Στον κύκλο του πένθους: ταξίδι στην απώλεια μέσω της Ψυχοθεραπείας

Ο θάνατος και η απώλεια έχουν αποτελέσει αντικείμενο φιλοσοφικού στοχασμού από την αρχαιότητα έως τους σύγχρονους φιλοσόφους ανά τον κόσμο. Ο Πλάτωνας όπως αποτυπώνεται στο φιλοσοφικό του έργο στην Πολιτεία και τον Φαίδωνα,  βλέπει τον θάνατο "μακάριον", ως απελευθέρωση της ψυχής από το σώμα, οδηγώντας την σε έναν ανώτερο, αιώνιο κόσμο.

Αντίθετα, ο Αριστοτέλης, αντιλαμβάνεται τον θάνατο ως φυσικό τέλος της ζωής κάθε έμβιου όντος, τονίζοντας τη σημασία της ευδαιμονίας και της ενάρετης ζωής. Επιπλέον, η διαχείριση της απώλειας σχετίζεται με την ανάπτυξη των αρετών και της φρόνησης, προκειμένου να ζήσει κανείς μια πλήρη και ουσιαστική ζωή όπως αποτυπώνεται μέσω του έργου του.

Στα ομηρικά έπη ο θάνατος είναι σημαντικότατο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης και προκαλεί την καταστροφή του ανθρώπινου σώματος ενώ η ψυχή αποχωρίζεται το σώμα και κατεβαίνει στον Άδη όπου αποκτά διαφορετικά χαρακτηριστικά ως ύπαρξη.

Η ανατομία της απώλειας και του πένθους 

Πράγματι, η απώλεια είναι μια επώδυνη εμπειρία η οποία αφομοιώνεται με διαφορετικό ρυθμό και ένταση μέσω του πένθους.

Το πένθος μπορεί να πάρει πολλές μορφές, από τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, μέχρι την απώλεια μιας σχέσης, της υγείας, της δουλειάς, μια φυσική καταστροφή.

Ως φυσική αντίδραση στην απώλεια, το πένθος μπορεί να εκδηλωθεί με συναισθηματικά, σωματικά, και συμπεριφορικά συμπτώματα (Worden, 2009). Η Elisabeth Kubler-Ross (1969) περιέγραψε πέντε στάδια του πένθους:

• άρνηση,
• θυμός,
• διαπραγμάτευση,
• κατάθλιψη
• αποδοχή.

Να σημειωθεί πως αυτά τα στάδια, προσφέρουν ένα πλαίσιο για την κατανόηση της διαδικασίας του πένθους από τους ψυχοθεραπευτές και τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι πάντα γραμμικά.

Επιστημονικές μελέτες έχουν εξετάσει τη σχέση με τον θανόντα υπό το πρίσμα του τύπου προσκόλλησης μέσω της θεωρίας του συναισθηματικού δεσμού του Bowlby, 1969, με τον τρόπο που πενθούν τα άτομα όταν χάνουν μια γονεϊκή φιγούρα.

Τα αποτελέσματα έδειξαν πως οι άνθρωποι με σχέσεις ανασφάλειας και αγχώδους προσκόλλησης έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να θρηνήσουν πολύ πιο έντονα και περισσότερο.

Ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο είναι δομημένη η σχέση με τον θανόντα είναι ενδεικτική της βίωσης του θανάτου του , καθώς όταν “χάνεται” ένα σημαντικό άτομο από τη ζωή μας, φαίνεται να μεταβάλλεται μαζί του και η σχέση που είχαμε αναπτύξει με αυτό το άτομο. Δεδομένου ότι η αυτοεικόνα αποκτιέται μέσα από τους σημαντικούς άλλους, όταν αυτοί “φεύγουν” ακολουθεί μια διαδικασία αναθεώρησης του ποιοι τελικά είμαστε (Neimeyer,2006).

Ένας μύθος που αναπαράγεται συχνά είναι πως σε ένα παιδί που έχει μεγαλώσει σε κακοποιητικό οικογενειακό περιβάλλον δεν θα πενθήσει το θάνατο ενός γονέα.

Ωστόσο, η απώλεια και ο θάνατος βιώνονται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε ένα ξεχωριστά όπως αποδεικνύουν και οι ως άνω έρευνες.

Τα παιδιά με συναισθηματική ωριμότητα και ικανότητες συμπόνοιας θα θρηνήσουν με αρκετά έντονο τρόπο καθώς ανοίγεται ένας χώρος διαπραγμάτευσης πληγών του παρελθόντος, του πόνου, του φόβου σε συνδυασμό με τις νέες συνθήκες οι οποίες δημιουργούνται στο τώρα της απώλειας αλλά και στο μετά. Η κατανόηση για το μέγεθος της απώλειας και την συνέχεια της στον χρόνο μπορεί να είναι βαθιά επώδυνη ακόμα κι αν η σχέση με τον θανόντα δεν είχε ποτέ τη μορφή που ένα παιδί περιμένει από τον γονέα.

Ακόμα, μια  διάσταση του θανάτου συνιστά η αλλαγή δυναμικού στην οικογένεια και οι νέες ομοιοστατικές αλλαγές σε αυτό. Η απώλεια ενός μέλους της οικογένειας μπορεί να ανατρέψει την ισορροπία της οικογενειακής δυναμικής. Οι ρόλοι και οι σχέσεις μέσα στην οικογένεια μπορεί να αλλάξουν, δημιουργώντας νέες προκλήσεις και ανάγκες για επαναπροσδιορισμό των σχέσεων (Walsh & McGoldrick, 1991).

Για παράδειγμα, η απώλεια ενός γονέα μπορεί να αναγκάσει τα παιδιά να αναλάβουν νέους ρόλους και ευθύνες, επηρεάζοντας την ανάπτυξή τους και τη σχέση τους με τα αδέρφια τους.

Η Κουλτούρα του Πένθους 

Οι πολιτισμικές αντιλήψεις για το πένθος επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα και οι οικογένειες αντιμετωπίζουν την απώλεια. Διαφορετικοί πολιτισμοί έχουν διαφορετικές παραδόσεις και τελετουργίες που βοηθούν τους ανθρώπους να εκφράσουν τη θλίψη τους και να επεξεργαστούν την απώλεια (Rosenblatt, 2008).

Για παράδειγμα, ορισμένες κουλτούρες ενθαρρύνουν την έκφραση των συναισθημάτων, ενώ άλλες προωθούν την ανθεκτικότητα και την αποφυγή της δημόσιας έκφρασης της θλίψης με ένα συχνά καταπιεστικό για την ψυχική υγεία τρόπο.

Η κλινική Συστημική Προσέγγιση στην Ψυχοθεραπεία 

Η ουσία της διαχείρισης του πένθους έγκειται στη δημιουργία νοήματος στην απώλεια, στην επεξεργασία της σημασίας της και του επώδυνου αποχωρισμού από το αγαπημένο πρόσωπο.

Η συστημική προσέγγιση εξετάζει τα άτομα ως μέρη ενός δυναμικού περιβάλλοντος όπου οι αλλαγές σε ένα μέρος του συστήματος επηρεάζουν ολόκληρο το σύστημα (Bowen, 1978).

Γίνεται κατανοητό πως όταν κανείς βιώνει απώλεια, η νευροβιοφυσιολογική και συναισθηματική του αντίδραση επηρεάζεται από αυτήν και επηρεάζει τις σχέσεις του με τους άλλους αναπόφευκτα. Η συστημική ψυχοθεραπεία προσφέρει διάφορες στρατηγικές και παρεμβάσεις για τη διαχείριση του πένθους με στόχο να βοηθήσει τα άτομα και τις οικογένειες να κατανοήσουν τη δυναμική του πένθους τους, να επεξεργαστούν τα συναισθήματά τους και να προσαρμοστούν στις αλλαγές που επιφέρει η απώλεια.

Η αξία της έγκειται στον πλουραλισμό στο πρίσμα προσέγγισης της ανθρώπινης εμπειρίας και την αντίληψη του ανθρώπου ως αποτέλεσμα νευροβιολογικών, κοινωνικών, πολιτισμικών, πολιτικών, οικογενειακών, περιβαλλοντικών παραγόντων στον παρόντα χρόνο.  Η μελέτη των δυναμικών αυτών προσφέρει ένα πλήρες πλαίσιο κατανόησης ώστε να εκκινήσει η θεραπευτική διαδικασία με δεδομένα και να προσαρμοστεί στις εκάστοτε ανάγκες του ατόμου που πενθεί.  

Η ειλικρινής επικοινωνία είναι το κλειδί στη διαχείριση του πένθους καθώς ενθαρρύνει να μοιραστούν τα συναισθήματα και να εκφραστεί η θλίψη μέσα σε ένα υποστηρικτικό πλαίσιο (McGoldrick, 2004). Αυτό μπορεί να γίνει μέσω ατομικών συνεδριών αλλά και οικογενειακών θεραπευτικών συνεδριών όπου τα μέλη της οικογένειας ενθαρρύνονται να συζητήσουν τις εμπειρίες τους και να υποστηρίξουν το ένα το άλλο.

Οι ρόλοι είναι κι εκείνοι που μπορούν να μεταβληθούν μέσα σε μια οικογένεια. Η αναγνώριση αυτών των αλλαγών και η προσαρμογή στους νέους αυτούς ρόλους είναι σημαντική για την αποκατάσταση της ισορροπίας (Walsh, 2012). Για παράδειγμα, η ανάληψη νέων ευθυνών μπορεί να απαιτήσει την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων και την προσαρμογή σε νέες καταστάσεις σε συνδυασμό με τις συναισθηματικές επιδράσεις τους.

Επιπλέον, οι  τελετουργίες και οι συμβολικές πρακτικές μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα να επεξεργαστούν την απώλεια και να βρουν νόημα στη θλίψη τους (Neimeyer, 2001). Αυτές οι πρακτικές μπορεί να περιλαμβάνουν μνημόσυνα, ειδικές τελετές ή ακόμα και προσωπικά σύμβολα που έχουν σημασία για το άτομο ή την οικογένεια.

Το Πένθος στα Παιδιά 

Ακόμα και σήμερα, παρόλες τις έρευνες που αποδεικνύουν ότι ένα παιδί αντιλαμβάνεται την απώλεια και πονάει για αυτή, υπάρχει ο μύθος ότι τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν τι έχει συμβεί ή ότι ξεπερνάνε γρήγορα το πένθος τους.

Ο διαφορετικός τρόπος που πενθούν συγκριτικά με τους ενήλικες συχνά ενισχύει αυτό τον μύθο. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται τον θάνατο πολύ νωρίς, μάλιστα μετά τα 9 έτη και αναλόγως την συναισθηματική επεξεργασία που έχει καλλιεργηθεί στο οικογενειακό σύστημα,  ο θάνατος είναι οριστικός, προσωπικός και καθολικός (Nagy, 1948).

Ο γονέας καλείται να συμβουλεύεται ειδικούς ενεργά καθώς η αγνόηση των επιπτώσεων στο παιδί με αντιλήψεις όπως «δεν καταλαβαίνει» εμποδίζει την υγιή επεξεργασία δημιουργώντας επιβλαβείς δυσκολίες στο μέλλον του παιδιού.

Τι χρειάζεται κανείς που πενθεί και τι μπορείτε να πείτε; 

Το άτομο που θρηνεί συνήθως βιώνει επώδυνα συναισθήματα που διαρκούν και επανέρχονται. Η εκδήλωση σωματικών δυσλειτουργιών όπως οι διαταραχές του ύπνου είναι συχνές εντείνοντας τη συμπτωματολογία και την εξουθένωση του ατόμου.

Η δυσκολία του κοινωνικού περίγυρου για κατανόηση είναι ικανή να φθείρει σε μεγάλο βαθμό τις σχέσεις δρώντας ανάλογα.

Συχνά στην κλινική δουλειά μού μεταφέρεται αυτό το παράπονο αλλά και ερωτήματα σχετικά με το πώς μπορεί κανείς να βρει κάτι να πει σε περιπτώσεις απωλειών. Αξίζει να θυμόμαστε πως κριτήριο για την υποστηρικτική στάση συνιστά ο βαθμός συναισθηματικής επεξεργασίας που έχει εκπονήσει κανείς αναφορικά με το ζήτημα του θανάτου.

Δεδομένης της αμηχανίας που προκαλεί μια απώλεια και ο θρήνος αυτό που δεν θέλει να ακούσει κάποιο άτομο που πενθεί είναι μια τετριμμένη φράση ή τι θα περίμενε από αυτό ο/η θανών. Αυτή η έλλειψη συντονισμού μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα σύγχυσης, θυμού και να περιπλέξει τη σχέση.

Η φυσική παρουσία, ένα μήνυμα ή ένα τηλεφώνημα, η αποδοχή της ανάγκης να μιλάει για όσα βιώνει είναι η χρησιμότερη πρακτική στην παροχή συμπαράστασης. 

Με αυτό τον τρόπο γίνεται σαφές πως υπάρχει κατανόηση, υποστήριξη αλλά και χώρος χωρίς προσωπικές απαιτήσεις για να εκτυλιχθεί το συνολικό βίωμα. Ενισχύουμε λοιπόν την έκφραση του ατόμου που πενθεί στο βαθμό που το ίδιο επιθυμεί. Μια ακόμη πρακτική που αποδεδειγμένα δεν είναι βοηθητική είναι η απομάκρυνση από το άτομο που πενθεί με φράσεις όπως «πάρε χρόνο, ο χρόνος είναι ο καλύτερος ιατρός». Ειδικότερα αν η σχέση είχε κοντινότητα μέχρι τώρα θα δημιουργήσει αισθήματα θυμού, απόρριψης, απουσίας ουσιώδους υποστήριξης στο επώδυνο αυτό χρονικό διάστημα.

Η διαδικασία της επίλυσης του πένθους, μέσω της συστημικής ψυχοθεραπείας, προσφέρει τα εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις που προκύπτουν από την απώλεια, να επαναπροσδιορίσουμε τις σχέσεις μας και να βρούμε νέους τρόπους να συνεχίσουμε τη ζωή μας με νόημα ενσωματώνοντας την απώλεια στην ιστορία της ζωής μας.

Με την ενίσχυση της ανθεκτικότητάς μας και την παροχή ενός υποστηρικτικού πλαισίου, η συστημική ψυχοθεραπεία μας καθοδηγεί προς την αποδοχή και την εσωτερική ειρήνη, επιτρέποντάς μας να προχωρήσουμε μπροστά, ακόμη και μετά τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου.