Ατομική ψυχολογία και η φιλοσοφία της

Ακρόαση άρθρου......

Ο Αυστριακός ψυχίατρος Άλφρεντ Άντλερ ήταν εκείνος που διαμόρφωσε το σύστημα της ατομικής ψυχολογίας, η οποία είναι γνωστή και με την ονομασία «αντλεριανή ψυχολογία». Η ατομική ψυχολογία αντιλαμβάνεται την έννοια της προσωπικότητας και της ζωής του κάθε ατόμου σαν μία ενιαία και αδιάσπαστη ολότητα, όπου κάθε προσωπική αντίληψη, αντίδραση, συμπεριφορά και παρόρμηση συμβάλλει στη διαμόρφωση της γενικής στάσης που υιοθετεί το άτομο απέναντι στη ζωή.

Το συνειδητό και το ασυνείδητο βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία και αλληλεξάρτηση μέσα στο αδιαίρετο άτομο. Το ερευνητικό ενδιαφέρον της ατομικής ψυχολογίας επικεντρώνεται στα πρακτικά προβλήματα τα οποία επηρεάζουν τον άνθρωπο, διότι οι πληροφορίες που αντλεί από τη μελέτη αυτών συνδράμουν στη διόρθωση και στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται τη ζωή και δρα μέσα σε αυτή.

Η διαμόρφωση ενός συγκεκριμένου στόχου στην ατομική ψυχολογία

Ο άνθρωπος διαθέτει μία μυστηριώδη δημιουργική δύναμη η οποία μετουσιώνεται υπό τη μορφή της επιθυμίας για περαιτέρω εξέλιξη, για περαιτέρω προσπάθεια και για την επίτευξη περισσότερων επιτυχιών. Ο προσανατολισμός του ατόμου είναι στραμμένος προς την επιδίωξη και επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου, προσπάθεια η οποία υποστηρίζεται και εξυπηρετείται από κάθε σωματική και ψυχική διεργασία που διεκπεραιώνει το άτομο. Ακόμη και η ανεπιθύμητη συμπεριφορά που μπορεί να εκδηλώνει κάποιος δεν στερείται σκοπού, αλλά αποβλέπει στην επίτευξη του συγκεκριμένου στόχου.

Την κάθε ενέργεια που φέρνει εις πέρας το άτομο θα μπορέσουμε να την κατανοήσουμε μόνο εάν την εξετάσουμε σαν ένα ακόμα γεγονός μέσα στο σύνολο των εμπειριών που απαρτίζουν τη ζωή του. Είναι σημαντικό λοιπόν, να γίνει γνωστός και κατανοητός ο στόχος που θέτει ο κάθε άνθρωπος στη ζωή του, διότι το στοιχείο αυτό  λειτουργεί ως πηγή πληροφοριών που φέρνει στο φως τις αιτίες και τα κίνητρα των πράξεων του καθενός. Με άλλα λόγια, έχοντας τη γνώση αυτή ως οδηγό, μπορούμε να εντάξουμε τις διάφορες και φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους ενέργειες και συμπεριφορές σε ένα αδιάσπαστο συμφραστικό σύνολο και να εντοπίσουμε το πραγματικό τους νόημα. Η γνώση αυτή λειτουργεί και κατά κάποιο τρόπο αντίστροφα, με την έννοια ότι αφού εξετάσουμε τα μέρη και ξεχωριστά, θα είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε πληρέστερα το σύνολο.

Η επικέντρωση σε έναν συγκεκριμένο στόχο, ή αλλιώς σε ένα ιδανικό, βοηθά το άτομο να περάσει από μία παρούσα αρνητική ή μειονεκτική κατάσταση σε μία πιο θετική, έχοντας ως άξονα αναφοράς τις πιθανές μελλοντικές επιτυχίες. Αν το άτομο δεν διαθέτει ένα συγκεκριμένο στόχο, οποιαδήποτε δραστηριότητα με την οποία καταπιάνεται προσωπικά δεν θα έχει κανένα απολύτως νόημα. Δύο βασικά στοιχεία τα οποία ο Άντλερ θεωρεί ότι επηρεάζουν το σχηματισμό του μοντέλου ζωής του ατόμου είναι η σειρά γέννησής του στην οικογένεια και το φύλο του.

Ο στόχος, που αποτελεί την κεντρική γραμμή πλεύσης γύρω από την οποία περιστρέφονται όλες οι ενέργειες και οι συμπεριφορές του ατόμου, διαμορφώνεται κατά την πρώιμη φάση της παιδικής ηλικίας (περίπου στα πρώτα τέσσερα με πέντε χρόνια της ζωής), όπου το παιδί εντοπίζει μέσα στο κοινωνικό του περιβάλλον ένα ισχυρό άτομο το οποίο χρησιμοποιεί ως πρότυπό του, ή αλλιώς ως στόχο του. Κατά συνέπεια, το παιδί εκδηλώνει μιμητικά παρόμοιες συμπεριφορές με εκείνες που παρουσιάζει το πρότυπό του. Ο στόχος που θα επιλέξει το παιδί μπορεί να λειτουργήσει ως στοιχείο που θα συμβάλλει στην κατανόηση της κοινωνικής του διάθεσης και κατεύθυνσης, των κοινωνικών του ενδιαφερόντων και στον σχηματισμό των αντιλήψεών του.

Από τη στιγμή που το άτομο αποκτά μία συγκεκριμένη και σταδιακά εδραιωμένη κατεύθυνση, αντιλαμβάνεται πλέον τον κόσμο γύρω του, και ό,τι συμβαίνει σε αυτόν, υπό το πρίσμα αυτής της συγκεκριμένης εικόνας. Το άτομο σχηματίζει τις αντιλήψεις του ακολουθώντας ένα σύστημα σχέσεων. Εφόσον δεν γνωρίζει την απόλυτη αλήθεια, όπως συμβαίνει με κάθε άνθρωπο, έχει ως οδηγό την κοινή λογική - δηλαδή τη συσσωρευμένη ευφυΐα της κοινωνικής ομάδας - και, προχωρώντας μέσα από αλλεπάλληλες ανατροπές και διαδοχικές αλλαγές, φτάνει σταδιακά στην αντικατάσταση των σφαλμάτων μεγαλύτερου βεληνεκούς με άλλα, μικρότερης βαρύτητας.

Τα θεμελιακά αυτά σφάλματα επιδέχονται παρέμβασης και διορθώνονται με μεγαλύτερη ευχέρεια κατά την περίοδο διαμόρφωσης της κατεύθυνσης του ατόμου. Ο Άντλερ θεωρεί ωστόσο, ότι τα σφάλματα αυτά μπορούμε να τα διακρίνουμε με κάποια ευκολία και στην μετέπειτα ζωή του ατόμου, όταν βρίσκεται σε αχαρτογράφητα νερά, όταν βιώνει, δηλαδή, έντονη πίεση και καλείται να διαχειριστεί μία δύσκολη ή πρωτοφανή κατάσταση· τότε ακριβώς αναδύεται απροκάλυπτα στην ολότητά της η συγκεκριμένη κατεύθυνση που επέλεξε το άτομο στα πρώιμα χρόνια της ζωής του.

Η κληρονομικότητα

Για την αντλεριανή ψυχολογία, ο κληρονομικός παράγοντας δεν παίζει σημαντικό ρόλο, όπως δεν έχει ιδιαίτερη σημασία και ένα μεμονωμένο τμήμα της ζωής τού ατόμου. Σημασία λοιπόν, δεν έχουν τα στοιχεία τα οποία μπορεί να κληρονόμησε κάποιος από την οικογένειά του, αλλά ο τρόπος που διαχειρίστηκε την κληρονομιά αυτή.

Αίσθημα κατωτερότητας

Όταν ο άνθρωπος διαθέτει κάποιο στοιχείο το οποίο τον τοποθετεί σε μειονεκτικότερη θέση συγκριτικά με τον κόσμο γύρω του, το στοιχείο αυτό αποτελεί παράγοντα που καθορίζει την μετέπειτα εξελικτική του πορεία και επηρεάζει κάθε έκφανση της ζωής του. Καθώς διαπιστώνει ότι καλείται να αντιμετωπίσει μία δυσκολότερη κατάσταση από ότι οι άλλοι γύρω του, αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους σημάδια που υποδηλώνουν την ύπαρξη ενός αισθήματος κατωτερότητας.

Ένα από αυτά τα σημάδια είναι και η εκδήλωση αντιφατικής συμπεριφοράς. Επιπλέον, το άτομο αρχίζει από πολύ νωρίς να επικεντρώνει την προσοχή του περισσότερο στον εαυτό του και χάνει σταδιακά το ενδιαφέρον του για τους άλλους και την κοινωνία στην οποία ανήκει. Αυτός ο κίνδυνος της εγωκεντρικής στάσης ενδέχεται να επηρεάσει σημαντικά το μέλλον τού ατόμου. Ωστόσο, αιτία των ζημιογόνων επιπτώσεων δεν είναι αυτό καθαυτό το ελαττωματικό στοιχείο, αλλά η στάση που υιοθετεί το άτομο απέναντι στο πρόβλημα. Εξ αυτού ορμώμενη, η ατομική ψυχολογία δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη καθαρά σωματικών ελαττωμάτων ή αποκλειστικά σωματικών αιτιακών σχέσεων, αλλά προσανατολίζεται στον εσφαλμένο τρόπο με τον οποίο το άτομο διαχειρίζεται το στοιχείο που θεωρεί ότι τον τοποθετεί σε μειονεκτικότερη θέση.

Επιπλέον, για να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε τις κοινωνικές διεργασίες, οφείλουμε να τις εξετάζουμε έχοντας κατά νου την τάση του ανθρώπου να αναμειγνύεται σε καταστάσεις που του επιτρέπουν να προβληθεί και, κατά συνέπεια, του δημιουργούν την αίσθηση ότι ξεπερνά τα οποιαδήποτε αισθήματα κατωτερότητας που βιώνει.

Το κοινωνικό συναίσθημα

Η έννοια του κοινωνικού συναισθήματος αποτελεί βασικό συστατικό στοιχείο της θεραπευτικής προσέγγισης που επιθυμεί να εδραιώσει η ατομική ψυχολογία. Κάθε άνθρωπος πρέπει να γαλουχηθεί μέσα σε ένα πρόσφορο περιβάλλον που θα τον προετοιμάσει με τα απαραίτητα εφόδια για την εκδήλωση της κατάλληλης κοινωνικής συμπεριφοράς. Τα άτομα με ελάχιστα αναπτυγμένο κοινωνικό συναίσθημα (άτομα με κάποια σωματική ατέλεια, παραχαϊδεμένα ή παραμελημένα παιδιά) έχουν παγιδευτεί από ένα αίσθημα αποτυχίας και δεν διαθέτουν τα απαραίτητα πνευματικά εφόδια για να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις και τις δυσκολίες που παρουσιάζονται στη ζωή τους.

Για τον Άντλερ, μόνο τα άτομα που χαρακτηρίζονται από θάρρος, αυτοπεποίθηση και ρεαλιστική θεώρηση των πραγμάτων είναι σε θέση να βλέπουν και τα οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν από τις δυσκολίες που καλούνται να διαχειριστούν στη ζωή τους. Η θεραπευτική προσέγγιση που προτείνει η ατομική ψυχολογία προσπαθεί να θεμελιώσει μία γενικά χρήσιμη τοποθέτηση απέναντι στη ζωή και στην κοινωνία και προσπαθεί να αφυπνίσει στο άτομο τα στοιχεία εκείνα που θα οδηγήσουν στην εκδήλωση του ενδιαφέροντος για τον διπλανό και για την κοινωνία. Υπό την έννοια αυτή, μπορεί να ειπωθεί ότι η ατομική ψυχολογία είναι στην ουσία μία κοινωνική ψυχολογία.

Οι αναμνήσεις και ο ρόλος της ενσυναίσθησης

Το βασικό υλικό το οποίο μελετά η ατομική ψυχολογία είναι οι αναμνήσεις του ατόμου από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Οι αναμνήσεις αποτελούν μία πηγή που βοηθά τον θεραπευτή να εντοπίσει και να εξερευνήσει τα θεμελιακά δομικά στοιχεία της προσωπικότητας του ατόμου. Μόνο εάν μπορέσει να φτάσει στο σημείο αυτό και να ανακαλύψει τους παράγοντες που διαμόρφωσαν το μοντέλο ζωής του θα είναι σε θέση να σηματοδοτήσει κάποια θετική αλλαγή στο άτομο που καλείται να βοηθήσει. Ωστόσο, για να μπορέσει ο θεραπευτής να κατανοήσει και να ερμηνεύσει τις αναμνήσεις του ατόμου θα πρέπει να φτάσει στο σημείο να συναισθανθεί το υποκειμενικό βίωμα του άλλου, να εισχωρήσει στον κόσμο των προσωπικών του αντιλήψεων και να δει τα πράγματα μέσα από τα δικά του μάτια.

Το κοινωνικό περιβάλλον

Μία από τις πιο ισχυρές παρορμήσεις του ατόμου είναι η τάση του να σχηματίζει ομάδες και κοινωνικές σχέσεις και να αποφεύγει την απομόνωση της μοναχικότητάς του.

Η προσέγγιση της ατομικής ψυχολογίας προτείνει το εξής: για να γίνει κατανοητή η φύση του προβλήματος που παρουσιάζει το άτομο είναι απαραίτητος ο έλεγχος του κοινωνικού περιβάλλοντος και των κοινωνικών περιστάσεων γιατί αποτελούν στοιχεία που επιδρούν καθοριστικά στη ζωή του. Διερευνώντας τις αιτίες που οδήγησαν στην δυσπροσαρμοστικότητα του ατόμου στη ζωή, διαπιστώνουμε ότι το αίσθημα κατωτερότητας συνδέεται στενά με την κοινωνική διαπαιδαγώγηση.

Εφόσον ο λόγος της εμφάνισης του αισθήματος κατωτερότητας είναι η ελαττωματική σύμπλευση με το κοινωνικό πλαίσιο, καταδεικνύεται ότι η ορθή κοινωνική διαπαιδαγώγηση μπορεί να αποτελέσει το βασικό μεθοδολογικό εργαλείο για την επιτυχή αντιμετώπιση των αισθημάτων κατωτερότητας. Επιπλέον, μία κοινωνία που θα είναι μεθοδικά συγκροτημένη και προσαρμοσμένη ώστε να λειτουργεί αποτελεσματικά, είναι εν δυνάμει παράγοντας ενθάρρυνσης και ενίσχυσης των ικανοτήτων των ατόμων που την συναπαρτίζουν.

Συμπερασματικά

Η ατομική ψυχολογία υποστηρίζει ότι βασικός παράγοντας για την ευημερή διαβίωση του ατόμου είναι η προετοιμασία να ανταπεξέλθει σε οποιαδήποτε κατάσταση κληθεί να αντιμετωπίσει στην πορεία της ζωής του. Όταν ο άνθρωπος αποφεύγει συστηματικά κοινωνικές περιστάσεις και επαφές με συγκεκριμένα άτομα, μένει εγκλωβισμένος στη στασιμότητα και δεν πετυχαίνει τίποτα. Κάθε συνταρακτική ανανέωση είναι αναγκαία για την ψυχική και σωματική υγεία και εξέλιξη.

Η θεραπευτική προσέγγιση της αντλεριανής ψυχολογίας στηρίζεται στην ικανότητα του θεραπευτή να λειτουργεί πάντοτε και με συνέπεια ως πηγή ενθάρρυνσης για το άτομο και να του ενσταλάζει το αίσθημα της ικανότητας για την επιτυχή αντιμετώπιση των προβλημάτων της ζωής.

Βιβλιογραφία

The Science of Living, Alfred Adler (1930)