Covid-19 - Ελλάδα: Πώς η ενδοοικογενειακή βία ξετρύπωσε για πρώτη φορά στα σπίτια υγιών οικογενειών

Ακρόαση άρθρου......

«Νιώθω να πνίγομαι εδώ μέσα, αισθάνομαι να κακοποιώ συναισθηματικά το παιδί μου, φοβάμαι κάθε φορά που θα ξεσπάσει ο ένας πάνω στον άλλον, όλο το βάρος πέφτει σε μένα, δεν ξέρω αν μπορώ να ξεφύγω και που να πάω»

Ενδοοικογενειακή βία 

«Όταν οι φωνές συνεχίζουν να μένουν σε σιωπηλή καραντίνα»

Δυστυχώς, το Μένουμε σπίτι-Μένουμε ασφαλείς, δεν ισχύει γα όλους μας. Για τους περισσότερους η αίσθηση ότι είμαστε κλεισμένοι στους 4 τοίχους του σπιτιού μας ίσως να ενισχύει το συναίσθημα ότι δεν εκθέτουμε τον οργανισμό μας στον κίνδυνο του ιού που κυκλοφορεί έξω, όμως έχει επιφέρει μια ρηγματοποίηση της ψυχικής μας ισορροπίας, ασφάλειας και υγείας.

Η έξαρση των καταθλιπτικών κρουσμάτων, του άγχους για το τώρα και το αύριο, της αυτοκτονικής τάσης, της μοναξιάς και των ψυχοσωματικών προβλημάτων τόσο σε νέους όσο και σε μεγαλύτερους, συνεχίζει να μεταδίδεται, με άγνωστο ακόμη να παραμένει πού θα οδηγήσει.

Τα οφέλη του lockdown αλλά και το κόστος που επιφέρει αποτελούν ένα ατέρμονο debate, ιδίως όσον αφορά τις ριψοκίνδυνες συμπεριφορές, την επιθετικότητα, την εγκληματικότητα και τις διάφορες μορφές βίας.

Αποκτήστε το βιβλίο Ενδοοικογενειακή και σεξουαλική βία, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας του Psychology.gr

Στατιστικά στοιχεία ενδοοικογενειακής βίας στην Ελλάδα

Η αύξηση των κρουσμάτων ενδοοικογειακής βίας στην Ελλάδα σε νούμερα

• Συγκεκριμένα, τον μήνα Απρίλιο του 2020, 1769 κλήσεις καταγράφθηκαν στην γραμμή SOS 15900. Σύμφωνα με τα δεδομένα, οι 1070 κλήσεις αφορούσαν περιστατικά βίας συγκριτικά με τον Μάρτιο που τα περιστατικά που ήταν δηλωμένα έφθαναν μόλις τα 325. Ακόμη, τον Απρίλιο οι κλήσεις για ενδοοικογενειακή βία αυξήθηκαν στα 648, συγκριτικά με τα 166 που σημειώθηκαν τον προηγούμενο μήνα.  7 στα 10 περιστατικά δηλώθηκαν από τα ίδια τα θύματα, ενώ 3 στα δέκα αναφέρθηκαν από τρίτα πρόσωπα, όπως τους γονείς, τα παιδιά, τα αδέρφια, τους γείτονες και τους φίλους.
  
  
• Είναι αξιοσημείωτο ότι 9 στους 10 ανθρώπους που κάλεσαν στην γραμμή SOS 15900, κάλεσαν για πρώτη φορά. Σύμφωνα με την ανάλυση των δεδομένων, το 61% των περιστατικών αφορούσε άτομα που έπεσαν θύματα συζύγων και συντρόφων. Επιπλέον, το 10% των περιστατικών αφορούσε παιδιά – θύματα, το 8% είχε σχέση με βία από πρώην σύζυγο ή σύντροφο και το 9% είχε να κάνει με γονείς και αδέρφια.
  
  
• Ο μέσος όρος ηλικίας των ατόμων που κάλεσαν ήταν μεταξύ 40-54 με το group ηλικίας 25-39 να ακολουθεί.
  
  
• Αναφορικά με το status των οικογενειών, η πλειονότητα των θυμάτων ήταν παντρεμένοι (52%), με παιδιά (62%), και εργαζόμενοι (21%)
  
  
• Το 40% των θυμάτων αναζήτησαν ψυχολογική υποστήριξη και το 36% επιδίωξε νομική παρέμβαση και συμβουλευτική αρωγή.
  
  
• 41 άτομα ζήτησαν φιλοξενία σε δομές, ενώ 15 κλήσεις καταγράφηκαν για περιστατικά έκτακτης ανάγκης όπου τα θύματα έπρεπε να απομακρυνθούν από το σπίτι άμεσα και να μεταφερθούν για διαμονή στα ειδικά καταλύματα που παρέχει η Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων σε συνεργασία με την Ελληνική Ιατροδικαστική Εταιρεία.
  
  
• Μέχρι και τον Οκτώβριο του 2020, 3 στις 10 γυναίκες υπήρξαν θύματα ενδοοικογενειακής βίας.
  
  
• Όπως μετέδωσε το ΑΠΕ-ΜΠΕ, στην χώρα μας έχουν καταγραφεί 3 δολοφονίες γυναικών από τότε που επιβλήθηκε η απαγόρευση άσκοπων μετακινήσεων.
  
  
• Σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτικής Προστασίας και Center of Security Research, 8 στους 10 άνδρες ήταν θύτες, ηλικίας γύρω στα 45, με 4 στους 10 να είναι μορφωμένοι και εργαζόμενοι, χωρίς ιστορικό βίας.

Τα 2020 πρόσωπα της βίας στην οικογένεια

Δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν άτομα που με συγκεκριμένες συνιστώσες προσωπικότητας και χαρακτήρα δεν κινδυνεύουν να γίνουν θύματα ή θύτες ενδοοικογενειακής βίας. Το θύμα και ο θύτης δεν αντιπροσωπεύουν μια συγκεκριμένη ταυτότητα καθώς φαίνεται να μην παίζουν ρόλο η ηλικία, το φύλο, η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση και ο σεξουαλικός προσανατολισμός του ατόμου.

Τυπικά, η ενδοοικογενειακή βία δείχνει τα δόντια της στο πλαίσιο του σπιτιού, εκεί δηλαδή που όλοι υπό φυσιολογικές συνθήκες αισθανόμαστε ο εαυτός μας, μια ασφάλεια χωρίς κανείς τρίτος θεατής να μας βλέπει ή να μας ακούει. Το φαινόμενο αυτό είναι διάχυτο σε γάμους ετεροφυλόφιλων/ομοφυλόφιλων, σε συντροφικές σχέσεις και γενικά σε οικογένειες όπου τα θύματα μπορεί να είναι γυναίκες, παιδιά, έφηβοι και αδέρφια.

Η εξίσωση της βίας δεν είναι απλώς ο φόβος που προστίθεται στο μένος και φέρνει την συμπεριφορά επιβολής σαν αποτέλεσμα.

Όταν εκδηλώνεται βία στην οικογένεια, πέρα από την σωματική μορφή, μπορεί να υπάρχει ένας ψυχολογικός εξαναγκασμός, μια σφοδρή λεκτική επίθεση, μια καταιγίδα απειλών και εκβιασμών, που είτε συνυπάρχουν όλα αυτά μαζί είτε εμφανίζεται ένα από όλα αυτά.

Αιτίες βίαιης συμπεριφοράς

Ενδεικτικά οι λόγοι που φτάνει κανείς στη βίαιη συμπεριφορά είναι:

• Βιολογικοί μηχανισμοί: Τα χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης ενισχύουν την παρορμητικότητα, την ευερεθιστότητα και την επιθετικότητα.
• Τα χαμηλά επίπεδα δραστηριότητας του συμπαθητικού συστήματος σε περιόδους στρες ενδέχεται να ωθούν το άτομο σε ριψοκίνδυνες διαθέσεις.
• Τα υψηλά επίπεδα τεστοστερόνης δύναται να ενδυναμώνουν την τάση για επιθετικότητα και εγκληματικότητα, τόσο σε άνδρες όσο και σε γυναίκες.

Κοινωνικοί και Οικογενειακοί παράγοντες:

• Όταν το άτομο έχει βιώσει τη σωματική τιμωρία από τους γονείς
  
  
• Ο υπερβολικός έλεγχος από την μητέρα
  
  
• Οι αυστηρές μέθοδοι διαπαιδαγώγησης
  
  
• Όταν το οικογενειακό σύστημα δεν έχει θέσει στο παιδί σαφή όρια και κανόνες
  
  
• Όταν το άτομο έχει μια ‘μαθημένη ικανότητα’ να κρύβει τα συναισθήματά του, να τα απενεργοποιεί, ως απόρροια αρνητικών συναισθηματικά γεγονότων κατά την παιδική ηλικία. Αυτό τρέφει μια απάθεια, μια αδιαφορία για τον πλησίον χωρίς να μπορεί να εκδηλώνει ενσυναίσθηση.
  
  
• Γνωστικές απάτες: Είναι κάποιες μαθημένες αλλά εσφαλμένες πεποιθήσεις του τύπου: «Η βία και η επιβολή είναι οι καλύτεροι τρόποι να πετύχεις αυτό που θέλεις», «Ζούμε σε μία ζούγκλα, μόνο ο ισχυρός επιβιώνει», «Οι άνθρωποι θα μου την φέρουν αν δεν τους την φέρω πρώτα εγώ», «Μου έχουν φερθεί άδικα και έτσι έχω κάθε δικαίωμα να πάρω πίσω αυτό που μου αναλογεί με τον ίδιο τρόπο», «Αν οι άλλοι δεν μπορούν να φροντίσουν τον εαυτό τους, δικό τους το πρόβλημα».
  
  
• Η έκθεση στην πίεση συνομηλίκων με αρνητική συμπεριφορά αυξάνει την πιθανότητα υιοθέτησης και μίμησης της επιθετικότητας.
  
  
• Οι συνθήκες φτώχειας καθώς και το φτωχό σχολικό περιβάλλον δείχνουν να συμβάλλουν  περαιτέρω στην ανάπτυξη βίαιης συμπεριφοράς.

Τι είναι αυτό, όμως, που οδήγησε σε εκτόξευση κρουσμάτων ενδοοικογενειακής βίας κατά τη διάρκεια της πανδημίας;

Τι είναι αυτό που κάνει ξεχωριστό το καθεστώς της πανδημίας ώστε να γεννάει την επιθετικότητα σε ένα υγιές σπίτι, εφόσον ήδη γνωρίζουμε ότι  υπήρχε ανέκαθεν αυτή η μάστιγα;

Υπάρχουν άραγε πατέρες, μητέρες ή παιδιά που γίνονται θύματα ή θύτες σωματικής, λεκτικής ή συναισθηματικής βίας για πρώτη φορά κατά την πανδημία και γιατί;

Covid-19 – ένα καθεστώς με ανεξέλεγκτους στρεσογόνους παράγοντες

Σύμφωνα με τους επιστήμονες ο οικονομικός αντίκτυπος της πανδημίας βρίσκεται στο επίκεντρο των ψυχικών και συναισθηματικών αλλαγών. Η ανεργία, η αβεβαιότητα και η συνθήκη της αναμονής για τις εξελίξεις έχουν εντρυφήσει ένα πρωτόγνωρο κι ανυπέρβλητο ψυχοσωματικό άγχος στις οικογένειες αναπτύσσοντας παράλληλα μια πρωτοφανή υπαρξιακή ανησυχία που εκφράζεται μέσα από το «Πώς θα ζήσουμε έτσι;», «Τι μας περιμένει;», «Πώς θα μοιάζει η ζωή μας μετά την πανδημία;», «Πότε θα ελευθερωθούμε;», «Τι δουλειά θα κάνω για να ζήσω;».

Το στρες της ανεργίας και της αβεβαιότητας λόγω πανδημίας διαφοροποιείται από το στρες που βιώνουν οι άνθρωποι στην ανεργία αλλά υπό συνθήκες κανονικότητας είναι ακόμη πιο επώδυνο.

Η μοναδική απόχρωση που έχει φέρει η ανεργία της πανδημίας είναι το άγνωστο και το απρόβλεπτο και η ιδέα ότι τα πάντα γύρω καταρρέουν. Η επίπτωση είναι ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε την ζωή μας, ότι εξαρτώμεθα πλήρως από αποφάσεις άλλων με βάση την εξέλιξη του ιού, ότι αδυνατούμε να κάνουμε ένα πλάνο δράσης ή ένα σχέδιο γιατί δεν ξέρουμε τι μας ξημερώνει. Πολλοί το αρνούνται και άλλοι το συνειδητοποιούν με απόγνωση.

Πριν την πανδημία ένας άνεργος θα λέγαμε πως βρισκόταν σε μια κάποια εξέλιξη ή είχε κάποιο κίνητρο, τώρα όμως ένας άνεργος μένει στατικός, και δεν είναι ένας είναι οι περισσότεροι που αισθάνονται ότι η επαγγελματική-κοινωνική ζωή υπέστη μια παύση. Πιο επώδυνες οι ψυχολογικές επιπτώσεις ίσως να βιώνονται από τους ανθρώπους που πριν ήταν δραστήριοι και σταθεροί επαγγελματικά και αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε αδράνεια και στρες για το τι θα γίνει με τις δουλειές τους.

Το άγχος αυτό, όσο μακροχρόνια βιώνεται, τόσο οδηγεί σε μία μεγαλύτερη ψυχική ευθραυστότητα. Αυτό σημαίνει πως αρχίζουμε και νιώθουμε να χάνουμε τον έλεγχο των καταστάσεων, της ζωής μας, τη σιγουριά μας και μην μπορώντας να στηριχθούμε σε κάτι βέβαιο αναπτύσσουμε μεγαλύτερη νευρικότητα και επιθετικότητα.

Ο εγκλεισμός ενισχύει την επιθετικότητα

Ένας επιπρόσθετος παράγοντας κινδύνου είναι η απομόνωση στο σπίτι. Η συνεχής εγγύτητα με τον άλλον στον ίδιο χώρο δύναται να αυξήσει τις προσωπικές διαμάχες μεταξύ ζευγαριών που δεν έχουν ιστορικό βίας στο παρελθόν. Ο κοινός χώρο-χρόνος που μοιράζονται οι άνθρωποι στα σπίτια για κάποιους μπορεί να είναι εποικοδομητικός, όμως αυτό δεν θεωρείται καθολικό γεγονός.

Στα πλαίσια της καραντίνας ξαναγνωριζόμαστε, οι προσωπικότητες ξεγυμνώνονται με αποτέλεσμα να βιώνουμε έντονα τις αδυναμίες και τις διαφορές μας με τον άλλον. Προ πανδημίας ίσως να δομούσαμε τις σχέσεις μας στα τυφλά, μιας και ήμασταν μοιρασμένοι ανάμεσα στο επάγγελμά μας, τον χρόνο μας με φίλους, την κοινωνική ζωή και έχοντας φυσικά το ελεύθερο να ερχόμαστε και να φεύγουμε από το σπίτι όποτε θέλαμε.

Ειδικότερα, για τα ζευγάρια που η σχέση είναι στη βάση της προβληματική, με επεισόδια ζήλιας, ανασφάλεια και προϋπάρχουσα κρίση έχει αποδειχθεί ότι είναι πιο ευάλωτα σε συγκρούσεις, σωματικές βλάβες και συναισθηματική/λεκτική βία υπό συνθήκες απομόνωσης. Αυτό ισχύει ακόμη και στα ζευγάρια που βιώνουν την καραντίνα εξ αποστάσεως.

Κυρίως, η επιθετικότητα και η άσκηση βίας εμφανίζονται όταν ο ένας από τους δύο έχει την τάση για έλεγχο των πραγμάτων ή και για εξαναγκασμό. Αυτή η τάση παρατηρείται εξίσου στις οικογένειες με παιδιά.

Η απομόνωση οικογενειών με παιδιά στην πανδημία

Η έρευνα μας έχει δείξει ότι η επιθετικότητα αυξάνεται σε ζευγάρια που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα που οξύνεται με την συμβίωση των παιδιών στο σπίτι.

Οι γονείς καλούνται να διαχειριστούν τις συναισθηματικές μεταβολές των παιδιών λόγω των συνθηκών της πανδημίας, την επιθετικότητα, τις ανάγκες τους, προβλήματα υγείας ή συμπεριφορικές διαταραχές. Η διαχείριση τέτοιων ζητημάτων υπό απομόνωση και περιορισμούς είναι μια σοβαρή πρόκληση που επιβαρύνει τους γονείς ψυχικά και σύμφωνα με τις έρευνες αυξάνουν την σωματική βία, την λεκτική βία αλλά και την παραμέληση των παιδιών.

Είναι δεδομένο ότι οι ανάγκες των παιδιών τροποποιούνται και μεγαλώνουν, ακόμη και όταν θεωρούνται υγιή ψυχολογικά. Η τηλεκπαίδευση, η έλλειψη κοινωνικοποίησης, η ανάγκη για παιχνίδι με φίλους έχει επιφέρει συναισθηματικές αλλαγές τόσο στα παιδιά όσο και στους γονείς.

Έτσι, οι γονείς αφιερώνουν το μεγαλύτερο απόθεμα δύναμης και ενέργειας στην απασχόλησή τους μην μπορώντας να ισορροπήσουν και τις προσωπικές τους ανάγκες αλλά και τις ανάγκες που έχουν σαν ζευγάρι. Υπάρχουν για πολλούς ελάχιστα υπολείμματα υπομονής και ψυχραιμίας, ώστε οι γονείς να γίνονται αθέλητα περισσότερο παρορμητικοί στις κινήσεις τους και την λεκτική επικοινωνία, καθώς τα παιδιά γίνονται αποδέκτες μιας συναισθηματικής ή και σωματικής βίας είτε αυτή ασκείται στον άλλον γονέα είτε στα ίδια.

Αλκοόλ και ουσίες

Μάλλον μιλάμε για ένα ακόμη νοσηρό κύμα της Covid εποχής. Η συναισθηματική ομίχλη που έχει θολώσει την ψυχή, το σώμα και το νου των περισσοτέρων, έχει οδηγήσει αρκετούς σε ένα ψυχοτρόπο καταφύγιο, αυτό του αλκοόλ και των ουσιών.

Ο άπλετος ελεύθερος χρόνος που πλέον δεν ξοδεύεται εποικοδομητικά ή όπως συνηθίζαμε αλλά περιορίζεται στους 4 τοίχους ενός σπιτιού χωρίς πολλές επιλογές δημιουργεί ανία, αδράνεια και αυτό που λέμε βαρεμάρα.

Ένα αποτελεσματικό pain killer όπως πολλοί αναφέρουν σε μια περίοδο τραυματική στο οποίο βρίσκουν μια προσωρινή απόδραση από την ανυπόφορη πραγματικότητα, την απόγνωση και το άγχος. Τόσο η ποσότητα κατανάλωσης όσο και η συχνότητα έχει αυξηθεί κατακόρυφα σε γυναίκες και άνδρες, με μια ανοδική καμπύλη να εμφανίζεται κατά το δεύτερο κύμα της πανδημίας. 

Πέραν του γεγονότος ότι η υπερκατανάλωση αλκοόλ και ουσιών κατά την πανδημία συνιστά ένα ακόμη κρυφό φαινόμενο στα σπίτια, αποτελεί κρίσιμο δείκτη πρόβλεψης της επιθετικότητας και της βίαιης συμπεριφοράς.

Το αλκοόλ είναι θα λέγαμε σχεδόν συνώνυμο της επιθετικότητας.

Τροποποιεί την νευροχημική υπόσταση εγκεφαλικών λειτουργιών ενθαρρύνοντας την παρορμητικότητα και την ριψοκινδυνότητα. Οι ουσίες εμποδίζουν τους μηχανισμούς αναστολής στην συμπεριφορά δημιουργώντας μια τάση υπεραντίδρασης, ευερεθιστότητας, θυμού, νευρικότητας και οξυθυμίας.

Επιπλέον, το αλκοόλ και οι ουσίες επιφέρουν σημαντικές ορμονολογικές ανισορροπίες στην ντοπαμίνη, την σεροτονίνη και άλλους νευροδιαβιβαστές που ενισχύουν τη βίαιη αντίδραση και διάθεση και γενικότερα την συναισθηματική αμφιθυμία.

Επιθετική συμπεριφορά υπό την επήρεια αλκοόλ

Πολλά περιστατικά σωματικής και σεξουαλικής βίας έχουν σημειωθεί λόγω της κατανάλωσης αλκοόλ ή ουσιών. Η επιθετική συμπεριφορά οξύνεται σίγουρα σε μέλη οικογενειών με ανάλογο ιστορικό βίας προ πανδημίας, αλλά τώρα φαίνεται να ελλοχεύει και σε οικογένειες που δεν αντιμετώπιζαν προβλήματα λόγω χρήση ουσιών. 

Για παράδειγμα στην Αμερική, διαπιστώθηκε ότι όσοι οδηγούνταν στην αλκοολική κραιπάλη, στη διάρκεια του πανδημικού lockdown, έπιναν -κατά μέσο όρο- τέσσερα ποτά την ημέρα, έναντι δύο ποτών όσων τις απέφευγαν, ενώ μπορεί να έφθαναν και τα επτά ποτά.

Η χρήση αλκοόλ φαίνεται να είναι αιτία της επιθετικής συμπεριφοράς τόσο στον χρήστη όσο και στους θεατές, εκείνους δηλαδή που στο σπίτι επωμίζονται τις συνέπειες της θυματοποίησης, π.χ τα παιδιά που ίσως υιοθετήσουν επιθετική συμπεριφορά.

Δυστυχώς, η ενδοοικογενειακή βία δεν είναι σαν την εποχική γρίπη. Η πανδημία γνωρίζαμε ότι θα φέρει μία ανάφλεξη του φαινομένου τόσο σε οικογένειες που πλήττονταν ήδη από την βία και την επιθετικότητα, αλλά και μια ανατάραξη σε προ πανδημίας υγιείς οικογένειες.

Το δύσκολο της εποχής αυτής είναι ότι δεν υπάρχει πουθενά καταφύγιο ή διέξοδο. Τόσα χρόνια γίνεται ένας τεράστιος αγώνας για την καταπολέμηση της ενδοοοικογενειακής βίας και κυρίως στην ώθηση των θυμάτων να απενοχοποιηθούν, να μιλήσουν και να καταγγείλουν. Υπήρχε και υπάρχει μεγάλη κάλυψη και σιωπή και τώρα ήρθε η πανδημία που απομονώνει τους ανθρώπους και σκεπάζει όλο και περισσότερο τέτοια περιστατικά.

Ούτε κωδικός, ούτε έντυπο χαρτί υπάρχει για ένα παιδί ή μια γυναίκα που θέλει να καταφύγει από το σπίτι. Το φαινόμενο δεν είναι απλώς ψυχοσωματικά επιζήμιο αλλά και νομικώς εγκληματικό. Ο ιός του Covid, κάποια στιγμή θα αποσυρθεί από τις ζωές μας αλλά το τραύμα της ενδοοικογενειακής βίας θα παραμείνει ανεξίτηλο.

Γραμμές υποστήριξης

15900 - Γραμμή υποστήριξης κατά της βίας γυναικών και άλλων μελών

197 – 24ωρη γραμμή Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης

1056 – 24ωρη Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα παιδιά του Συλλόγου «Το χαμόγελο του Παιδιού»

Πηγή: European network of legal experts in gender equality and non-discrimination, Flash Report: Greece, 2020

ΑΠΕ-ΜΠΕ

Pollard MS, Tucker JS, Green HD. Changes in Adult Alcohol Use and Consequences During the COVID-19 Pandemic in the US. JAMA New Open. 2020;3(9)