Βαρύ φορτίο: Όταν η Ενοχή Γίνεται Εργαλείο Χειρισμού

Ακρόαση άρθρου......

Στις ανθρώπινες σχέσεις, η έννοια της ενοχής και της χειριστικής συμπεριφοράς φαίνεται να συνδέονται μεταξύ τους.

Η ενοχή, παρόλο που διακρίνεται ως ένα δυσάρεστο συναίσθημα που είναι αποτέλεσμα της επίγνωσης ή της αντίληψης ότι έχουμε υπερβεί ηθικά, προσωπικά και κοινωνικά όρια και κανόνες (Tangney & Dearing, 2011), μπορεί να λειτουργήσει θετικά και αρνητικά.

Η θετική πλευρά της σχετίζεται με την αυτογνωσία και την ενίσχυση της ηθικής μας, κάτι ιδιαιτέρως σημαντικό για την διατήρηση της ισορροπίας σε κοινωνικά πλαίσια (Baumeister et al., 2013), ενώ η αρνητική πλευρά της εκδηλώνεται κάθε φορά που αυτό το συναίσθημα χρησιμοποιείται ως εργαλείο για να καταφέρουμε να χειριστούμε συνανθρώπους μας, οδηγώντας σε εσωτερικές συγκρούσεις.

Στην επιστήμη της Ψυχολογίας, το συναίσθημα της ενοχής συχνά μελετάται, διότι αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας και αλληλεπίδρασης.

Διαφορετικοί θεωρητικοί έχουν ασχοληθεί με αυτό το συναίσθημα, όπως ο Freud, ο οποίος υποστήριξε ότι το υπερεγώ, ως ένα σύστημα εσωτερικών ηθικών αξιών και κοινωνικών επιταγών, μπορεί να μας δημιουργήσει ενοχές σε περιπτώσεις που δεν τηρήσαμε τις ηθικές απαιτήσεις του (Freud, 1923). Μάλιστα, το αίσθημα της ενοχής και οι ενοχικές σκέψεις σε αδικαιολόγητο και υπερβολικό βαθμό μπορεί να οδηγήσουν στην ψυχική εξάντληση και να αποτελέσουν αντικείμενο ψυχοθεραπείας.

Όσον αφορά στην χειριστική συμπεριφορά, αυτή σχετίζεται με τρόπους συμπεριφοράς, όπως η χρήση ενοχλητικών και καταναγκαστικών τεχνικών, η παραπλάνηση και η παραβίαση των συναισθηματικών ορίων που στοχεύουν στον έλεγχο ή την χειραγώγηση άλλων ανθρώπων για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων ή την απόκτηση της δύναμης.

Τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της είναι η προσπάθεια καταστολής της αίσθησης της πραγματικότητας των άλλων, η εκμετάλλευση των συναισθημάτων, οι παράλογες απαιτήσεις, η στρατηγική της απόσυρσης ή του "σπασίματος" για την πρόκληση αισθημάτων απομόνωσης ή άγχους, η παραποίηση της αλήθειας ή των γεγονότων και η μετατόπιση των ευθυνών σε άλλους (Bok, 2011 ∙ Gass & Seiter, 2022 ∙ Lammers et al., 2011).

Πολλές φορές χρησιμοποιούμε το συναίσθημα της ενοχής, με σκοπό να χειριστούμε τον συνάνθρωπό μας, διότι στηριζόμαστε στην ευαισθησία του να αισθάνεται υποχρέωση απέναντί μας (Simon, 2010).

Έρευνες έχουν αποδείξει ότι η χειριστική συμπεριφορά συνήθως είναι πιο αποτελεσματική σε όσους διαθέτουν υψηλά επίπεδα ενσυναίσθησης και δεν επιθυμούν τις συγκρούσεις (Barrett, 2017).

Κάποιες από τις μορφές εμφάνισης της χειριστικής συμπεριφοράς μέσω της πρόκλησης αισθήματος ενοχής είναι η ανάδειξη των προσωπικών θυσιών με σκοπό την δημιουργία αισθήματος υποχρέωσης, ο συναισθηματικός εκβιασμός με την χρήση φράσεων όπως «Αν με αγαπούσες πραγματικά, θα το έκανες», και η συνεχής υπενθύμιση παλιότερων λαθών με σκοπό την δημιουργία αισθήματος αδυναμίας.

Είναι σημαντικό να επισημανθεί πως αυτού του είδους η συμπεριφορά μόνο αρνητικές συνέπειες μπορεί να επιφέρει σε όσους την δέχονται, όπως αύξηση του άγχους και της συναισθηματικής εξάντλησης, καθώς και μείωση της αυτοεκτίμησης.

Εν κατακλείδι, το συναίσθημα της ενοχής και η χειριστική συμπεριφορά είναι έκδηλο πως σχετίζονται μεταξύ τους στις διαπροσωπικές σχέσεις, με την ενοχή συνήθως να συνιστά εργαλείο χειρισμού των σκέψεων, των συναισθημάτων και των συμπεριφορών των γύρω μας.

Είναι απαραίτητο όσοι υφίστανται τέτοιου είδους συμπεριφορές να αναγνωρίζουν τις στρατηγικές που χρησιμοποιούνται κάθε φορά. Τέλος, η θέσπιση των προσωπικών ορίων και η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης αποτελούν ουσιαστικά βήματα για την αποφυγή ή την αντιμετώπιση της συναισθηματικής εκμετάλλευσης.

Ξένη Βιβλιογραφία 

Baumeister, R. F., Stillwell, A. M., & Heatherton, T. F. (2013). Guilt: An interpersonal approach. Journal of Personality and Social Psychology, 85(5), 977–991. doi.org/10.1037/0022-3514.85.5.977  

Barrett, L. F. (2017). How emotions are made: The secret life of the brain. Pan Macmillan.

Bok, S. (2011). Lying: Moral choice in public and private life. Vintage.

Brown, B. (2015). Daring greatly: How the courage to be vulnerable transforms the way we live, love, parent, and lead. Penguin. 

Freud, S. (1923). The ego and the id (J. Strachey, Trans.). Hogarth Press. (Original work published 1923).

Gass, R. H., & Seiter, J. S. (2022). Persuasion: Social influence and compliance gaining (7th ed.). Routledge. doi.org/10.4324/9781003081388 

Lammers, J., Stoker, J. I., Jordan, J., Pollmann, M., & Stapel, D. A. (2011). Power increases infidelity among men and women. Psychological science, 22(9), 1191-1197. doi.org/10.1177/0956797611416252 

Simon, G. (2010). In sheep’s clothing: Understanding and dealing with manipulative people. Little Rock, AR: Parkhurst Brothers.  

Tangney, J. P., & Dearing, R. L. (2011). Shame and guilt. Guilford Press.