Είσαι πραγματικά ελεύθερος;

Ακρόαση άρθρου......

Άραγε είσαι πραγματικά ελεύθερος; Πόσο πραγματικά ελεύθερος μπορεί να είναι ένας άνθρωπος σε μια κοινωνία που ζει με ελευθερία και δημοκρατία; Αυτά τα ερωτήματα μπορεί στην αρχή να φαίνονται περίεργα, όμως είναι αφορμή για δημιουργικό στοχασμό σε εσένα που διαβάζεις τούτο το άρθρο.

Η ελευθερία ορίζεται ως η δυνατότητα του ανθρώπου να δρα κατά βούληση. Ως βούληση, από την άλλη, ορίζεται η ικανότητα του ανθρώπου να θέτει στόχους και σκοπούς και να προσπαθεί να τους πραγματοποιήσει.

Ο καθένας, λοιπόν, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ελεύθερος, εφόσον πράττει με αυτό τον τρόπο. Όμως, εδώ τίθεται το εξής ερώτημα: πόσο όλα αυτά αποτελούν προϊόντα ελεύθερης σκέψης και όχι επηρεασμού;

Ποιοι είναι οι παράγοντες που συνθέτουν μια επίπλαστη ελευθερία;

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες στην ζωή του ανθρώπου που, ενώ υποτίθεται του χαρίζουν την ελευθερία του, είτε σωματική, είτε πνευματική, ουσιαστικά τον υποδουλώνουν και του την περιορίζουν.

Στους πρωταρχικούς παράγοντες που συναντά ο άνθρωπος, είναι η οικογένεια και η κουλτούρα της, η θρησκεία και τα τραύματα που προκαλούνται από την οικογένεια. Έπειτα, καθώς μεγαλώνει το άτομο, έρχεται σε επαφή με την κουλτούρα της ομάδας μέσα από το σχολείο, το πανεπιστήμιο και τις κοινωνικές ομάδες που συμμετέχει.

Σε αυτό το κράμα, βεβαίως, έρχονται και προστίθενται οι ιδεολογίες στις οποίες θα πιαστεί το άτομο, είτε λόγω μάθησης, είτε λόγω αντίδρασης στα τραύματα που θα έχει ήδη αποκομίσει.

Προστίθενται, επίσης και τα social media, τα οποία προωθούν την δική τους κουλτούρα, ενισχύοντας τα ήδη υπάρχοντα που αναφέρθηκαν, αλλά και προσθέτοντας επιπλέον βάρη στους ώμους του ατόμου.

Παράγοντας Οικογένεια

Η οικογένεια αποτελεί τον πρώτο φορέα επαφής του ατόμου με τον κόσμο. Ουσιαστικά, το οικογενειακό περιβάλλον έχει μεγάλη επίδραση σε πολλούς τομείς της ζωής του ατόμου και το διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό.

Είναι, άλλωστε, αποδεδειγμένο επιστημονικά ότι, τα παιδιά αποτελούν με τις αντιδράσεις τους τον καθρέφτη του περιβάλλοντος που ζουν και ανατρέφονται. Ένα παιδί είναι ικανό να καταλάβει πολλά πράγματα, ακόμα και αν αυτά δεν λέγονται προφορικά.

Έτσι, λοιπόν, και σε συνδυασμό με τα κληρονομημένα γονίδια, αλλά και την δράση που αυτά θα έχουν στον χαρακτήρα του ατόμου μαζί με το περιβάλλον, διαμορφώνουν την βάση της προσωπικότητας του.

Η προσωπικότητα ενός ατόμου προβάλλεται προς τα έξω, με τον τρόπο που τοποθετείται σε έναν χώρο, με τον τρόπο που αλληλεπιδρά με τα άλλα άτομα, με τον τρόπο που σκέφτεται για τα άλλα άτομα και πως ερμηνεύει τα γεγονότα γύρω του, αλλά και με τον τρόπο που σκέφτεται για τον ίδιο του τον εαυτό.

Η οικογένεια είναι μια ένωση δύο ανθρώπων, φυσιολογικά, όπου ο καθένας φέρνει στο τραπέζι την δική του κουλτούρα και άποψη. Η κουλτούρα που επικρατεί, κατά κύριο λόγο σε ένα παιδί, είναι αυτή που θα του εξασφαλίσει τις καλύτερες δυνατότητες επιβίωσης στο περιβάλλον του, όπως το ίδιο το αντιλαμβάνεται.

Βεβαίως, επειδή ένα παιδί δεν μεγαλώνει μόνο στο οικογενειακό περιβάλλον και εκτίθεται και σε άλλα περιβάλλοντα, αυτό αλλάζει με τον χρόνο, προσθέτοντας μερικά επιπλέον χαρακτηριστικά, αλλά πάντοτε η βάση θα παραμένει η οικογένεια.

Παράγοντας θρησκεία

Ο παράγοντας θρησκεία έρχεται σε επαφή με το άτομο, πρώτα μέσω της οικογένειας, αφού η κάθε θρησκευτική κουλτούρα στην οποία ανήκει μια οικογένεια φέρει τις δικές της παραδόσεις και έθιμα, στα οποία το παιδί μαθαίνει από μικρό. Ο Χριστιανός, ο Μουσουλμάνος, ο Βουδιστής και όσες άλλες θρησκείες μαθαίνουν στο άτομο έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης, υπό συγκεκριμένους κανόνες.

Αν το άτομο δράση με βάση αυτά τότε θα κερδίσει την αιώνια σωτηρία. Το θέμα, όμως, είναι κατά πόσο αυτά που ειπώθηκαν από τον Χριστό, τον Μωάμεθ, τον Βούδα και όποια άλλη σπουδαία προσωπικότητα και πρόσωπο λατρείας αντίστοιχα μπορούν πρώτον, να έχουν εφαρμογή στην σημερινή εποχή με τα σημερινά δεδομένα και δεύτερον, κατά πόσο έχουν μεταφερθεί αυτούσια από το παρελθόν έως σήμερα.

Μέσα σε αυτά τα δύο ερωτήματα κρύβεται το κλειδί για την ελευθερία του ατόμου σε αυτό τον τομέα. Τα κηρύγματα του εκάστοτε προσώπου αποσκοπούσαν στην εποχή που ζούσε με τα κοινωνικά δεδομένα εκείνης της εποχής.

Όμως, στην σημερινή εποχή, τα δεδομένα σε κοινωνικό επίπεδο είναι διαφορετικά. Κανείς δεν μπορεί να κρίνει ουσιαστικά αν τότε ήταν καλύτερα από τώρα ή χειρότερα. Απλά τώρα, λόγω social media και τεχνολογικής ανάπτυξης, όλα μεταφέρονται και εκτυλίσσονται περισσότερο γρήγορα από τότε.

Αν αυτά τα πρόσωπα έρχονταν ξανά σε αυτό τον κόσμο σήμερα, πιθανόν να αναπροσάρμοζαν τα κηρύγματά τους στα σημερινά δεδομένα. Εξάλλου, τα κηρύγματά τους αποσκοπούσαν στην ελευθερία του ατόμου και όχι στον περιορισμό του.

Επάνω σε αυτό, αξίζει να αναφερθεί ο ρόλος των ανθρώπων που μεταφέρουν τα κηρύγματά τους. Πρώτο δεδομένο είναι οι άνθρωποι που φέρουν τα δικά τους τραύματα και από ψυχολογικής άποψης. Το άτομο επικοινωνεί με τον τρόπο που έχει διαμορφωθεί από τα τραύματά του, αλλά και τον τρόπο που τα διαχειρίζεται. Με άλλα λόγια, μεταφέρουν τα λόγια άλλων ατόμων με τον δικό τους τρόπο, επιχειρώντας πολλές φορές να επιβάλλουν απόψεις και περιορισμούς, αγνοώντας είτε ηθελημένα είτε αθέλητα, την εποχή και τις ανάγκες του ανθρώπου. Κατά αυτόν τον τρόπο, αντιμετωπίζουν τα άλλα άτομα σαν γονείς τους και προσπαθούν να ελέγξουν την ζωή τους, τοποθετώντας μπροστά την αυθεντία που δημιούργησε την εκάστοτε θρησκεία.

Όπως, όμως, στις θετικές επιστήμες όλα μπορούν να αλλάξουν και να αναιρεθούν, έτσι και εδώ, όλα μπορούν να αλλάξουν και να αναιρεθούν με γνώμονα την πραγματική ελευθερία του ατόμου. Ο κάθε Θεός, με όποιο όνομα και αν αποκαλείται, εφόσον είναι Θεός καλού, θέλει πρώτα από όλα το καλό του ανθρώπου και το καλό του ανθρώπου μπορεί να επέλθει όταν πρώτα από όλα κάνει καλό στον εαυτό του.

Όχι εγωιστικά, αλλά θέτοντας όρια στα άλλα άτομα και ζώντας με τρόπο που το ευχαριστεί, δίχως να κάνει κακό. Και για να μην παρερμηνευθεί αυτό, το να ζει κάποιος με τον δικό του τρόπο ζωής, εφόσον δεν βλάπτει κάποιον, είναι καλό.

Αυτός που θα ενοχληθεί επειδή το άτομο ζει περισσότερο ελεύθερο, είναι πρώτα από όλα το άτομο που δεν έχει ζήσει ελεύθερο ή το άτομο που θα ήθελε να επιβάλλει ανελευθερία σε αυτό το άτομο.

Παράγοντας σχολείο

Πράγματι το σχολικό περιβάλλον αποτελεί την δευτερογενή, μετά την οικογένεια, κοινωνική ομάδα με την οποία έρχεται σε επαφή ένα άτομο. Μέσα σε ένα σχολείο υπάρχουν παιδιά από διαφορετικές οικογένειες, με διαφορετικά χαρακτηριστικά ως προς τον τρόπο ανατροφής και με διαφορετικές συνολικά κουλτούρες.

Τα παιδιά προσπαθούν να βρουν άλλα παιδιά που θα έχουν κοινά βιώματα κατά κύριο λόγο, προκειμένου να κάνουν παρέα. Βεβαίως, δεν αποκλείεται να κάνουν παρέα και με παιδιά με διαφορετική οπτική από την δική τους, είτε λόγο ταιριάσματος των χαρακτήρων, είτε για λόγους θαυμασμού και κομφορμισμού.

Όταν ένα άτομο ακόμα και σε αυτή την ευαίσθητη ηλικία έρχεται σε επαφή με άλλα άτομα, σίγουρα λαμβάνει και αφομοιώνει στοιχεία από αυτά. Έτσι, γίνεται μια πρώτη ανταλλαγή πολιτιστικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Η παθογένεια, όμως, που μπορεί να περιορίσει την ατομική ελευθερία του ατόμου έγκειται στο εξής‧ το άτομο επιθυμεί να ταιριάξει και να γίνει μέλος μιας ομάδας. Οπότε, τα παιδιά στο σχολείο μπορεί να περιορίζουν τα θέλω τους, να μην τονίζουν την δική τους άποψη, να ακολουθούν συγκεκριμένες επιταγές ως προς το ντύσιμο και την συμπεριφορά, προκειμένου να ταιριάξουν με μια ομάδα άλλων παιδιών ή να μην εξοστρακιστούν από αυτή.

Όμως, όσο το άτομο μαθαίνει να περιορίζει τον εαυτό του προκειμένου να ταιριάξει κάπου, αρχίζει σιγά σιγά να τον χάνει. Με αποτέλεσμα, ακόμα και χρόνια μετά το σχολείο, να αποτελεί ένα άτομο το οποίο απλά ακολουθεί, δίχως να σκέφτεται και να αμφισβητεί.

Παράγοντας Πανεπιστήμιο

Το πανεπιστήμιο αποτελεί και αυτό μια άλλη μικροκοινωνία, περισσότερη διευρυμένη βέβαια σε σύγκριση με αυτή του σχολείου. Ως προς την ελληνική πραγματικότητα, το πανεπιστήμιο συμβάλλει ως κοινότητα ατόμων και αυτό στον περιορισμό της ελευθερίας και της ελεύθερης σκέψης του ατόμου.

Να σημειωθεί ότι, ο περιορισμός της σκέψης του ατόμου δεν συμπεριλαμβάνει τόσο τον τομέα της παρεχόμενης γνώσης, που μερικές φορές είναι λίγο στείρα, τόσο σε θεωρητικά, όσο και σε θετικά πεδία, αλλά κυρίως στο κοινωνικό κομμάτι.

Το πανεπιστήμιο, λοιπόν, έρχεται και διευρύνει ό,τι σημειώθηκε παραπάνω για το σχολείο. Δημιουργία κοινωνικών ομάδων που ακολουθούν είτε τάσεις των κοινωνικών δικτύων ή κομματικές ιδεολογίες. Θα αναρωτηθεί εύλογα κάποιος‧ μόνο αυτό συμβαίνει στα πανεπιστημιακά ιδρύματα; Όχι, δεν συμβαίνει μόνο αυτό.

Τα πανεπιστημιακά ιδρύματα ως μικροκοινωνίες έχουν πολλών ειδών και τρόπων σκέψης ατόμων. Ωστόσο, αφού το άρθρο έχει εστιάσει στην παθογένεια της ελάττωσης της ελεύθερης σκέψης του ατόμου, εκεί και θα επικεντρωθεί. Έτσι λοιπόν, τραύματα από την οικογένεια, τάσεις στο διαδίκτυο και πολιτικές ιδεολογίες έρχονται και δημιουργούν ένα πολύ ισχυρό κράμα, το οποίο μπορεί να περιορίσει την ελεύθερη σκέψη και δράση των ατόμων σε αυτή την ηλικία. Όποιος ή όποια διαχωρίζεται από ό,τι κυκλοφορεί ως τάση ή και ιδεολογία, μπορεί πολύ εύκολα να αποκοπεί από μεγάλα κοινωνικά σύνολα.

Αυτό φαντάζει ως κάτι τρομερά άσχημο, ειδικά για το κοινωνικό ον που ονομάζεται άνθρωπος, αλλά από την άλλη, του προσφέρει την απαραίτητη ελευθερία να βρει να ταιριάξει με άτομα που πραγματικά θα ενδιαφέρονται και θα σκέφτονται με διαφορετικό από τις κοινωνικές επιταγές της εποχής τρόπο.

Κοινωνικές ομάδες γενικότερα

Οι κοινωνικές ομάδες που συμμετέχει ένα άτομο είναι πολλές και διαφορετικές. Ήδη παραπάνω αναφέρθηκαν διάφορες κοινωνικές ομάδες μέσα στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο. Όμως, όλα αυτά διευρύνονται παραπάνω στο περιβάλλον που ονομάζεται κοινωνία. Μέσα στην κοινωνία μπορεί να βρει κάποιος πολλές κοινωνικές ομάδες, που είτε αφορούν θρησκευτικούς σκοπούς, είτε κομματικούς-ιδεολογικούς, είτε εθελοντικούς, είτε φιλοσοφικούς.

Όποιος, όμως, και αν είναι ο σκοπός ή ο στόχος μιας ομάδας, πάντοτε τα μέλη της, προκειμένου να μείνουν μέλη της, δεν θα πρέπει να αποκλίνουν και πολύ από τις απόψεις της μάζας.

Όποιος ή οποία διαφέρει μπορεί να θεωρηθεί αιρετικός για τον πυρήνα του συνόλου και να απομονωθεί ή να απομακρυνθεί.

 Συγκολλητική ουσία σε όλες αυτές τις ομάδες μπορεί να αποτελούν οι λόγοι και οι ομιλίες κάποιον μελών που η κοινότητα έχει ανακηρύξει ως ανώτερης κλάσης ανάμεσα στο σύνολο. Επιπλέον, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιτελούν και αυτά το ρόλο τους, είτε μέσω ειδήσεων, είτε μέσω της χρήσης χιούμορ, είτε με στοχευμένες έρευνες και προβολή συγκεκριμένων στοιχείων και όχι μιας γενικότερης ολότητας και αλήθειας, είτε προβάλλοντας πρότυπα και τάσεις οι οποίες ακολουθούνται από πολλά άτομα παγκοσμίως.

Ποια είναι η λύση σε όλο αυτό;

Έτσι όπως παρουσιάστηκαν τα πράγματα φαίνονται ζοφερά και ότι το άτομο δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτά δίχως να γίνει ερημίτης. Το να γίνει ερημίτης ένα άτομο είναι μια λύση. Ναι, πρέπει κάποιος να σκέφτεται όλες τις λύσεις, αλλά δεν είναι η μοναδική, ούτε και η περισσότερο προσβάσιμη.

Η λύση σε όλα τα παραπάνω είναι η κριτική σκέψη. Η κριτική σκέψη αναφέρεται συχνά και έχει γίνει μότο πολλών ανθρώπων που μπορεί να ενυπάρχουν στις παραπάνω κατηγορίες, αλλά δεν είναι λύση με τον τρόπο που την προωθούν αυτοί.

Η αληθινή κριτική σκέψη, περιλαμβάνει διαρκή αμφισβήτηση των πάντων. Περιλαμβάνει αμφισβήτηση και των ίδιων των ιδεών των ατόμων, όχι όμως με επίκριση, αλλά με σεβασμό και ηρεμία. Η ηρεμία, όσο γίνεται περισσότερο, προσφέρει το κατάλληλο οξυγόνο στην κριτική σκέψη, προκειμένου αυτή να κάνει την δουλειά της μαζί με το άτομο. Αν κάποιος αμφισβητεί πράγματα μέσα στην ένταση, αυτό μπορεί να τον οδηγήσει σε λανθασμένες και παράτολμες αποφάσεις.

Όλα πρέπει να γίνονται με όσο το δυνατόν πιο ήρεμο τρόπο, προκειμένου το άτομο να δει καθαρά τα μοτίβα, τα τραύματα και ό,τι άλλο στο οποίο έχει εγκλωβίσει μέσα τον εαυτό του. Το θέμα, όμως, δεν είναι να αυτοκατηγορηθεί για το τι έχει πράξει, αλλά να δει πως μπορεί να το αλλάξει για να αναπνεύσει περισσότερο ελεύθερα.

Δοκιμάστε να περιορίσετε την επαφή σας με τα ερεθίσματα που σας υποδουλώνουν την σκέψη και τον νου. Κλείστε για λίγο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ή σταματήστε να ακολουθείτε ανθρώπους πρότυπα που σας υπόσχονται μαγικές συνταγές επιτυχίας.

Συνταγές επιτυχίας δεν υπάρχουν με α, β, γ. Αυτό που πραγματικά υπάρχει είναι να ζεις, να σκέφτεσαι και να αμφισβητείς. Αν ακολουθείτε συνέχεια κάποιον, σημαίνει ότι τον ανάγεται σε Θεό σας. Το θέμα, όμως, είναι ότι αποτελεί έναν κοινό θνητό που κάτι πουλάει και κερδίζει μέσα από αυτό. Μην γίνεις και εσύ ένας ακόμα πελάτης. Είσαι άνθρωπος και οφείλεις πρώτα από όλα να ζήσεις ελεύθερα.

Διαβάστε βιβλία όσο περισσότερο μπορείτε, γιατί το διάβασμα βοηθάει στην διεύρυνση των οριζόντων και στην απελευθέρωση του νου. Διαβάστε ακόμα και βιβλία που περιγράφουν ιδέες κόντρα στις δικές σας, ακόμα και εκεί ίσως κάτι βρείτε που θα σας ταρακουνήσει.

Να ξέρετε ότι, αν κάτι μας ταρακουνάει γερά, σημαίνει ότι για κάποιο λόγο, είτε έχει απορριφθεί βίαια μέσα μας, είτε συνδέεται με κάποιο τραύμα, είτε αποτελούσε ένα μέρος του εαυτού μας που αφήσαμε πίσω, προκειμένου να ταιριάξουμε σε σύνολα και στους κανόνες τους.

Δείτε ξανά και ξανά αυτό το κάτι, αγκαλιάστε το και μην το πολεμήσετε, γιατί κρύβει μια αλήθεια, που όσο και αν πονάει, στο τέλος θα φέρει την λύτρωση.

Προσωπικός επίλογος

Δεν αποτελώ κάποιον γκουρού που θα σου πει τι θα κάνεις αγαπητέ μου αναγνώστη και δεν θέλω να γίνω. Όλα αυτά που γράφω αποτελούν μέρος της προσωπικής μου μάχης απέναντι στα πάντα. Απέναντι στα τραύματά μου, απέναντι σε ό,τι πίστευα, απέναντι σε ό,τι άφησα να περιορίσει εμένα και την σκέψη μου.

Ανήκα και εγώ σε πολλές ομάδες, όπως οι παραπάνω, ανά τα χρόνια της ζωής μου, αλλά αυτό που μου έκανε το "κλικ" να αλλάξω και να αρχίσω να σκέφτομαι ήταν το εξής‧ κανείς δεν βοήθησε όταν εγώ ήμουν πεσμένος κάτω. Κανείς από αυτές τις ομάδες. Στα μεγαλύτερα σκοτάδια μου πάλεψα κυρίως μόνος όταν ανήκα σε αυτές τις ομάδες.

Όταν όμως έφυγα από αυτές, τότε βρήκα άτομα από παντού, τα οποία στάθηκαν δίπλα μου, μου είπαν μια αυθεντικά καλή κουβέντα, όχι μια τυπική ίσα ίσα για να φανεί ότι νοιάζονται κοινωνικά, άτομα τα οποία με άκουγαν για βράδια, άτομα που μου έδωσαν αγάπη, άτομα που παλεύουν και αυτά με δικούς τους δαίμονες και σκοτάδια, αλλά πάλεψαν και λίγο δίπλα μου τους δικούς μου.

Αυτά τα άτομα, καθώς και οι δαίμονες που έχουν αντιμετωπίσει κατά καιρούς, λόγω των περιορισμών που είχαν θέσει ή και ακόμα θέτουν στους εαυτούς τους, ήταν η αφορμή για αυτό το άρθρο.

Βεβαίως, ήταν και μια υπενθύμιση σε εμένα να παλεύω. Να παλεύω για να αναπνέω ελεύθερος, γιατί η πάλη πάντα θα συνεχίζεται, είτε έπειτα από μικρά, είτε έπειτα από μεγάλα διαλλείματα. Σου εύχομαι να αντέξεις. Να αντέξεις να ζήσεις ως ελεύθερο ον. 

Βιβλιογραφικές Αναφορές:

Abdulla, M. R. (2018). Culture, religion, and freedom of religion or belief. The Review of Faith & International Affairs, 16(4), 102–115. doi.org/10.1080/15570274.2018.1535033

Amoah, J., & Bennett, T. (2008). The freedoms of religion and culture under the South African Constitution: Do traditional African religions enjoy equal treatment?. Journal of law and religion, 24(1), 1-20.

Best, A. L. (2006). Freedom, constraint, and family responsibility. Journal of Family Issues, 27(1), 55–84. doi.org/10.1177/0192513x05275422

Coe, P. (2015). The social media paradox: An intersection with freedom of expression and the criminal law. Information & Communications Technology Law, 24(1), 16–40. doi.org/10.1080/13600834.2015.1004242

Jensen Arnett, J. (2015). Socialization in emerging adulthood: From the family to the wider world, from socialization to self-socialization.

Kater-Kuipers, A., Bakkeren, I. M., Riedijk, S. R., Go, A. T. J. I., Polak, M. G., Galjaard, R.-J. H., de Beaufort, I. D., & Bunnik, E. M. (2020). Non-invasive prenatal testing (NIPT): Societal pressure or freedom of choice? A vignette study of Dutch citizens’ attitudes. European Journal of Human Genetics, 29(1), 2–10. doi.org/10.1038/s41431-020-0686-9

Khan, M. L., Malik, A., Ruhi, U., & Al-Busaidi, A. (2022). Conflicting attitudes: Analyzing social media data to understand the early discourse on covid-19 passports. Technology in Society, 68, 101830. doi.org/10.1016/j.techsoc.2021.101830

McGoldrick, D. (2013). The limits of freedom of expression on Facebook and social networking sites: A UK perspective. Human Rights Law Review, 13(1), 125–151. doi.org/10.1093/hrlr/ngt005

Nikunen, M. (2012). Changing University Work, freedom, flexibility and family. Studies in Higher Education, 37(6), 713–729. doi.org/10.1080/03075079.2010.542453

O’Dwyer, S. (2023). On the duty of scholars to aid their persecuted peers. Journal of Applied Philosophy. doi.org/10.1111/japp.12647

RISSOTTO, A., & TONUCCI, F. (2002). Freedom of movement and environmental knowledge in elementary school children. Journal of Environmental Psychology, 22(1–2), 65–77. doi.org/10.1006/jevp.2002.0243

Sapir, G., & Statman, D. (2005). Why freedom of religion does not include freedom from religion. Law & Phil., 24, 467.

SUISSA, J., & SULLIVAN, A. (2021). The gender wars, Academic Freedom and Education. Journal of Philosophy of Education, 55(1), 55–82. doi.org/10.1111/1467-9752.12549