Θεωρίες Προσωπικότητας: Σύντομη Ανασκόπηση

Ακρόαση άρθρου......

Τι είναι οι Θεωρίες Προσωπικότητας; Ως Θεωρίες Προσωπικότητας ορίζονται οι θεωρητικές προσεγγίσεις οι οποίες προσφέρουν εξηγήσεις για την ανθρώπινη συμπεριφορά, τη σκέψη και το συναίσθημα.

Οι Θεωρίες Προσωπικότητας συνήθως ασχολούνται με τη δομή της προσωπικότητας, τη διεργασία, την ανάπτυξη, την ψυχοπαθολογία και την αλλαγή της συμπεριφοράς (Cervone & Pervin, 2013).

Θεωρίες προσωπικότητας

Η δομή αφορά στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, τα οποία είναι συνήθως σταθερά στον χρόνο και τις διάφορες συνθήκες. Η διεργασία αφορά στην παρώθηση, δηλαδή στις διαδικασίες που ωθούν το άτομο σε συγκεκριμένες συμπεριφορές, σκέψεις και συναισθήματα.

Η ανάπτυξη του ανθρώπου θεωρείται σημαντική, καθώς δίνεται στους θεωρητικούς η ευκαιρία να παρακολουθήσουν τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η προσωπικότητα, καθώς και να μελετήσουν τον ρόλο των κληρονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων.

Η ψυχοπαθολογία αναφέρεται στην εξήγηση της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς, δηλαδή την αναζήτηση των αιτιών που οδηγούν το άτομο σε μορφές συμπεριφοράς, οι οποίες προκαλούν προσωπική δυσφορία, ψυχολογική αναπηρία, δυσλειτουργία ή παραβιάζουν τις κοινωνικές νόρμες (Kring, Davison, Neale & Johnson, 2010).

Όσον αφορά στην αλλαγή της συμπεριφοράς, αφορά στο πρακτικό όφελος των Θεωριών Προσωπικότητας για το άτομο και την κοινωνία γενικότερα. Συνήθως αφορά στην έρευνα, τη θεραπεία και την πρόληψη.

Οι κυριότερες Θεωρίες Προσωπικότητας

Οι κυριότερες Θεωρίες Προσωπικότητας, δηλαδή αυτές με τον μεγαλύτερο αντίκτυπο στη θεωρία, την έρευνα και την κλινική πράξη, είναι η Ψυχαναλυτική Θεωρία του Sigmund Freud, η Γνωστική Συμπεριφορική Θεωρία με κύριους εκπροσώπους τον Bandura, τον Mischel κ.ά. και η Προσωποκεντρική Θεωρία του Carl Rogers.

Η Οικογενειακή Θεραπεία αφορά περισσότερο στην ψυχοθεραπεία παρά τη θεωρία, και αυτός είναι ο λόγος που δεν κατατάσσεται στις κυρίαρχες θεωρητικές προσεγγίσεις.

Οι παραπάνω Θεωρίες Προσωπικότητας αποτελούν τη βάση για την ανάπτυξη των περισσότερων σύγχρονων θεωριών και θεραπειών.

Για παράδειγμα, η θεωρία των Αντικειμενότροπων Σχέσεων αποτελεί προέκταση της ψυχοδυναμικής θεωρίας, η θεραπεία των Σχημάτων και η Διαλεκτική θεραπεία αποτελούν σύγχρονες μορφές θεραπείας επηρεασμένες από τη Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία, η Μορφολογική Θεραπεία ή Θεραπεία Gestalt έχει επιρροές κυρίως από την Ανθρωπιστική Θεωρία κλπ.

Εκτός από τις παραπάνω θεωρητικές προσεγγίσεις, έχουν αναπτυχθεί και άλλες, για παράδειγμα η Θεωρία των Χαρακτηριστικών, ωστόσο τυγχάνουν μικρότερης αναγνώρισης στη θεωρία, την έρευνα και κυρίως την κλινική πράξη και τη θεραπεία.

Ψυχαναλυτική θεωρία

Στο σημείο αυτό θα γίνει μια σύντομη περιγραφή των βασικότερων σημείων των τριών κυρίαρχων θεωρητικών προσεγγίσεων, δηλαδή της Ψυχανάλυσης, της Γνωστικής Συμπεριφορικής Θεωρίας και της Προσωποκεντρικής Θεωρίας.

Όσον αφορά στην Ψυχαναλυτική Θεωρία, ο Freud αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως εν γένει κακό, δηλαδή καθοδηγείται κυρίως από το ασυνείδητο, το οποίο είναι σεξουαλικό, επιθετικό και άλογο.

Ο νους για τον Freud είναι ένα μηχανιστικό, ενεργειακό σύστημα, το οποίο δεν παραμένει παθητικό, αλλά ενεργεί, ασκώντας συνεχή πίεση στο άτομο.

Η νοητική ενέργεια του νου είναι περιορισμένη, δεν εξαφανίζεται αλλά βρίσκει διάφορες μορφές έκφρασης με στόχο την κατάσταση ηρεμίας και ηδονής, μέσω της μείωσης της έντασης ή της απελευθέρωσης ενέργειας.

Αυτές οι διαδικασίες εκπληρώνονται μέσω των ενστίκτων ή ενορμήσεων του ατόμου, όπως είναι το ένστικτο ζωής (libido) και το ένστικτο θανάτου (ή επιθετικότητας). 

Συνεχώς το άτομο βιώνει μια αλληλεπίδραση μεταξύ χαλιναγώγησης και εξωτερίκευσης των ενστίκτων του, κάτι το οποίο σχετίζεται με το άγχος. Ως άγχος στην ψυχανάλυση ορίζεται η οδυνηρή συναισθηματική εμπειρία, η οποία γίνεται αντιληπτή ως απειλή ή κίνδυνος και προέρχεται είτε από ανεκπλήρωτες ενορμήσεις είτε ως αποτέλεσμα προηγούμενων τραυματικών εμπειριών.

Όταν το άτομο δεν μπορεί να ελέγξει το άγχος με λογικές και άμεσες μεθόδους, τότε χρησιμοποιεί διάφορους μηχανισμούς άμυνας, κατά τους οποίους αρνείται ή διαστρεβλώνει την πραγματικότητα, οι οποίες λειτουργούν κυρίως σε ασυνείδητο επίπεδο.

Στάδια ανάπτυξης του Freud

Για τον Freud, τα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου διαδραματίζουν σχεδόν ανεπανόρθωτο ρόλο στην ανάπτυξη της προσωπικότητας. Κατά τα πρώτα πέντε χρόνια ζωής, το παιδί περνά από τρία στάδια ανάπτυξης, τα οποία ονομάζονται «στοματικό», «πρωκτικό» και «φαλλικό», αναλόγως τη πηγή ικανοποίησης των ενστικτωδών ορμών του παιδιού.

Το φαλλικό στάδιο ολοκληρώνεται με την επίλυση του «οιδιπόδειου συμπλέγματος»,  όπου το παιδί ξεπερνά τον ανταγωνισμό προς τον γονέα του αντίθετου φύλου μέσω της ταύτισής του με τον γονέα του ίδιου φύλου.

Τα τρία στάδια ανάπτυξης συνδέονται με τους ενήλικους τύπους ψυχοπαθολογίας, δηλαδή τις καθηλώσεις, που αφορούν σε βλάβες στην ανάπτυξης λόγω ελάχιστης ή υπερβολικής ικανοποίησης στη διάρκεια κάποιου σταδίου.

Αλλαγή συμπεριφοράς στην ψυχανάλυση

Όσον αφορά στην αλλαγή της συμπεριφοράς, ο θεραπευτικός στόχος στην Ψυχανάλυση είναι η ενόραση, δηλαδή όπου ήταν το ασυνείδητο να υπάρξει το συνειδητό και το Εγώ.

Η θεραπευτική σχέση βασίζεται στη μεταβίβαση, δηλαδή την προβολή των επιθυμιών και των συγκρούσεων του θεραπευόμενου στη σχέση με τον θεραπευτή, χάρη στην ανώνυμη στάση του τελευταίου. Οι κύριες θεραπευτικές τεχνικές είναι ο ελεύθερος συνειρμός, η ανάλυση ονείρων, η ερμηνεία κ.ά. (Kring κ.ά., 2010).

Γνωστική Συμπεριφορική Θεωρία

Όσον αφορά στη Γνωστική Συμπεριφορική Θεωρία, έχει τις ρίζες της στον Συμπεριφορισμό. Ο Συμπεριφορισμός ενδιαφέρεται αποκλειστικά για την έκδηλη συμπεριφορά του ανθρώπου, η οποία μπορεί άμεσα να παρατηρηθεί. Η συμπεριφορά θεωρείται ως αντίδραση του ατόμου στις περιβαλλοντικές συνθήκες.

Από αυτή την παραδοχή προκύπτει πρώτον η αρχή ότι η συμπεριφορά διακρίνεται από περιστασιακή ιδιαιτερότητα, δηλαδή αλλάζει αναλόγως των περιστάσεων και εμπειριών, και ως συνέπεια, η θεραπεία βασίζεται στην παροχή νέων εμπειριών μάθησης.

Η Γνωστική Συμπεριφορική Θεωρία, μολονότι θεωρεί σημαντικό τον ρόλο του περιβάλλοντος, δεν θεωρεί ότι η συμπεριφορά αποτελεί απλώς αντίδραση στις εξωτερικές συνθήκες. Γιατί;

Ο λόγος έγκειται στο ότι διαφορετικοί άνθρωποι αντιδρούν διαφορετικά σε όμοια περιβάλλοντα, και επιπλέον το ίδιο άτομο συχνά δρα με έναν συγκεκριμένο τρόπο σε διαφορετικά περιβάλλοντα.

Γνωστικές διεργασίες στη γνωστική συμπεριφορική θεωρία

Επομένως, μεταξύ περιβάλλοντος και συμπεριφοράς θεωρείται πως μεσολαβούν επιπλέον διεργασίες. Η Γνωστική Συμπεριφορική Θεωρία εστιάζει, λοιπόν, στις γνωστικές διεργασίες του ατόμου, καθώς αυτές θεωρείται ότι μεσολαβούν τόσο στη συμπεριφορά του ανθρώπου όσο και στις συναισθηματικές αντιδράσεις του.

Μια βασική έννοια στην εν λόγω θεωρητική προσέγγιση είναι οι πεποιθήσεις, οι οποίες αφορούν στην άποψη του ανθρώπου για τον κόσμο και για τον εαυτό του.

Με άλλα λόγια, αναφέρονται στο «πώς είναι ο κόσμος». Άλλες σημαντικές έννοιες είναι οι ικανότητες, οι στόχοι και οι προδιαγραφές αξιολόγησης, που αφορούν στο «πώς πρέπει να είναι ο κόσμος». Όταν αυτές αναφέρονται στον εαυτό, σχετίζονται με την ηθική. Στη Γνωστική Συμπεριφορική Θεωρία, υπάρχει μια αμοιβαία αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον.

Αλληλεπίδραση ατόμου με το περιβάλλον

Το άτομο επηρεάζεται από τις εξωτερικές συνθήκες, ταυτόχρονα όμως τις επηρεάζει, καθώς είναι ικανό να επιλέξει τον τύπο των περιστάσεων στις οποίες θα εκτεθεί και τον τρόπο με τον οποίο θα τις αντιληφθεί και θα τις ερμηνεύσει.

Επιπλέον, το άτομο δρα ενεργητικά, επηρεάζοντας με αυτόν τον τρόπο την πορεία της εξέλιξής του (Cervone & Pervin, 2013). Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως η ψυχοπαθολογία σχετίζεται, όχι άμεσα με το περιβάλλον, αλλά με τις γνωστικές διεργασίες που μεσολαβούν μεταξύ ατόμου και συνθηκών.

Εν τέλει, το άτομο ελέγχει την αντίληψη, την ερμηνεία και τη σκέψη του για τον εαυτό του και τον κόσμο, με αποτέλεσμα ο ίδιος να είναι ο κύριος υπεύθυνος για την συμπεριφορά, την προσωπικότητα και τη ζωή του.

Δυσλειτουργικές γνωστικές διαδικασίες

Στη θεραπεία, χρησιμοποιείται μια μεγάλη γκάμα θεραπευτικών τεχνικών, όπως είναι η αναγνώριση των δυσλειτουργικών γνωστικών διαδικασιών, η συμπεριφορική τροποποίηση, η ψυχοεκπαίδευση, η έκθεση, η μίμηση προτύπου κ.ά. με στόχο τη στοχευόμενη αλλαγή των προβληματικών γνωστικών λειτουργιών και συμπεριφορών, παρά την αλλαγή της προσωπικότητας στο σύνολό της.

Ο θεραπευτής θεωρείται δάσκαλος και προπονητής, ενώ ο θεραπευόμενος καλείται να έχει ρόλο ενεργό και να μάθει νέους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς, τους οποίους θα εφαρμόσει στην πράξη.

Προσωποκεντρική Θεωρία του Rogers

Όσον αφορά στην Προσωποκεντρική Θεωρία του Rogers, ο άνθρωπος θεωρείται ως εν γένει καλός με τάση για συνεχή εξέλιξη. Ο Rogers δεν αγνοεί τις περιπτώσεις όπου το άτομο φέρεται με τρόπους μη παραγωγικούς για τον εαυτό του και τους άλλους, ωστόσο τονίζει πως όταν το άτομο δρα ελεύθερα, έχει την τάση να δρα ως θετικό και ώριμο ον.

Η θεωρία είναι φαινομενολογική, καθώς ο Rogers ενδιαφέρεται, όχι για μια απόλυτη καθαυτή πραγματικότητα, αλλά για την υποκειμενική προσωπική αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό του και τον κόσμο που τον περιβάλλει.

Η βασικότερη έννοια στη θεωρία είναι ο εαυτός, ο οποίος αποτελεί υποσύνολο της φαινομενολογικής εμπειρίας του ατόμου.

Με άλλα λόγια αφορά στις αντιλήψεις και νοήματα που δίνει το άτομο σε αυτό που αναγνωρίζει ως «εγώ».

Ο εαυτός διακρίνεται στον πραγματικό εαυτό, δηλαδή τον εαυτό που το άτομο αντιλαμβάνεται ότι είναι στο παρόν, και τον ιδανικό εαυτό, δηλαδή αυτό που το άτομο επιθυμεί να είναι στο μέλλον.

Σημαντικές διεργασίες για τον Rogers

Σημαντικές διεργασίες για τον Rogers είναι η αυτοπραγμάτωση, η αυτοσυνέπεια, η συμφωνία και η ανάγκη για θετική αναγνώριση. Συνοπτικά, η αυτοπραγμάτωση αναφέρεται στην τάση του ατόμου για εξέλιξη. Η αυτοσυνέπεια από την άλλη, αφορά στην τάση του εαυτού να είναι βασικά ο ίδιος κάθε μέρα, δηλαδή να διατηρεί τη δομή του.

Η συμφωνία σχετίζεται με την αντιστοιχία μεταξύ εαυτού και εμπειρίας. Όταν το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με εμπειρίες, οι οποίες είναι αντίθετες με την αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό και τον κόσμο, τότε χρησιμοποιεί τις αμυντικές διεργασίες της άρνησης και της διαστρέβλωσης, ως προσπάθεια αντιμετώπισης της ασυμφωνίας που βιώνει.

Η ανάγκη για θετική αναγνώριση αφορά στη ανάγκη του ανθρώπου για αποδοχή από τους γύρω του και τους σημαντικούς άλλους, για παράδειγμα την οικογένεια, τους φίλους, το εργασιακό περιβάλλον.

Η ανάγκη αυτή μπορεί να είναι τόσο ισχυρή, ώστε συχνά το άτομο να αγνοεί τις εσωτερικές εμπειρίες του, με αποτέλεσμα το αίσθημα αποξένωσης από τον εαυτό.

Η ανάγκη για θετική αναγνώριση συνδέεται στη Προσωποκεντρική Θεωρία με την ανάπτυξη του ατόμου και την άνευ όρων  ή υπό αξιολογικούς όρους αποδοχή των γονέων προς το παιδί.

Ψυχοπαθολογία

Όσον αφορά στην ψυχοπαθολογία, η ασυμφωνία μεταξύ εαυτού και εμπειρίας, οδηγεί το άτομο στην άκαμπτη υπεράσπιση του εαυτού του απέναντι στις αντιλαμβανόμενες ως απειλητικές για τη αυτοαντίληψή του εμπειρίες.

Η θεραπεία στοχεύει στην ανάπτυξη της συμφωνίας μεταξύ πραγματικού και ιδανικού εαυτού, τη συμφωνία μεταξύ εαυτού και εμπειριών και την αυτοπραγμάτωση.

Η θεραπευτική σχέση θεωρείται μείζονος σημασίας για την εξέλιξη της θεραπείας, όπου ο θεραπευτής είναι γνήσιος, είναι παρών, αναγνωρίζει και αποδέχεται το άτομο ακόμη κι αν διαφωνεί με τις πράξεις του και προσφέρει ένα πλαίσιο ενσυναισθητικής κατανόησης για την υποκειμενική εμπειρία του θεραπευόμενου.

Ποια Θεωρία Προσωπικότητας είναι η πιο σωστή;

Οι Θεωρίες Προσωπικότητας εξηγούν η καθεμία την προσωπικότητα εστιάζοντας σε διαφορετικά σημεία, όπως είναι το ασυνείδητο και η παρώθηση, οι γνωστικές λειτουργίες και οι περιβαλλοντικές συνθήκες, ο εαυτός και η αυτοπραγμάτωση.

Το παραπάνω ερώτημα, το οποίο αφορά στην ορθότητα των θεωριών, έχει νόημα να απαντηθεί μόνο εφόσον θεωρηθεί ως δεδομένο ότι η προσωπικότητα ακολουθεί αποκλειστικά και απόλυτα ένα συγκεκριμένο τρόπο δομής, διεργασίας, ανάπτυξης και ψυχοπαθολογίας, κάτι το οποίο δεν συμβαίνει αναγκαστικά.

Είναι, λοιπόν, πιο εύστοχο να αναρωτηθεί κανείς ως προς τη χρησιμότητα των θεωριών, παρά την ορθότητά τους.

Αξιοποιώντας τα δυνατά σημεία της κάθε θεωρίας, βάσει αποτελεσματικότητας, όπως αυτή αποδεικνύεται στην έρευνα και την κλινική πράξη, και εστιάζοντας στο «ποιος», «γιατί» και «υπό ποιες συνθήκες» ζητά βοήθεια, ο κλινικός είναι σε θέση να εφαρμόσει την εκάστοτε θεωρία στην πράξη, μέσω της εκπαίδευσης και ειδίκευσής του, διασφαλίζοντας τη μέγιστη δυνατή χρησιμότητα για το άτομο και την κοινωνία γενικότερα.

Ο κλινικός και οι Θεωρίες Προσωπικότητας

Οι θεωρητικές υποθέσεις που υιοθετούμε είναι σημαντικές, καθώς επηρεάζουν την «πραγματικότητα» που αντιλαμβανόμαστε και κατευθύνουν την προσοχή μας σε μεταβλητές που είμαστε «καθορισμένοι» να δούμε (Corey, 2005).

Για αυτόν τον λόγο είναι σημαντικό ο κλινικός να μην ασπάζεται μια απόλυτη άποψη για την  ανθρώπινη φύση, διότι υπάρχει ο κίνδυνος να παραλειφθούν σημαντικά στοιχεία και διαδικασίες, οι οποίες γίνονται εμφανείς μόνο σε συγκεκριμένα επίπεδα ανάλυσης και ερμηνείας.

Ο κλινικός, όντας ο ίδιος ανοικτός στην σύνθεση και την αλλαγή, και ταυτόχρονα με την κατάλληλη εκπαίδευση στη θεραπευτική προσέγγιση που ταιριάζει καλύτερα στην προσωπικότητα και το επαγγελματικό του στυλ, είναι σε θέση να αποτελέσει παράδειγμα για τον θεραπευόμενο, δείχνοντας του στην πράξη πως μια στάση ζωής η οποία στηρίζεται όχι στον κατακερματισμό της προσωπικότητας και της εμπειρίας αλλά στη σύνθεση και τη διαθεσιμότητα στις εμπειρίες, μπορεί να βοηθήσει το άτομο όχι μόνο να αντιμετωπίσει τα τρέχουσα προβλήματα και δυσκολίες, αλλά και να εξελιχθεί ως βιολογικό, ψυχολογικό και κοινωνικό ον. 

Βιβλιογραφία

Cervone, D. & Pervin, L. A. (2013). Θεωρίες Προσωπικότητας: Έρευνα και Εφαρμογές. (Αλεξανδροπούλου, Α. & Κομπορόζος, Β., μετ.). (Μπρούζος, Α., επιμ.). Αθήνα: Gutenberg.

Corey, G. (2005). Θεωρία και πρακτική της συμβουλευτικής και της ψυχοθεραπείας. (Μπαρπάτση, Μ., μετ.). (Κοτρώτσου, Ε., επιμ.). Αθήνα: Ελλήν.

Kring, A. M., Davison, G. C., Neale, J. M. & Johnson, S. L. (2010). Ψυχοπαθολογία. (Καραμπά, Α., μετ.). (Αυδή, Ε. & Ρούσση, Π., επιμ.). Αθήνα: Gutenberg.