Εφηβεία, όχι ΕφηΒΙΑ

Ακρόαση άρθρου......

Εφηβεία και όχι ΕφηΒΙΑ, είναι ο τίτλος που θα μπορούσαμε να δώσουμε στη συνέντευξη που έδωσε η Ψυχολόγος της Ison Psychometrica, κα. Έλενα Αβραντίνη, στην Έλενα Καλαμπαλίκη

ΕΡ. Στην Ελλάδα, μόνο τους πρώτους 8 μήνες του 2024 έχει καταγραφεί 48% αύξηση των περιστατικών βίας μεταξύ των ανηλίκων συγκριτικά με την προηγούμενη χρονιά. Πώς θα σχολιάζατε αυτή την κατάσταση και πού πιστεύετε ότι μπορεί να οφείλεται;

ΑΠ. H εφηβεία αποτελεί μια περίοδο σημαντικών αλλαγών και συχνά συνοδεύεται από την εκδήλωση αντιδραστικών συμπεριφορών. Στο πλαίσιο αυτό παρατηρούνται και βίαιες συμπεριφορές. Τα αίτια του φαινομένου αυτού είναι πολυπαραγοντικά. Η οικογένεια παίζει πρωταρχικό ρόλο στην κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη. Έφηβοι που έχουν μεγαλώσει σε βίαια οικογενειακά περιβάλλοντα τείνουν να εμφανίζουν αντίστοιχες συμπεριφορές στις δικές τους διαπροσωπικές σχέσεις.

Ωστόσο, ακόμα και στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει ενδοοικογενειακή βία, υπάρχουν άλλοι παράγοντες που μπορεί να τους οδηγήσουν σε βίαιες συμπεριφορές, όπως η παραμέληση και η έλλειψη συναισθηματικής υποστήριξης. Αυτό ενδέχεται να έχει ως αποτέλεσμα οι νέοι να μην κατανοούν επαρκώς το σημείο, από το οποίο ξεκινούν να καταπατούν τα δικαιώματα των άλλων.

H δυσκολία να αναγνωρίζουν τα προσωπικά τους όρια, μπορεί να τους οδηγήσει σε συμπεριφορές που θεωρούνται παρα-βατικές. Όταν οι έφηβοι παραμελούνται δεν μαθαίνουν πώς να διαχειρίζονται σωστά τις αντιδράσεις τους με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνονται τα όριά τους και ότι η ελευθερία τους τελειώνει εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Επίσης, στους εφήβους που βιώνουν οικογενειακές συγκρούσεις παρατηρούνται υψηλότερα επίπεδα άγχους και ανασφάλειας, τα οποία πιθανόν να εκδηλώνονται με επιθετική συμπεριφορά ως μορφή αντίδρασης.

Ένας ακόμη τομέας που εντείνει την εκδήλωση βίας είναι τα social media, που μεταξύ άλλων πιθανόν να διευκολύνουν την προβολή και την εξωτερίκευση της βίας. Οι έφηβοι έχουν άμεση πρόσβαση σε βίαιο που προωθεί την επιθετικότητα, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι πιθανότητες να εκδηλώσουν συμπεριφορές μίμησης στην πραγματική ζωή, θεωρώντας τες αποδεκτές. Για παράδειγμα, στις μέρες μας έχει λάβει μεγάλη έκταση το φαινόμενο του cyberbullying, το οποίο ενισχύεται μέσω της ανωνυμίας και τους επιτρέπει να καταφεύγουν σε παραβατικές ενέργειες.

Επίσης, η πίεση από τους συνομηλίκους (peer pressure) συχνά συνδέεται με την αύξηση της βίας. Όταν η εκδήλωση βίας έχει κυρίαρχο ρόλο σε μια ομάδα, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, όπου οι έφηβοι μαθαίνουν ότι η επιθετικότητα και η βία είναι αποδεκτές. Κατ’ επέκταση, μπορεί να δρουν επιθετικά χωρίς να αντιλαμβάνο-νται τις συνέπειες. Βέβαια, ας μην ξεχνάμε κάποια βασικά χαρακτηριστικά της εφηβείας που ενδεχομένως να ενισχύουν την εμπλοκή σε τέτοιου είδους συμπεριφορές, όπως η αναζήτηση αποδοχής από τους άλλους, καθώς και η αίσθηση του “ανήκειν”. Οι έφηβοι είναι πιο ευάλωτοι στην επιρροή των συνομηλίκων τους και έτσι, η βία μπορεί να θεωρηθεί ως τρόπος "ενσωμάτωσης" ή απόδειξης δύναμης και θάρρους.

ΕΡ. Πιστεύετε ότι υπάρχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που θα μπορούσαν να σχετίζονται με την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς; Ή θεωρείτε ότι η προσωπικότητα των εφήβων βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο, κι επομένως δεν είναι ασφαλές να μιλήσουμε για κάτι τέτοιο;

ΑΠ. Κατά την εφηβεία, η συναισθηματική και ψυχική ανάπτυξη εξελίσσεται και η προσωπικότητα βρίσκεται ακόμα υπό διαμόρφωση. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένα στοι-χεία προσωπικότητας που δυνητικά θα μπορούσαν να παίξουν κάποιον ρόλο στην αφομοίωση και εκδήλωση βίαιων συμπεριφορών. Παραδείγματος χάριν, η δυσκολία των εφήβων να οριοθετήσουν επαρκώς τη συμπεριφορά τους ίσως να οφείλεται στην παρορμητικότητα. Συνεπώς, είναι πιθανότερο να αντιδράσουν βίαια σε καταστάσεις έντονης συναισθηματικής φόρτισης. Επιπλέον, τα άτομα που εμφανίζουν υψηλά επίπεδα άγχους, θυμού ή/και ευερεθιστότητας μπορεί να είναι πιο επιρρεπή σε επιθετικές αντιδράσεις, ειδικά όταν αντιμετωπίζουν ψυχοπιεστικές καταστάσεις.

Παρ’ όλ’ αυτά, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η παρουσία και μόνο αυτών των χαρακτηριστικών δεν είναι απαραίτητα αρκετή από μόνη της, ώστε να οδηγήσει σε βίαιες συμπεριφορές. Κι αυτό γιατί αναμφίβολα παίζουν ρόλο και περιβαλλοντικοί παράγοντες (οικογένεια, συνομήλικοι κλπ.), όπως ήδη αναφέρθηκε.

ΕΡ. Φαίνεται, λοιπόν, ότι πρόκειται για ένα σημαντικό φαινόμενο κι επομένως καθίσταται αναγκαία η αναζήτηση λύσεων. Ποιους τρόπους αντιμετώπισης θα προτείνατε για τη μείωσή του;

ΑΠ. Είναι ευρέως γνωστό ότι η αντιμετώπιση της βίας στους ανηλίκους δεν απαιτεί μία μονοδιάστατη προσέγγιση, αλλά χρειάζεται τη συμβολή της οικογένειας, του σχολείου και του κοινωνικού περιβάλλοντος εν γένει. Είναι, όμως, σημαντικό να αναζητήσουμε και νέους τρόπους αντιμετώπισης του φαινομένου, οι οποίοι θα είναι πιο καινοτόμοι και θα ανταποκρίνονται καλύτερα στη νέα πραγματικότητα.

Η τεχνολογία της Εικονικής Πραγματικότητας (VR) θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την καταπολέμηση της βίας. Μέσω αυτής, οι έφηβοι έχουν τη δυνατότητα να "βιώνουν" σενάρια προσομοίωσης παίρνοντας τον ρόλο τόσο του θύτη όσο και του θύματος, μέσα σε έναν ασφαλή χώρο. Μπορούν, επίσης, να αντιμετωπίζουν πιεστικές καταστάσεις αλλά και να μαθαίνουν στρατηγικές αντιμετώπισης, χωρίς πραγματικές συνέπειες. Είναι πιθανό, κάτι τέτοιο να έχει άμεση απήχηση στους εφήβους, καθώς είναι αρκετά εξοικειωμένοι με την τεχνολογία. Η προσομοίωση αυτή, δηλαδή, πιθανόν να έχει κοινά χαρακτηριστικά με αυτά ενός ηλεκτρονικού παιχνιδιού, κι ε-πομένως να είναι πιο ελκυστική γι’ αυτούς.

Επιπλέον, ο αθλητισμός και οι τέχνες αποτελούν μέσα έκφρασης συναισθημάτων και αποσυμπίεσης. Όσον αφορά τον αθλητισμό, τα αθλήματα προσφέρουν ένα ασφαλές περιβάλλον, όπου οι έφηβοι εκτονώνουν τόσο την σωματική όσο και την ψυχική ένταση με έναν υγιή τρόπο. Αν η ενέργεια και η επιθετικότητα των νέων δεν διοχετευτεί σωστά, μπορεί να εκφραστεί ως βίαιη συμπεριφορά. Μέσω της σωματικής άσκησης απελευθερώνονται ενδορφίνες, γνωστές ως οι «ορμόνες της ευτυχίας», οι οποίες μπορούν να βελτιώσουν τη διάθεση και να μειώσουν την επιθετικότητα. Παράλληλα, ο αθλητισμός προωθεί τον υγιή ανταγωνισμό μαθαίνοντας στους νέους αξίες όπως είναι η προσπάθεια, η υπομονή, καθώς και η αναγνώριση των ορίων τους. Η τέχνη μπορεί, επίσης, να συμβάλει προς αυτή την κατεύθυνση.

Οι έφηβοι μπορούν μέσω αυτής να καλλιεργήσουν σημαντικές δεξιότητες, όπως η συνεργασία, η επικοινωνία και η αυτοπειθαρχία που θα τους βοηθήσουν να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικότερα τις συγκρούσεις. Η δημιουργία σχολικών ομάδων κινηματογράφου, οι οποίες θα αποτελούνται από καθηγητές - δασκάλους και μαθητές, θα έχει σκοπό την προβολή ταινιών και θεατρικών έργων και τον κατόπιν σχολιασμό τους. Επίσης, μέσω του role playing και του βιωματικού παιχνιδιού, με την παράλληλη καθοδήγηση σχολικών ψυχολόγων, θα συνδυάζεται η τέχνη του θεάτρου με ψυχολογικές τεχνικές κι έτσι οι έφηβοι θα έχουν τη δυνατότητα να εξερευνούν τα αίτια και τις συνέπειες της βίας, μέσω των διαφορετικών ρόλων.

Τέλος, η χρήση ψυχομετρικών εργαλείων για την αξιολόγηση των τάσεων της επι-θετικής συμπεριφοράς μπορούν να βοηθήσουν στην πληρέστερη κατανόηση και - γιατί όχι - στην πρόληψη του φαινομένου.

ΕΡ. Ενδιαφέρουσα η πρότασή σας σχετικά με τα ψυχομετρικά εργαλεία. Με ποιον τρόπο θα μπορούσαν να λειτουργήσουν προς αυτή την κατεύθυνση;

ΑΠ. Τα ψυχομετρικά εργαλεία μάς παρέχουν αξιόπιστες και έγκυρες πληροφορίες, οι οποίες μπορεί να αφορούν ολόκληρο το φάσμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Μπορούν να εντοπίσουν τάσεις και χαρακτηριστικά, τα οποία πιθανόν να λειτουρ-γούν είτε ως παράγοντες κινδύνου είτε προστατευτικά για την εκδήλωση συγκεκριμένων συμπεριφορικών μοτίβων.

Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τη βία και τους εφήβους, τα ψυχομετρικά τεστ μπορούν να αξιολογήσουν σε ένα πρώτο επίπεδο τυχόν επιβαρυντικούς παράγοντες, όπως την τάση για επιθετικότητα και βία, τον βαθμό ευαισθησίας στην πίεση και την κριτική των συνομηλίκων, καθώς και το επίπεδο ενσυναίσθησης και κοινωνικών δεξιοτήτων. Στο σημείο αυτό, βέβαια, οφείλουμε να τονίσουμε ότι τα ψυχομετρικά αυτά εργαλεία θα πρέπει να είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα, να χαρακτηρίζονται από αξιοπιστία και εγκυρότητα και να χορηγούνται από κατάλληλα καταρτισμένους επαγγελματίες.

Κλείνοντας, είναι σημαντικό να υπενθυμίσουμε ότι η δόμηση της προσωπικότητας στην εφηβική ηλικία βρίσκεται υπό εξέλιξη και, επομένως, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για ύπαρξη σταθερών χαρακτηριστικών, αλλά για κάποιες πρώιμες ενδεί-ξεις και τάσεις συμπεριφοράς.

Βιβλιογραφία

Valois, R. F., MacDonald, J. M., Bretous, L., Fischer, M. A., & Drane, J. W. (2002). Risk factors and behaviors associated with adolescent violence and aggression. American Journal of Health Behavior, 26(6), 454–464. doi.org/10.5993/ajhb.26.6.6