Αν δεν υπάρχει ψυχή, ποιο το αντικείμενο της ψυχο-λογίας;

Ακρόαση άρθρου......

Η λέξη «ψυχή» (από το ρήμα «ψύχω», δηλ. «φυσώ», «πνέω») κυριολεκτικά σημαίνει την «ψυχρή πνοή» (Wikipedia). Σήμερα χρησιμοποιούμε τον όρο κυρίως με δυο σημασίες:

1. Ως το άυλο βασικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, σε αντιδιαστολή με το υλικό που είναι το σώμα (Wiktionary) 
2. Ως το όργανο που καθορίζει την συμπεριφορά μας (Καφετζόπουλος, 2019), σκέψεις, συναισθήματα, δοξοθυμίες, μνήμες κλπ.

Ενίοτε χρησιμοποιούμε τον όρο «ψυχή» και με άλλες σημασίες, όπως θάρρος, σθένος και κουράγιο: «είναι ψυχάρα», «έχει ψυχή» · την ηθική διάσταση σε αντιδιαστολή με τις διανοητικές λειτουργίες: «έχει καλή ψυχή»· τον ίδιο τον άνθρωπο: «δεν υπήρχε ψυχή εκεί γύρω»· το σημαντικό: «ήταν η ψυχή της ομάδας» κ.α.

Δεν θα μας απασχολήσουν όμως αυτές και πολλές άλλες παρόμοιες χρήσεις του όρου. Δεν θα ασχοληθούμε επίσης, με το 1ο, αν δηλαδή υπάρχει ψυχή χωρίς σώμα. Οι θρησκευόμενοι, οι μυστικιστές και οι υλιστές έχουν παραθέσει πλήθος υπέρ και κατά επιχειρημάτων που μπορεί ο καθένας να βρει και να κρίνει. Δεν θα προσθέταμε και πολλά επί του θέματος, εφόσον κανένα νέο δεδομένο δεν έχει προκύψει επ’ αυτού. 

Σε αυτό το άρθρο θα προβληματιστούμε αν ο όρος ψυχή έχει νόημα πλέον σήμερα ακόμα και ως το όργανο της βιωματικής εμπειρίας και της συμπεριφοράς. Δεν υπάρχει «ψυχή» δηλώνουν πάρα πολλοί στις μέρες μας, εννοώντας όχι μόνο την ψυχή που μετά θάνατον θα πάει στον Παράδεισο ή την Κόλαση, αλλά και ως οποιαδήποτε μορφής λειτουργία. Ο αγαπητός και παγκοσμίως γνωστός καθηγητής Γιώργος Παξινός[1] (2021) έχει δηλώσει:  

«Εάν η ψυχή είναι εκεί που οι ερεθισμοί γίνονται αισθήσεις, που εδρεύει η λογική, που παίρνονται οι αποφάσεις, που πλάθεται η αγάπη, που αποταμιεύονται οι μνήμες, τότε δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι υπάρχει ψυχή, διότι υπάρχει ήδη ένα όργανο που εκτελεί αυτές τις λειτουργίες, ο εγκέφαλος.»

Κι αν βγάλουμε την ψυχή από την μέση, προφανώς δεν μπορούμε να κρατήσουμε την επιστήμη που την έχει ως αντικείμενο, την ψυχολογία. Αν τη θέση της ψυχής πάρει ο εγκέφαλος, τη θέση της ψυχολογίας πρέπει να πάρουν οι νευροεπιστήμες, αυτές δηλαδή που ασχολούνται με την διερεύνηση του εγκεφάλου.

Είναι όμως πράγματι νεκρή η ψυχολογία; 

Ας εξετάσουμε την πρόταση του κ. Παξινού με ένα παράδειγμα που θα περιέχει πάνω-κάτω, όλα όσα αναφέρει στην ανωτέρω πρότασή του. Έναν άνδρα που βλέπει μπρος του μια πανέμορφη και πολύ επιθυμητή συνολικά γι’ αυτόν κοπέλα. Το ότι την βλέπει, σημαίνει ένα (πολύ περισσότερα από ένα…) ερέθισμα που γίνεται οπτική αίσθηση. Ο άνδρας σκέφτεται λογικά και παίρνει απόφαση για το πώς θα συμπεριφερθεί. Αν γνωριστούν και έρθουν κοντά ίσως έχουμε ανάπτυξη δοξοθυμίας αγάπης και φυσικά όλα θα του είναι αξέχαστα. Είναι όλα αυτά λειτουργίες που εκτελεί ο εγκέφαλος αποκλειστικά και αδιαμεσολάβητα; 

Το τι θα δει ο άνθρωπος εξαρτάται από την κατάσταση του οπτικού του συστήματος συνολικά, δηλαδή και των εξωτερικών συσκευών της όρασης, όπως το μάτι, κερατοειδής, αμφιβληστροειδής, οπτικό νεύρο κλπ. Εξαρτάται από τον φωτισμό και την ύπαρξη της κοπέλας, τι έχει επιλέξει να φορέσει, πώς να στέκεται, τα μαλλιά της, την εντύπωση που δίνει (δες και «Είμαστε όντα εντυπώσεων», Κερασίδης, 2024).

Το πώς θα εκτιμήσει αυτό που βλέπει έχει να κάνει το πώς ήταν η μάνα του και οι γυναίκες του τόπου που μεγάλωσε και άλλες αμέτρητες επιρροές στην προσωπική του ιστορία. Αν θα την αγαπήσει έχει να κάνει με την συγκυρία που ίσως βοηθήσει- ίσως αποτρέψει- το να έρθουν κοντά, με τη συμπεριφορά που θα εκδηλώσουν και  οι δυο, με το αν οι άνδρες στον τόπο που μεγάλωσε αγαπούν τις γυναίκες ή τις βλέπουν ως όργανα παραγωγής παιδιών και υποζύγια.

Όσον αφορά δε στις μνήμες, η μνήμη αυτής της γυναίκας θα πλουτίσει και θα προστεθεί δίπλα σε μια ατέλειωτη λίστα από άλλες γυναίκες, και το αν θα είναι αξέχαστη και μοναδική ή θα χαθεί μετά από λίγο καιρό, εξαρτάται από αμέτρητους άλλους παράγοντες.

Υποθέτω πως ότι ούτε και ο κ. Παξινός θεωρεί [2] πως θα μπορούσαν να αντληθούν όλες αυτές οι πληροφορίες, και όσες ατελείωτες ακόμα θα μπορούσα να προσθέσω, μελετώντας με τα τελειότερα όργανα καταγραφής του εγκεφάλου, το ποιες περιοχές του αιματώθηκαν, ενεργοποιήθηκαν ή ανεστάλησαν ή με τις κινήσεις των ιόντων από νευρώνα σε νευρώνα.

Να προσδιοριστούν οι μνήμες μέσω της ανάγνωσης των συνάψεων που ισχυροποιήθηκαν. Πέραν του ότι πολλά απ’ όσα διαδραματίζονται έχουν να κάνουν με έξω από τον εγκέφαλο συμβάντα και την ιστορία, ακόμα και όσα αφορούν στο άτομο και μόνο, είναι αδύνατο να προσδιοριστούν «βλέποντας» τον εγκέφαλο. Να θυμίσω πως ούτε πλήρη μελέτη της ρίψης κορώνα- γράμματα ενός νομίσματος δεν μπορούμε να κάνουμε, παρότι δεν υπάρχει κάτι που δεν ξέρουμε από πλευράς φυσικής. Αντίθετα, από τη λειτουργία του εγκεφάλου ξέρουμε αληθινά ελάχιστα ακόμα.

Για τη μνήμη π.χ. που λέγαμε, δεν ξέρουμε ούτε τόπο «αποθήκευσής» της, ούτε τον ακριβή τρόπο αναπαραγωγής της, ενώ για τη συνείδηση είμαστε σχεδόν στο μηδέν όταν την ψάχνουμε στον εγκέφαλο.

Η φιλόσοφος Mary Midgley στο βιβλίο της «Είσαι μια ψευδαίσθηση;» αναφέρει για την περίπτωση που αναγνωρίζουμε ότι κάναμε κάτι λάθος, πως ο ενδεδειγμένος τρόπος για να δράσουμε είναι να αλλάξουμε τις ιδέες μας και την μελλοντική συμπεριφορά μας. «Εάν όμως, αντί να διαπιστώνουμε λάθη του παρελθόντος, απλώς αρχίσουμε να στοχαζόμαστε τις κινήσεις των νευρώνων μας, είναι βέβαιο ότι δεν θα βελτιώσουμε την κατάσταση.» (σελ. 56) 

Η ψυχολογία καθόλου δεν είναι νεκρή και καθόλου δεν μπορεί να υποκατασταθεί από τις νευροεπιστήμες. Έχει άλλο αντικείμενο. Καμιά καταγραφή του εγκεφάλου δεν μπορεί να υποκαταστήσει την διερεύνηση του τι συνέβη στο παρελθόν ενός ανθρώπου, ποιο ήταν το περιβάλλον και ποιες οι επιδράσεις του στα πρώτα χρόνια της ζωής του, ποιες ήταν οι σκέψεις, οι συγκινήσεις και οι δοξοθυμίες του, έτσι ώστε να έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας σήμερα, γιατί εκδηλώνει συγκεκριμένους αυτοματισμούς σκέψης, μετατραυματική διαταραχή, αγχώδη ή καταθλιπτική συμπεριφορά κλπ.

Σε σχέση με το τεράστιο κεφάλαιο των κινήτρων στη δράση του ατόμου, η Midgley σημειώνει: «… η πολιτιστική μετατόπιση μας έχει οδηγήσει να απορρίψουμε ό,τι ήταν γνωστό πως έκανε παραδοσιακά η ψυχολογία- να μελετά σοβαρά τα δεδομένα των κινήτρων και να επινοεί εννοιολογικούς χάρτες για να τα εξηγήσουμε· και αντ’ αυτού να επιχειρούμε να μελετήσουμε τον νου έμμεσα με περισσότερα «επιστημονικά» μέσα, δηλαδή με κάτι που μοιάζει περισσότερο με τη χημεία ή τη φυσική.» (σελ. 164) 

Κι εδώ ας πάμε την προσέγγισή μας ένα βήμα παρακάτω, παραλείποντας τα αμέτρητα ακόμα παραδείγματα και επιχειρήματα που μπορούν να δοθούν σχετικά με το ότι οι νευροεπιστήμες δεν είναι σε θέση να κάνουν την δουλειά της ψυχολογίας.

Μπορεί η ψυχή να αναχθεί στον εγκέφαλο; Μπορεί ο εγκέφαλος να αναχθεί στη φυσική και τη χημεία; 

Ας διαλευκάνουμε κάποια πράγματα

Την έννοια της Ψυχής (ή του ψυχισμού) την χρειαζόμαστε είτε πιστεύουμε πως είναι θεϊκή ή άλλη μεταφυσική οντότητα και έξωθεν πνοή, είτε αποδεχόμαστε πως τελικά παράγεται από τον εγκέφαλο. Την χρειαζόμαστε γιατί είναι οντότητα που υπάρχει σε άλλο χώρο ποιοτήτων, και δεν είναι μόνο ανέφικτο να την ανάγουμε στον εγκέφαλο, αλλά και λάθος.

Ας αναφερθούμε λίγο στις έννοιες των «χώρων ποιότητας» για να γίνει σαφές τι εννοούμε. Η έννοια της θερμοκρασίας που είναι τόσο χρήσιμη στη ζωή μας, από τα δελτία καιρού, τον κλιματισμό στο σπίτι και το αυτοκίνητο, τον θερμοσίφωνα και τον φούρνο της κουζίνας, έως τον πυρετό, δεν υπάρχει, δεν έχει κανένα νόημα στον μικρόκοσμο. Εκεί, υπάρχουν σωματίδια με μεγάλη ή μικρή κινητική ενέργεια. Δεν υφίσταται καν η θερμοκρασία.

Η έννοια του χρόνου, το παρελθόν και το μέλλον δεν υφίσταται σε πολλούς τομείς μελέτης της φυσικής, και ιδιαίτερα στον μικρόκοσμο, αλλά είναι σαφέστατη στον μακρόκοσμο των πολλών σωμάτων και φυσικά στον κόσμο που ζούμε, στη βιολογία που μας γερνάει. Η πραγματικότητα γύρω μας δομείται σε χώρους ποιοτήτων, οι οποίοι έχουν την δική τους λογική, και συχνά δικούς τους νόμους, σημασίες και κανονικότητες, οι οποίοι δεν υφίστανται καν, δεν έχουν κανένα νόημα σε άλλους χώρους ποιοτήτων (δες «Ρήξη συνδέσμου» Κερασίδης, 1992).

Τα έμβια όντα π.χ. αποτελούνται από τα ίδια τα μόρια της φυσικής και της χημείας, αλλά σε διατάξεις κυτταρικές, είναι εργοστάσια με λειτουργία ασύλληπτα πολυπλοκότερη από τις έλξεις- απώσεις των μορίων από τα οποία αποτελούνται. Δεν θα πάει και πολύ μακριά σε γνώση ο βιολόγος αν εφαρμόζει την αρχή διατήρησης της ορμής και της ενέργειας της φυσικής, στα μόρια, και δεν αποκαλύπτει τα πολλά ιδιαίτερα που συμβαίνουν στον βιολογικό κόσμο.

Ας προσεχθεί: δεν παρακάμπτονται οι νόμοι της φυσικής στα βιολογικά υλικά και ούτε αυτά αποτελούνται από διαφορετικά μόρια (πρωτόνια, νετρόνια ή κουάρκ) απ’ ό,τι όλα τα υπόλοιπα του φυσικού μη έμβιου κόσμου. Στον βιολογικό χώρο ποιοτήτων ωστόσο αναδύονται ιδιότητες και πραγματοποιούνται λειτουργίες οι οποίες ούτε κατά διάνοια δεν συναντώνται στο πιο κάτω επίπεδο. Και δεν μιλάμε μόνο για τον μεταβολισμό και την αναπαραγωγή, αλλά για αμέτρητα ακόμα και εξαιρετικά πολύπλοκα συστήματα και διεργασίες, όπως το ανοσοποιητικό, ή παραγωγή ενέργειας, η αναπνοή, ο κύκλος του Krebs, η διαφοροποίηση και απόπτωση των κυττάρων κλπ, κλπ.  

Κατ’ αντιστοιχία, ο ψυχολόγος που θα περιμένει να μάθει για τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις δοξοθυμίες και τις μνήμες των ανθρώπων, για να τους βοηθήσει θεραπευτικά, δεν θα πάει πουθενά δουλεύοντας με τα εργαλεία του βιολόγου (ακόμα χειρότερα με τα εργαλεία του φυσικού).

Οι κινήσεις ιόντων, τα ηλεκτρικά δυναμικά και οι αιματώσεις περιοχών του εγκεφάλου δεν μας λένε και πολλά για την ψυχή (που μπορεί να αναδύεται από την λειτουργία του). Η διερεύνηση του ψυχικού κόσμου μπορεί μόνο να γίνεται με την εκδίπλωση της προσωπικής ιστορίας, την κατανόηση του περιβάλλοντος του ατόμου, τις συγκυρίες, την ειδική σημασία που είχαν για το άτομο τα βιώματα του κλπ, τα οποία βασικά υπάρχουν στον, αδιαφανή για κάθε εξωτερικό παρατηρητή, κόσμο του υποκειμένου..

Επιπλέον, αν η αναγωγή αυτών που συμβαίνουν σε ένα χώρο ποιοτήτων στον πιο κάτω του χώρο είναι γόνιμη (και όντως ενίοτε είναι), με τον ίδιο τρόπο που προτείνεται η αναγωγή της ψυχής στον εγκέφαλο, θα πρέπει να θεωρείται γόνιμη και η αναγωγή του εγκεφάλου στα μόρια της φυσικής και της χημείας από τα οποία αποτελείται. Γιατί όχι και ακόμα πιο κάτω, στα στοιχειώδη σωμάτια και στα κουάρκ;

Τελικά, μια συνεπής αναγωγή θα καταλήξει στο ότι η μόνη επιστήμη που χρειαζόμαστε είναι η φυσική των στοιχειωδών σωματίων. Γνωρίζοντας καλά τα περί τα στοιχειώδη σωμάτια, όλα μετά όσα διαδραματίζονται στη Γη, και στο Σύμπαν, θα μπορούσαν να φωτιστούν. Αν όμως σοβαρευτούμε και αφήσουμε κατά μέρος το απατηλό όνειρο του αναγωγισμού (δες «Είναι η κινητική θεωρία των αερίων ένας θρίαμβος του αναγωγισμού;, Κερασίδης, 1991) , θα διαπιστώσουμε πως δεν ανάγουμε καν τις ιδιότητες του νερού σε εκείνες του υδρογόνου και του οξυγόνου από τα οποία αποτελείται.

Μέχρι σχετικά πρόσφατα, με πειράματα και όχι υπολογισμούς επί των μορίων, διαπιστώθηκε πόσα μόρια νερού μπορούν να σχηματίσουν πάγο (δες «275, ο ελάχιστος αριθμός μορίων νερού που σχηματίζουν πάγο», 2012). Κι αν αυτό συμβαίνει με το νερό, ένα τόσο μελετημένο και πασίγνωστο στη δομή και τις λειτουργίες του μόριο, είναι υπερβολική και ίσως αποπροσανατολιστική η προσδοκία πως καταγράφοντας τον υλικό εγκέφαλο θα μπορέσουμε να προσεγγίσουμε τον ψυχισμό ενός ανθρώπου.

Και όπως δεν μαθαίνεις να κάνεις την επεξεργασία κειμένων ή την περιήγηση στο διαδίκτυο παρατηρώντας τις κινήσεις των ηλεκτρονίων στα μικροτσίπ του υπολογιστή, πολλαπλά περισσότερο δεν μπορείς να κάνεις ψυχοθεραπεία παρατηρώντας τον υλικό εγκέφαλο. Όπως για να μάθεις να οδηγείς αυτοκίνητο υποχρεούσαι να γνωρίζεις τον κώδικα, τα σήματα και τις συνήθειες του τόπου που οδηγείς, να ασκείσαι για να το σταματάς έγκαιρα, να το ξεκινάς ορθά και να το στρίβεις στις στροφές κι όχι να βλέπεις τις εκρήξεις στα μπουζί ή το τι συμβαίνει στα κυκλώματα του υπολογιστή του αυτοκινήτου. Και γι’ αυτό εξ’ άλλου είναι διαφορετικοί άνθρωποι οι σχεδιαστές, κατασκευαστές και μηχανικοί του αυτοκινήτου από τους οδηγούς της φόρμουλα. Γιατί είναι κάτι άλλο οι μηχανισμοί για την λειτουργία του αυτοκινήτου από τις δεξιότητες οδήγησης του.  

Ζούμε σε έναν κόσμο που μάλλον αποτελείται από λίγα απλά υλικά. Τα πάντα φαίνεται να αποτελούνται από κουάρκ ή κάποιους ύστατους δομικούς λίθους, οι συναθροίσεις και η διάταξη των οποίων δημιουργεί διαρκώς νέες οντότητες, όπως βράχους και βατράχους. Και δεν χρειάζεται να υποθέσουμε πως η βραχίλα ή η βατραχίλα υπήρχαν ήδη στα κουάρκ, ότι το κουάρκ περιέχει εξ’ αρχής τις ιδιότητες των πάντων. Δεν είναι ανάγκη να θεωρήσουμε πως οι δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης ενυπάρχουν στο πυρίτιο από το οποίο αποτελούνται τα μικροτσιπ των υπολογιστών. Το πυρίτιο έχει ιδιότητες ημιαγωγού. Μόνο ειδικές διατάξεις και συστοιχίες με τελείως συγκεκριμένο τρόπο και με προγραμματισμό πάλι ειδικής λογικής είναι δυνατό να προκύψουν οι δυνατότητες των υπολογιστών. Οι αμέτρητες ιδιότητες των αμέτρητων υλικών που βλέπουμε γύρω μας προκύπτουν στα νέα επίπεδα ποιοτήτων που δημιουργούνται.

Ο ψυχισμός δεν είναι καθόλου ανάγκη να ενυπάρχει στα μόρια του εγκεφάλου ή στα κουάρκ. Η δομή και η επικοινωνία των νευρικών κυττάρων θα μπορούσε να καταλήγει σε αυτές τις τόσο διαφορετικές ιδιότητες που τις αποκαλούμε ψυχικό κόσμο του ατόμου.

Διαφορετικές δομές και σχηματισμοί, με διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης και λειτουργίας, σε διαφορετικούς χώρους ποιοτήτων.

Η ψυχή είναι το φωτοστέφανο «πάνω» από τον εγκέφαλο, δεν είναι ο εγκέφαλος. Η ψυχολογία, ως η προσπάθεια κατανόησης του τι συμβαίνει στο νοητικό- συναισθηματικό επίπεδο του ανθρώπου, έχει πάντα την δική της τεράστια δουλειά να κάνει και δεν μπορεί να υποκατασταθεί από τις νευροπιστήμες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Mary Midgley, Είσαι μια ψευδαίσθηση; Αθήνα 2018, Εκδόσεις Κουκκίδα

Καφετζόπουλος Ευάγγελος, 2019

Παξινός Γεώργιος, 2021, (πόντκαστ σε συζήτηση με τον Γιάννη Πανταζόπουλο)  

275: ο ελάχιστος αριθμός μορίων νερού που σχηματίζουν πάγο

Κερασίδης Στέλιος, 2024, Είμαστε όντα εντυπώσεων

Κερασίδης Στέλιος Είναι η κινητική θεωρία των αερίων ένας θρίαμβος του αναγωγισμού;  1991

Κερασίδης Στέλιος Ρήξη συνδέσμου 1992

[1] Ο κ. Παξινός είναι καθηγητής Ψυχολογίας, νευροανατόμος, από τους πλέον διάσημους Έλληνες επιστήμονες, διεθνώς. Με τον κ. Παξινό έχουμε συναντηθεί σε συνέδρια και διαλέξεις. Είμαστε και οι δυο ποδηλάτες. Έχουμε επικοινωνήσει για τα ζητήματα της ελευθερίας της βούλησης και προσδοκώ να τα πούμε ξανά από κοντά, υποθέτω και για το θέμα της «ψυχής».

[2] Ο κ. Παξινός είπε πως οι «ψυχικές λειτουργίες» πραγματώνονται στον εγκέφαλο και δεν δήλωσε πως μπορούν να προσεγγιστούν μέσω της καταγραφής του εγκεφάλου.