Ρώτα τον Φιλόσοφο: Τι είναι η ευτυχία;

Ακρόαση άρθρου......

Ας αποσαφηνίσουμε κάτι στο σημείο αυτό: διαφορε­τικοί άνθρωποι εννοούν διαφορετικά πράγματα με τον όρο «ευτυχία», αλλά θα χειριστώ το συγκεκρι­μένο ερώτημα ως ένα ερώτημα σχετικά με την υποκειμενική ευημερία – το σύνολο των ψυχολογικών χαρακτηριστικών ενός ανθρώπου που (ίσως εν μέρει) συνιστούν πόσο καλά πηγαίνει η ζωή για τους ίδιους.

Ευτυχία

Σημειώστε ότι εάν το πόσο καλά πηγαίνει η ζωή σας είναι εν μέρει θέμα του τι συμβαί­νει έξω από τον νου σας (για παράδειγμα, εάν εισπράττετε σεβασμό από τους φίλους και τους συναδέλφους σας), αυτό δεν αποτελεί ευτυχία με τον τρόπο που εγώ χρησιμοποιώ τον όρο.

Σημειώστε επίσης ότι θεωρώ πως ευτυχία είναι ό,τι συμβαίνει στον νου σας στο οποίο συνίσταται ή περιορίζεται (εν μέρει) η ευημερία σας και όχι ό,τι συμβαίνει στον νου σας το οποίο είναι η αιτία της ευημερίας σας ή σχετίζεται με αυτή.

Έτσι, ίσως η καταγραφή των πραγμάτων για τα οποία είσα­στε ευγνώμονες να σας κάνει ευτυχισμένους ή τα άτομα που έχουν έναν ορισμένο αριθμό στενών φίλων να είναι ευτυχι­ σμένα. Αλλά αυτά τα πράγματα δεν αρκούν από μόνα τους να κάνουν τη ζωή μας πιο ευτυχισμένη. Σημειώστε, τέλος, ότι σκέφτομαι ως ευτυχισμένο κάποιον που έχει τα ψυχολο­γικά στοιχεία μιας ζωής η οποία πηγαίνει καλά για εκείνον.

Ο Γκοτζίλα μπορεί να χαίρεται που περπατά στους δρόμους του Τόκιο, ακόμα κι αν αυτό που τον κάνει ευτυχισμένο δεν έχει τις καλύτερες συνέπειες για τους κατοίκους της πόλης. Αλλά αυτό κάνει απλώς το ερώτημά μας λίγο πιο ακριβές· δεν το απαντά.

Για να φτάσετε στην απάντηση, είναι χρήσιμο να διακρίνετε τέσσερις θεωρίες:

Ηδονική θεωρία: Ευτυχία είναι η ευχαρίστηση και η απουσία πόνου.
Θεωρία των προτιμήσεων: Ευτυχία είναι να έχεις αυτό που θέλεις.
Θεωρία της ικανοποιητικής ζωής: Ευτυχία είναι να είσαι ικανοποιημένος με τη ζωή σου.
Θεωρία της συναισθηματικής κατάστασης: Ευτυχία είναι ένα σύνολο συναισθημάτων και συναισθηματικών διαθέσεων.

Δεν έχω κάποια ακλόνητη άποψη εδώ, αλλά τείνω προς την ηδονική θεωρία. Πρώτον, μοιάζει με βασική αρχή το γεγονός ότι, αν η ζωή μου είναι πιο ευχάριστη από τη δική σας, ενώ άλλα πράγματα είναι όμοια, η δική μου ζωή πάει καλύτερα για μένα. Δεύτερον, η θεωρία αντέχει αρκετά καλά απέναντι σε ορισμένες αρκετά στέρεες αντιρρήσεις έναντι των άλλων θεωριών.

Θεωρία των προτιμήσεων

Ένα πρόβλημα με τη θεωρία των προτιμήσεων είναι ότι οι άνθρωποι επιθυμούν κάθε είδους πράγματα που δεν είναι αυτονόητο πως κάνουν τη ζωή τους καλύτερη.

Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι κάνουν λάθος για τις πιθανές επιπτώσεις που θα έχουν αυτά τα πράγματα στους ίδιους. («Νόμιζα ότι θα ένιωθα καλύτερα αν έπινα το πέμπτο φλιτζάνι καφέ της ημέρας, αλλά αποδείχθηκε λάθος».) Ίσως αυτό συμβαίνει επειδή οι επιθυμίες μας μπορούν να χειραγωγηθούν από χαρακτηριστικά του περιβάλλοντός μας τα οποία δεν έχουν απαραίτητα σχέση με το πόσο καλά πηγαίνει η ζωή μας για εμάς τους ίδιους – να κρατάμε επαφή με τους γείτονες, να επιθυμούμε το πιο καινούριο γκατζετάκι, ενώ αυτό που έχουμε τώρα είναι μια χαρά, και άλλες λεγόμενες ενδογενείς ή προσαρμοστικές προτιμήσεις.

* Ακόμα κι αν οι προτιμήσεις σας δεν βασίζονται σε λάθη οποιουδήποτε είδους, κάποιες από αυτές έχουν να κάνουν, κατά μία έννοια, με άλλους ανθρώπους. Θα επιθυμούσα να αυξηθεί το ποσοστό αλφαβητισμού στον Καναδά, αλλά μόνο και μόνο επειδή αυτό θα ήταν καλό για τους ανθρώπους του Καναδά. Εμένα δεν θα με επηρέαζε καθόλου.

Ηδονική θεωρία

Τα συγκεκριμένα προβλήματα δεν ισχύουν στην ηδονική θεωρία. Αν κάνω λάθος σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις μιας ευχάριστης εμπειρίας, εξακολουθώ να είμαι καλύτερα, ενώ άλλα πράγματα παραμένουν όμοια, επειδή βίωσα την ευχάριστη εμπειρία. Αν με έχουν εκπαιδεύσει ή χειραγωγήσει όχι μόνο να επιθυμώ κάτι αλλά να το απολαμβάνω –για παράδειγμα, φέρνοντάς με σε επαφή, από την πρώιμη παιδική μου ηλικία, με το πικάντικο φαγητό– εξακολουθώ να είμαι καλύτερα, ενώ άλλα πράγματα παραμένουν όμοια, επειδή έχω αυτή την απόλαυση στη ζωή μου. Και μπορώ να επιλέξω τις προτιμήσεις που έχουν να κάνουν με τη δική μου ευημερία, αναζητώντας προτιμήσεις που θα μου έδιναν ευχαρίστηση να τις ικανοποιήσω.

Θεωρία ικανοποιητικής ζωής

Υπάρχουν κάποια προβλήματα και με τη θεωρία της ικανοποιητικής ζωής. Κάποιος θα μπορούσε να είναι πιο ικανοποιημένος από τη ζωή του σε σύγκριση με κάποιον άλλο όχι επειδή τα πράγματα πάνε καλύτερα για αυτόν αλλά επειδή έχει πολύ χαμηλές προσδοκίες. (Εάν κάποιοι δεν αντιμετωπίζουν τίποτε άλλο παρά πλήξη, πόνο και ταπείνωση κάθε μέρα, αλλά πιστεύουν ότι αυτό τους αξίζει ή αυτό είναι το περισσότερο που θα μπορούσαν να ελπίζουν στη ζωή τους, μπορεί να είναι πολύ ικανοποιημένοι με τη ζωή τους αλλά ευτυχισμένοι δεν θα είναι.)

Είναι επίσης πολύ δύσκολο να παρακολουθούμε ό,τι μας συμβαίνει και έτσι το πόσο ικανοποιημένοι είμαστε με τη ζωή μας σε κάθε δεδομένη στιγμή θα μπορούσε απλώς να αφορά την πρώτη ικανοποιητική εμπειρία που μας έρχεται στο μυαλό.

Και πάλι, κανένα πρόβλημα για τον ηδονισμό. Κάποιος δεν μπορεί, κατά κανόνα, να κάνει στιγμιαία τη ζωή του περισσότερο ή λιγότερο ευχάριστη αλλάζοντας τις προσδοκίες του. Και στον βαθμό που οι προσδοκίες σας πράγματι επηρεάζουν το πόση ευχαρίστηση και πόσο πόνο βιώνετε (φέρ’ ειπείν, εάν πηγαίνετε γυρεύοντας να απογοητευτείτε επειδή είσαστε υπερβολικά σίγουροι ότι θα πάρετε μια δουλειά για την οποία έχετε υποβάλει αίτηση), δεν είναι απίθανο να είσαστε πιο ευτυχισμένος από ό,τι κάποιος άλλος με μια κατά τα άλλα παρόμοια ζωή, περιμένοντας απλώς τα πράγματα να εξελιχθούν διαφορετικά.

Και πάλι, το να είμαστε ικανοποιημένοι με τη ζωή μας απαιτεί να έχουμε μια πραγματικά σύνθετη και σφαιρική κρίση σχετικά με το πώς πάνε τα πράγματα, η οποία θα μπορούσε να διαστρεβλωθεί με ποικίλους τρόπους. Το πόση ευχαρίστηση ή πόσο πόνο έχετε βιώσει δεν είναι, κατ’ αυτόν τον τρόπο, θέμα κρίσης· είναι θέμα του πώς πραγματικά πηγαίνει η ζωή σας, ανεξάρτητα από το τι νομίζετε εσείς.

Θεωρία συναισθηματικής κατάστασης

Τέλος, πολλά έχουμε να πούμε για τη θεωρία της συναισθηματικής κατάστασης. Σύμφωνα με αυτή, η ευτυχία σας δεν εξαρτάται απρόσμενα από τις προσδοκίες σας, από κάποια απατηλή αξιολόγηση ολόκληρης της ζωής σας, από τις πιθανώς εσφαλμένες προτιμήσεις σας ή από αυτό που θέλετε για άλλους ανθρώπους. Και δύσκολα αμφιβάλλει κανείς ότι μια ζωή με πιο θετικά συναισθήματα πηγαίνει καλύτερα από μια ζωή χωρίς θετικά συναισθήματα, ενώ τα υπόλοιπα πράγματα παραμένουν όμοια.

Αλλά το πρόβλημα με τη θεωρία της συναισθηματικής κατάστασης είναι πως ορισμένα πράγματα που κάνουν τη ζωή σας καλύτερη δεν είναι συναισθήματα.

Το να χτυπήσετε το δάχτυλο του ποδιού σας μπορεί να σας προκαλέσει θυμό αλλά ο πόνος στο δάχτυλό σας δεν είναι συναίσθημα. Το να έχετε έναν οργασμό μπορεί να κάνει αξιαγάπητο τον σύντροφό σας αλλά ο ίδιος ο οργασμός δεν είναι αίσθημα θαλπωρής ή αγάπης ή κάτι παρόμοιο. Ίσως αυτά τα πράγματα να επηρεάζουν λιγότερο την ευημερία σας από ό,τι τα συναισθήματα, αλλά εξακολουθούν να την επηρεάζουν ως έναν βαθμό.

Κατάθλιψη

Μια περίπτωση την οποία χρησιμοποιούν οι θεωρητικοί της συναισθηματικής κατάστασης για να υποστηρίξουν την άποψή τους είναι ένα άτομο που πάσχει από βαθιά κατάθλιψη αλλά καταφέρνει για κάποιο χρονικό διάστημα να αποσπάσει τον εαυτό του από την κατάθλιψή του, με μια σειρά από διασκεδαστικές ή ελκυστικές δραστηριότητες. Έχει μια ευχάριστη ζωή αλλά φαντάζει λίγο παράξενο να τον αποκαλούμε ευτυχισμένο.

Δεν διαφωνώ, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά κά­ποια αίσθηση του «ευτυχισμένου». Αλλά νομίζω ότι έχουμε την τάση να περιγράφουμε οτιδήποτε είναι λυπηρό ή με ανεπιθύμητα αποτελέσματα για τη ζωή κάποιου ως «δυστυχία».

Και υπάρχει σαφώς κάτι λυπηρό για τον υπερβολικά καταθλιπτικό. Δεν είναι τόσο ευτυχισμένος όσο θα ήταν μακροπρόθεσμα εάν αντιμετώπιζε την κατάθλιψή του με πιο άμεσο τρόπο. Και βρίσκεται σε εξαιρετικά εύθραυστη κατάσταση· με την παραμικρή διακοπή στη σειρά των περισπασμών του, η κατάθλιψη θα τον πλακώσει σαν ένας τόνος από τούβλα. Η τύχη του κάποια στιγμή θα τελειώσει. Όλα αυτά οδηγούν στη δήλωση ότι ναι, προς το παρόν, αυτός ο άνθρωπος έχει υψηλή υποκειμενική ευημερία· είναι χαρούμενος, με την έννοια που εμένα με ενδιαφέρει.

Το κύριο πρόβλημα για τον ηδονισμό, τουλάχιστον εξ όσων γνωρίζω, είναι ότι δεν φαίνεται να υπάρχει ούτε μία αίσθηση απόλαυσης ή πόνου. Ένας ήρεμος περίπατος στη φύση, η αίσθηση τού να είσαι ξεκούραστος, μια καλή προπόνηση, το να μαθαίνεις κάτι ενδιαφέρον, να τρως ένα νόστιμο γεύμα ή να ακούς ένα αστείο ανέκδοτο, όλα αυτά είναι ευχάριστες εμπειρίες αλλά έχουν όντως κάτι κοινό; Ώστόσο, δεν είμαι βέβαιος πόσο σοβαρό είναι αυτό το πρόβλημα.

Είναι σίγουρα δύσκολο να περιγράψουμε επί μακρόν τι κοινό έχουν όλες οι ευχάριστες εμπειρίες αλλά έχουν ένα πολύ ξεκάθαρο κοινό σημείο – ότι, δηλαδή, είναι όλες τους ευχάριστες εμπειρίες. Θέλω να πω, ίσως η ευχαρίστηση και ο πόνος να είναι εξαιρετικά ετερογενή πράγματα· ίσως διαφορετικοί τύποι απόλαυσης να μην είναι μετρήσιμοι μέσα σε συγκεκριμένα όρια. (Ποια είναι η τρέχουσα συναλλαγματική ισοτιμία ανάμεσα σε ένα έξυπνο λογοπαίγνιο και έναν καλό ύπνο;) Αλλά αυτό είναι γεγονός – άρα το ίδιο ισχύει και για τους διαφορετικούς τύπους ευτυχίας.

Μπορεί επίσης να αντιταχθούμε στον ηδονισμό με το σκεπτικό ότι πραγματικά ενδιαφερόμαστε για την ευτυχία και η απόλαυση φαίνεται συγκριτικά μικρή και ασήμαντη, οπότε η ευτυχία πρέπει να είναι κάτι περισσότερο από απόλαυση.

Αλλά αυτή η αντίρρηση φαντάζει πιθανή μόνο εάν έχετε κατά νου μικρές και ασήμαντες απολαύσεις. Είναι ευχάριστο να ερωτευόμαστε βαθιά, να πετύχουμε κάτι σημαντικό με μεγάλη δυσκολία, να έχουμε μια οικεία συνομιλία που θα μας αλλάξει τη ζωή. Το να ονομάζουμε αυτά τα πράγματα απολαύσεις δεν σημαίνει ότι μπορούμε και να τις εκποιήσουμε· απλώς έτσι μας υπενθυμίζεται ότι απολαύσεις δεν είναι όλα τα μικρά πράγματα.

Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Ρώτα τον Φιλόσοφο! που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα