Τι εννοούμε με τον όρο αποσύνδεση στην ψυχολογία και ποιες είναι οι μορφές της;

Ακρόαση άρθρου......

Το φαινόμενο της αποσύνδεσης, στη φυσιολογική του μορφή, είναι σε όλους μας γνωστό: ενδεχομένως και ο αναγνώστης αυτού του άρθρου, καθώς ολοκληρώνει την ανάγνωσή του, να συνειδητοποιήσει πως δεν έχει καμία επίγνωση αυτού που διάβασε!

Μηχανισμός αποσύνδεσης στην ψυχολογία

Αν αυτό το γεγονός δεν οφείλεται στο ακατάληπτο του περιεχομένου του, τότε πρόκειται για μια ήπια μορφή αποσύνδεσης: το μυαλό του, ασυνείδητα, βρισκόταν αλλού την ώρα της ανάγνωσης, ή, όπως λέμε στην καθομιλούμενη, ήταν αφηρημένος.

Το ίδιο συμβαίνει όταν ξεχνάμε να κατεβούμε στη σωστή στάση του μετρό,  ή όταν βάζουμε το μέλι στο ψυγείο και το βούτυρο στο ντουλάπι! Για την ακρίβεια, δεν υπάρχει στιγμή κατά την οποία δεν βρισκόμαστε σε μια κατάσταση αποσύνδεσης: κάτι τέτοιο θα επιβάρυνε τρομερά το κεντρικό νευρικό μας σύστημα, γιατί θα ήταν υποχρεωμένο να προσλαμβάνει και να επεξεργάζεται συνειδητά όλα τα ερεθίσματα που δέχεται, εκτός και εντός του σώματός μας. Η ικανότητα επιλεκτικής αντίληψης δεν είναι, επομένως, τίποτε άλλο παρά μια μορφή υγιούς αποσύνδεσης.

Κατά συνέπεια, η αποσύνδεση είναι, αφενός, μια κατάσταση κοινή σε όλους μας και, αφετέρου, ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που διαφέρει από άτομο σε άτομο. Οι άνθρωποι που έχουν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη αυτή την ικανότητα μπορούν, για παράδειγμα, να συγκεντρωθούν οπουδήποτε, χωρίς να τους αποσπούν οι θόρυβοι. Η ικανότητα αποσύνδεσης είναι, εξάλλου, πολύτιμη για τους ειδικούς της -ψυχικής και σωματικής υγείας-, οι οποίοι αντιμετωπίζουν καθημερινά τραγικά περιστατικά και πρέπει να ξεχνούν και να αποστασιοποιούνται, για να μην εξουθενωθούν επαγγελματικά.

Ο μηχανισμός της αποσύνδεσης είναι, επομένως, κατ' αρχάς προστατευτικός για τον οργανισμό και τίθεται σε λειτουργία, εκτός των άλλων, όταν δεχόμαστε ερεθίσματα που δεν είναι δυνατόν για κάποιο λόγο να αφομοιώσουμε. 

Στην περίπτωση ενός τραυματικού γεγονότος, η αποσύνδεση στοχεύει να προστατεύσει το άτομο ψυχικά, όταν αυτό δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο. Ο βαθμός της αποσύνδεσης είναι ανάλογος του στρες που βιώνει το άτομο.

Η αποσύνδεση, ωστόσο, μπορεί να οφείλεται και στην κατανάλωση αλκοόλ, στη χρήση ουσιών ή ορισμένων φαρμάκων, σε κάποιες μορφές οργανικού ψυχοσυνδρόμου, σε νόσο Alzheimer κ.ά.

Οι μορφές που μπορεί να πάρει η αποσύνδεση περιγράφονται στη συνέχεια.

Αμνησία

Στο σημείο αυτό δεν αναφερόμαστε στη φυσιολογική αδυναμία να θυμηθούμε γεγονότα που συνέβησαν μέχρι την ηλικία των 3 ετών, κάτι που οφείλεται στη μορφολογία του συστήματος του ιππόκαμπου που δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως σε αυτή την ηλικία. Όταν όμως, για παράδειγμα, κάποιος δεν έχει καθόλου ή εντελώς αποσπασματικές αναμνήσεις για το διάστημα από 8-12 ετών, είναι μια σοβαρή ένδειξη ότι πιθανόν να υπάρχει τραυματικό ιστορικό, αν δεν υφίσταται οργανικό εύρημα ή χρήση ουσιών.

Εκτός της μερικής ή ολικής αμνησίας που αφορά σε ένα τραυματικό επεισόδιο, παρατηρείται και η παθολογική καθημερινή αμνησία, η οποία και είναι μια πιθανή ένδειξη μετατραυματικής διαταραχής: το άτομο πάσχει από έλλειψη συγκέντρωσης, αδυνατεί να διαχωρίσει τα σημαντικά από τα δευτερευόντα ζητήματα, δεν μπορεί να βάλει τάξη στον χώρο του κ.ο.κ. Και πάλι θα πρέπει να αποκλείσουμε άλλη παθολογία ή ηλικιακούς παράγοντες (π.χ. εφηβεία).

Εξάλλου, στην ψυχοθεραπεία το φαινόμενο οι θεραπευόμενοι να μη θυμούνται καθόλου τα όσα είχαν επεξεργαστεί (συναισθηματικά και νοητικά) στην αμέσως προηγούμενη συνεδρία είναι αρκετά συχνό!

Αποπραγματοποίηση

Σε μικρό βαθμό, το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό από την καθημερινότητά μας: για παράδειγμα ξυπνώντας από έναν έντονο εφιάλτη νιώθουμε σαν να είμαστε αλλού, δεν έχουμε ακόμα επαφή με την πραγματικότητα. Σε περιπτώση μεγάλου κινδύνου, μπορεί ξαφνικά να έχουμε την αίσθηση ότι βλέπουμε όνειρο, σαν αυτό που βιώνουμε να μην είναι αλήθεια. Στην παθολογική του μορφή, όπως συμβαίνει στη χρόνια αποσύνδεση, μπορεί το άτομο, εξαιτίας κάποιου ερεθίσματος που πυροδοτεί τραυματικές αναμνήσεις, να φύγει, χάνοντας την επαφή του με την πραγματικότητα και/ή να βυθιστεί στην απάθεια, ή, αντίθετα, να αρχίσει να φωνάζει ή να το βάζει στα πόδια, προκειμένου να δραπετεύσει από την (εσωτερική) απειλή.

Αποπροσωποίηση

Η αποπροσωποίηση είναι κατάσταση κατά την οποία το άτομο νιώθει ξαφνικά να βγαίνει έξω από το σώμα του, ή έχει την αίσθηση ότι ένα μέλος του σώματός του ή η ίδια του η φωνή δεν του ανήκει. Τέτοιες περιγραφές είναι συνηθισμένες σε άτομα που έχουν υποστεί βασανισμούς ή σε άτομα που βρέθηκαν σε μεγάλο κίνδυνο π.χ. κατά τη διάρκεια ενός τροχαίου ατυχήματος.

Φυγή αποσυνδετικού τύπου

Το φαινόμενο αυτό, γνωστό και με τον όρο fugue (φούγκα) που συναντάμε και στη μουσική, αναφέρεται σε καταστάσεις, όπου το άτομο φεύγει ακούσια από ένα μέρος και πηγαίνει σε ένα άλλο, έχοντας αμνησία για τον τρόπο και τον χρόνο της μετακίνησής του. Μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτό το φαινόμενο ως μια καθυστερημένη αντίδραση φυγής, όταν αυτή ήταν αδύνατη, κατά τη διάρκεια του κινδύνου.

Ενδεχομένως, κάποιες φορές, η φυγή από τον τόπο του ατυχήματος και η εγκατάλειψη ενός τραυματία να μη γίνεται συνειδητά και με κακή πρόθεση, αλλά να αποτελεί συνέπεια αποσύνδεσης. Σχεδόν πάντοτε συναντάται η φυγή αποσυνδετικού τύπου σε συνδυασμό με αμνησία, αποπραγματοποίηση και αποπροσωποίηση (βλ. και Huber, 2003).

Πρωτογενής αποσύνδεση

Όταν η αποσύνδεση λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια ενός τραυματικού γεγονότος, έχει ως στόχο την προστασία του ψυχισμού και χαρακτηρίζεται ως πρωτογενής αποσύνδεση. Η πρωτογενής αποσύνδεση συνίσταται στον κατακερματισμό των επιμέρους αισθητηριακών, συναισθηματικών και σωματικών θραυσμάτων του τραυματικού γεγονότος και τον αποκλεισμό τους από τη συνείδηση και τη μνήμη του ατόμου, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η ενσωμάτωσή τους στην ταυτότητά του.

Δευτερογενής ή περιτραυματική αποσύνδεση

Οι επιζώντες μιας σοβαρής ψυχοτραυματικής εμπειρίας πάσχουν συχνά από ένα είδος διχασμού μεταξύ ενός «Εγώ που παρατηρεί» και «Εγώ που βιώνει». Είναι πιθανό να έχουν διαφορετική αντίληψη του χρόνου, του τόπου και των προσώπων, γεγονός το οποίο τους δίνει την αίσθηση του μη πραγματικού. Μπορεί να πάσχουν από αποπροσωποίηση, από αποπραγματοποίηση, να έχουν την αίσθηση πως βρίσκονται έξω από το σώμα τους ή να βρίσκονται σε σύγχυση, να έχουν άλλη αντίληψη του σώματός τους ή να έχουν την αίσθηση ότι το οπτικό τους πεδίο περιορίζεται.

Τριτογενής ή δομική αποσύνδεση

Η σχάση της προσωπικότητας σε επίπεδο πολύ βαθύτερο από έναν πολύ απλό διχασμό μεταξύ λειτουργικού ή φυσιολογικού Εγώ και εσωτερικευμένου ή συναισθηματικού Εγώ. Οι διαφορετικές καταστάσεις του Εγώ προκύπτουν από ξεχωριστές σύνθετες ταυτότητες με διαφορετικά γνωστικά, συναισθηματικά και συμπεριφορικά μοτίβα. Ας πάρουμε το παράδειγμα μιας γυναίκας με ιστορικό μακρόχρονης σεξουαλικής κακοποίησης κατά την παιδική ηλικία. Πιθανόν το λειτουργικό της Εγώ να διατείνεται πως «Είχα μια πολύ όμορφη παιδική ηλικία», ενώ ένα «εσωτερικευμένο Εγώ» της να πιστεύει πως «Είμαι αδύναμη, αβοήθητη και ανάξια να μ'αγαπούν» ή «Είμαι επιθετική και κακιά».

Η σχάση μεταξύ λειτουργικού και εσωτερικευμένου «Εγώ» επιτρέπει σε ένα κομμάτι της προσωπικότητας να αναπτυχθεί σχεδόν ομαλά, ενώ το κομμάτι της προσωπικότητας που εμπεριέχει το τραύμα παραμένει στάσιμο στην ηλικία που συνέβη ο ψυχοτραυματισμός.

Γι αυτό το λόγο, οι συνέπειες του τραύματος είναι ανάλογες της ηλικίας: αν ένας έφηβος υποστεί ψυχοτραυματισμό, διαθέτει άλλους μηχανισμούς άμυνας από ένα παιδί 3 ετών. Στη δεύτερη περίπτωση, ο μετέπειτα ενήλικος θα εκδηλώνει εξελικτικά πολύ πιο πρώιμες συναισθηματικές αντιδράσεις.

Την τριτογενή αποσύνδεση τη συναντούμε σε δύο σοβαρές διαταραχές: τη σύνθετη αποσυνδετική διαταραχή και την αποσυνδετική διαταραχή ταυτότητας.

Αποσυνδετική διαταραχή ταυτότητας

Στο παρελθόν, η σοβαρή αυτή παθολογία ήταν γνωστή ως «πολλαπλή προσωπικότητα» και αναφέρεται στις σπάνιες περιπτώσεις όπου πολλές διαφορετικές ταυτότητες συνυπάρχουν ακούσια και ασυνείδητα στο ίδιο πρόσωπο και εμφανίζονται χωρίς δική του επιλογή ή επίγνωση.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Εισαγωγή στην ψυχοτραυματολογία και στην τραυματοθεραπεία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.