Είμαστε όντα εντυπώσεων Σαββάτο βράδυ μου έμορφο… κι ο χάρος να ’ρχονταν μια Κυριακή το βράδυ

Ακρόαση άρθρου......

Με τον όρο «εντύπωση» θα εννοούμε την άποψη που αναπτύσσουμε για πρόσωπο, ζώο, πράγμα ή κατάσταση, μέσω της εμπειρίας και της αντίληψης. Συχνά οι σχηματιζόμενες απόψεις συνοδεύονται και από κάποιο συναίσθημα, οπότε η εντύπωση είναι «δοξοθυμία» (Κερασίδης, 2019).

Νοητικές λειτουργίες, αυτόματες ή αυτοματοποιημένες δεν προβαίνουν μόνο σε κρίσεις που μπορεί να είναι λανθασμένες, αλλά διατάσσουν τις συγκινήσεις και τις φυσιολογικές λειτουργίες του οργανισμού, με τρόπο όχι πάντα ευνοϊκό για εμάς.

Υπάρχουν πολλές ενδιαφέρουσες μελέτες (δες επί παραδείγματι τα βιβλία των Kahneman, 2013,  Gilbert, 2007, Ninio, 2000) όπου μπορεί να βρει κανείς πόσο εύκολα οι άνθρωποι σχηματίζουμε λανθασμένες εντυπώσεις για τα πράγματα. Αλλά και χωρίς εμπεριστατωμένη μελέτη όλοι γνωρίζουμε από την εμπειρία μας αυτό το γεγονός.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα.

Θεωρούμε ότι είναι ψηλή μια γυναίκα η οποία βλέπουμε ότι φοράει τεράστια τακούνια. Φυσικά ξέρουμε ότι τα τακούνια «ψηλώνουν» όποιον τα φοράει, αλλά η εντύπωση της «ψηλής» γυναίκας παραμένει. Ξέρουμε ότι δεν είναι έτσι όπως τη βλέπουμε βαμμένη στο πρόσωπο και στα μαλλιά, επιδιώκοντας να φαίνεται νεότερη με καλύτερο δέρμα και πιο έντονα χαρακτηριστικά, αλλά όχι μόνο αποδεχόμαστε την επιδιωκόμενη θετική δοξοθυμία μα μπορεί και να την αποζητούμε ενεργά, ζητώντας από τη γυναίκα να «φτιάχνεται».

Ανάλογα και οι άνδρες «φτιάχνουμε» τα μαλλιά και τα γένια και βάζουμε εκείνα τα ρούχα που θεωρούμε πως θα προκαλέσουν την επιδιωκόμενη κάθε φορά εντύπωση. Όλοι γνωρίζουμε πως η εντύπωση θα γίνει αποδεκτή και πως οι άλλοι δεν θα πασχίσουν να μας φαντάζονται «ακριβοδίκαια», δηλαδή κι όταν είμαστε με τσίμπλες, αχτένιστοι και κακοντυμένοι. Γιατί εύκολα υιοθετείται η εντύπωση που προβάλλεται, ακόμα κι αν είναι προφανές ότι δεν είναι ακριβής.

Ας υποθέσουμε ότι βρισκόμαστε σε ένα δωμάτιο. Ο χώρος δεν είναι διαφορετικός, αλλά εμείς έχουμε τελείως διαφορετική εντύπωση γι’ αυτόν αν είμαστε με το πρόσωπο κολλημένο στον τοίχο ή αν είμαστε μπρος στο παράθυρο με την όμορφη θέα. Στο σπίτι αρκετοί άνθρωποι νιώθουν φόβο όταν είναι μόνοι αλλά νιώθουν λιγότερο φόβο αν είναι με ένα παιδί, παρότι αυτό δεν θα μπορούσε να τους προστατεύσει από τίποτε. Δυσκολευόμαστε να ξεπεράσουμε τον φόβο όταν το πάτωμα σε ένα υψηλό κτίριο ή σκαλιά είναι γυάλινο και βλέπουμε κάτω[1], ακόμα κι αν γνωρίζουμε καλά την αντοχή του υλικού ή έχουμε μόλις δει να περνάνε ασφαλώς άλλοι άνθρωποι από πάνω του. Το Bungee jumping είναι τρεις φορές λιγότερο επικίνδυνο από το να κυκλοφορεί κανείς με ποδήλατο, αλλά ο φόβος για το πρώτο είναι εξαιρετικά μεγαλύτερος του δευτέρου.

Είναι γνωστό πως οι αισθήσεις μας δεν μας πληροφορούν με ακρίβεια για το πώς είναι ο κόσμος.

Παραδείγματος χάριν, δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τα μεγάλα κενά ακόμα και των στερεών σωμάτων (ανάμεσα στους πυρήνες και τα ηλεκτρόνια). Αντιλαμβανόμαστε ένα πολύ μικρό μέρος του φάσματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (δεν βλέπουμε πάνω από το ιώδες και κάτω από το ερυθρό, όπως και τα αμέτρητα κύματα που πιάνει το κινητό τηλέφωνο, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση κλπ). Δεν έχουμε καν το μάτι του αετού και τη μύτη του σκύλου.

Οι αισθήσεις μας μάς παρέχουν πληροφορίες που μπορεί να μας βοηθήσουν στην επιβίωση, ως ανθρώπινα όντα, και δεν φαίνεται να φτιάχτηκαν ως εργαλεία για επιστημονική γνώση.

Όμως, στο άρθρο αυτό δεν ασχολούμαστε με τις αδυναμίες των αισθήσεών μας, οι οποίες κλονίζουν κάθε αφελή ρεαλισμό που θεωρεί ότι βλέπουμε τον κόσμο «όπως είναι». Εδώ θέλουμε να επισημάνουμε μόνο μια συνέπεια νοητικής επεξεργασίας, κι όχι τόσο αντιληπτικής ανεπάρκειας, και συγκεκριμένα του «ΑΠΒΕΟΥ: αυτά που βλέπετε είναι όσα υπάρχουν». Όπως έχει γράψει ο Kahneman (2013) περιγράφοντας τη σχετική εντύπωση, αυτό που υπάρχει μπρος μας κυριαρχεί τόσο που κάνει να ξεχνιέται ό,τι δεν φαίνεται, ως να μην υπάρχει.

Προτού όμως αναφερθούμε στην αρνητική συνέπεια του ΑΠΒΕΟΥ δεν θα ήταν σωστό να προσπεράσουμε μια άλλη, πολύ ευεργετική για εμάς τους ανθρώπους συνέπειά του. Πρόκειται για τη δυνατότητα να εκθέτουμε τον εαυτό μας στην ομορφιά, στις καλές τέχνες, στη γνώση, στην αρμονία και σε όσα μπορούμε να ελέγξουμε, αποποιούμενοι έτσι το άλγος της αδυναμίας, επικείμενης παρακμής και ματαιότητας.

Είναι ευεργεσία να μπορούμε να αντιμετωπίζουμε τα δυσάρεστα και αρνητικά, θέτοντας μπρος μας τα ευχάριστα και θετικά.

Και αυτό μπορεί να έχει επιτυχία βασικά επειδή αυτό που βάζουμε μπρος μας μοιάζει να είναι «Ό,τι Υπάρχει», παραμερίζοντας ό,τι δεν είναι μπρος μας. Το ΑΠΒΕΟΥ φαίνεται πως σχετίζεται βασικά με τον τρόπο που δουλεύει η μνήμη μας, εφόσον ό,τι έρχεται στην «επιφάνεια εργασίας» βάζει σε δεύτερο πλάνο τα υπόλοιπα. Όμως, εδώ, ούτε οι ιδιότητες της μνήμης ούτε οι νοητικές διεργασίες που κάνουν το ΑΠΒΕΟΥ να υφίσταται θα μας απασχολήσουν. Αρκούμαστε στην εμπειρική διαπίστωση ότι το ΑΠΒΕΟΥ μάς συμβαίνει.

Τα προβλήματα με το ΑΠΒΕΟΥ ανακύπτουν όταν το μυαλό μας μένει σε αρνητικές εντυπώσεις και μας ταλαιπωρεί με φόβο, δυσφορία, άγχος, κατάθλιψη, θυμό, απογοήτευση, και μάλιστα «αδίκως». Αδίκως, υπό την έννοια του ότι από τον ορίζοντά μας εξαφανίζονται οι θετικές εκδοχές οι οποίες μπορεί να είναι αντικειμενικά πιο πιθανές. Βέβαια, ενίοτε, το μυαλό μπορεί να κολλάει και σε θετικές εκδοχές παραλείποντας να εκτιμήσει και τις ανεπιθύμητες αρνητικές που είναι πιθανές επίσης να συμβούν.

Έρευνες δείχνουν ότι η υπερβολική αισιοδοξία ίσως μας οδηγήσει στο να μην πάρουμε κατάλληλα μέτρα για προβλήματα υγείας ή τα οποιαδήποτε μέτρα ασφαλείας για την εκάστοτε δραστηριότητα, με ολέθριες κάποιες φορές συνέπειες (δες «Τούμπα με το ποδήλατο», Κερασίδης, 2023).

Όμως, χωρίς αμφιβολία, το να αισιοδοξεί κανείς είναι πολύ προτιμότερο από το να υποφέρει από καταστροφικές εντυπώσεις. Και οπωσδήποτε, το κακό της αισιοδοξίας θα φανεί μόνο αν τα πράγματα στραβώσουν. Το κακό όμως από τη βίωση αρνητικών δοξοθυμιών εισπράττεται εδώ και τώρα, ακόμα και αν η έκβαση δεν είναι καθόλου κακή στο μέλλον. Μένουμε λοιπόν στα αρνητικά κολλήματα του ΑΠΒΕΟΥ, και θα το κάνουμε αξιοποιώντας τους στίχους του Τάσου Λειβαδίτη οι οποίοι έχουν μελοποιηθεί υπέροχα από τον Μίκη Θεοδωράκη στο γνωστό τραγούδι «Σαββατόβραδο».

Σύμφωνα λοιπόν με τον Λειβαδίτη, ενώ «Σαββάτο βράδυ μου έμορφο, ίδιο Χριστός Ανέστη», θα ήθελε ο «χάρος να ’ ρχονταν μια Κυριακή το βράδυ». Μια πολύ εντυπωσιακή περίπτωση, μια πολύ συνηθισμένη καθήλωση σε ό,τι υπάρχει μπρος μας: είναι Σάββατο; Όλα όμορφα. Είναι Κυριακή βράδυ; Όλα άσχημα, ας έρθει ο Χάρος[2]. Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο, δεν είναι απλώς μια υπερβολή, ποιητική αδεία.

Είναι πολλές οι φορές  που δοξοθυμούμε πως όλα είναι όμορφα λόγω ενός ασήμαντου γεγονότος, και άλλες καταθλιπτικά, γιατί απλά δεν επίκειται κάτι όμορφο στο εγγύς μέλλον ή γιατί είμαστε μπρος σε κάποιο δύσκολο καθήκον.

Βέβαια, δεν θα πασχίσουμε για κάποια ακριβοδίκαιη αντιμετώπιση: ενώ θα προσπαθήσουμε να πείσουμε τον «μουγκό δυνάστη εντός μας» ότι δεν χάνεται ο κόσμος την Κυριακή το βράδυ, πως η εβδομάδα στη δουλειά μπορεί να είναι από υποφερτή έως όμορφη κ.λπ., δεν θα παλέψουμε καθόλου να ανασκευάσουμε πως το Σάββατο βράδυ δεν είναι όλα όμορφα. Δεν έχουμε λόγο να είμαστε συμμετρικοί και «δίκαιοι» απέναντι σε ό,τι μας κάνει να νιώθουμε καλά και σε ό,τι μας αρρωσταίνει.

Αρκετοί διανοητές έχουν διατυπώσει με παρεμφερείς τρόπους την σκέψη που λέει: η ζωή μου έχει γεμίσει με αφόρητες δυστυχίες, οι οποίες ποτέ δεν πραγματώθηκαν. Πρόκειται για εντυπώσεις που αποκομίζουμε ότι κάτι δεν θα πάει καλά και υποφέρουμε γι’ αυτό προκαταβολικά. Το κακό δεν συνέβη ποτέ, αλλά τη δυστυχία τη βιώσαμε. Επειδή η ζωή είναι πολυμήχανη και το μέλλον δεν προλέγεται, συχνά υποφέρουμε από φόβο για κάτι που δεν επακολουθεί.

Ιδιαίτερα βασανιστική μπορεί να γίνει η περίπτωση κατά την οποία ερεθίσματα από το εσωτερικό του σώματος αξιολογούνται υπερβολικά, υποχονδριακά, νοσοφοβικά. Οι εσφαλμένες εντυπώσεις ότι κάποιες σπλαχνικές ενοχλήσεις, πόνοι σε κάποιο όργανο, μεταβολές του ρυθμού της καρδιάς ή της αναπνοής, μια οποιαδήποτε δυσλειτουργία, γίνεται ένδειξη σοβαρού νοσήματος και μεγάλου κινδύνου και μπορεί για κάποια άτομα να είναι αληθινός και διαρκής εφιάλτης. Εν προκειμένω, η δυνατότητα ορθής εκτίμησης χωρίς αφέλεια και παραμέληση, αλλά και χωρίς υποχονδρία, πέρα από εσφαλμένες εντυπώσεις, είναι θέμα εξαιρετικής σημασίας για τη ζωή του ατόμου.

Είναι ατελείωτη η λίστα των εντυπώσεων οι οποίες μπορεί να κυριαρχήσουν στο μυαλό κάνοντας κακό σε εμάς και την κοινωνία.
Είναι αμέτρητες οι φορές που παρεξηγούμε άλλους ανθρώπους, που εκτιμούμε λανθασμένα, που χαρακτηρίζουμε τελεσίδικα, αδικούμε, ομαδοποιούμαστε, ψηφίζουμε ή αγοράζουμε με βάση τυχάρπαστες εντυπώσεις.

Πράγματα γνωστά στους κάθε λογής «επικοινωνιολόγους» που συμβουλεύουν τους πολιτικούς για το πώς θα ψηφιστούν, και στους διαφημιστές προϊόντων, οι οποίοι γι’ αυτόν τον λόγο προτιμούν  τις «άσχετες» εικόνες τις «έξυπνες» ατάκες και τους «εντυπωσιασμούς» από την άρθρωση επιχειρημάτων. Τα επιχειρήματα θα έπρεπε να ήταν τα μόνα εργαλεία πειθούς αν οι άνθρωποι είμασταν όντα στα οποία κυριαρχεί ο ορθός λόγος κι όχι όντα εντυπώσεων.

Μα αυτή είναι η ζωή, αυτός είναι ο τρόπος που δουλεύει το νοητικό μας όργανο, αυτή είναι η ψυχολογία μας, θα μπορούσε να αντιτείνει κάποιος.

Δεν φαίνεται να μπορούμε να κάνουμε και πολλά και μάλλον πρέπει να αποδεχθούμε τα προβλήματα στα οποία μας οδηγεί ο «εντυπωσιακός» νους μας.

Συχνά, ακόμα κι όταν αναγνωρίζουμε ότι εκτιμούμε λανθασμένα, είναι πολύ δύσκολο να ανασκευάσουμε, όπως επί παραδείγματι δεν μπορούμε να αλλάξουμε την εντύπωση ότι υπάρχουν νερά στην άσφαλτο που καίει, παρότι ξέρουμε ότι πρόκειται για διάθλαση στα στρώματα του ζεστού αέρα.

Όμως, ακριβώς όπως δεν φρενάρουμε στην άσφαλτο όταν βλέπουμε μπρος μας νερά, αν ξέρουμε ότι είναι διάθλαση, μπορεί έτσι και η γνώση του «εντυπωσιακού» τρόπου που δουλεύει το μυαλό μας να μας γλιτώσει από δεινά. Δικά μας ή άλλων. Ναι, και άλλων: μπορεί η φάτσα απέναντί μας να μας προκαλεί αποστροφή. Λόγω του έμφυτου ρατσισμού μας, αν διαφέρει από εμάς. Αν όμως ξέρεις ότι ένας κακός- εντυπωσιακός εκτιμητής δουλεύει μέσα σου, μπορείς να τον αντιστρατευτείς. Κι αντί να φερθείς «αντανακλαστικά» με κακία ή απόρριψη σε κάποιον που έχει διαφορετικό χρώμα, διαφορετικά μαλλιά, έχει ή δεν έχει τατουάζ και πιρτσίνια πάνω του, υποστηρίζει διαφορετική ομάδα, έχει άλλα γούστα στη μουσική ή ανήκει σε άλλη θρησκεία ή κουλτούρα, μπορείς να ξεκινήσεις δεύτερες διορθωτικές προσεγγίσεις, πέρα από τις εντυπώσεις.

Η γνώση ότι αυτό που δοξοθυμούμε αυτήν τη στιγμή δεν είναι Η Αλήθεια, αλλά μια εντύπωση που μπορεί να διορθώνεται, μπορεί να βοηθήσει στην άμβλυνση του άλγους της κακής στιγμής. Και η άσκηση της υπομονής. Ιδιαίτερα για τα άτομα που κατακλύζονται από τις συγκινήσεις και νιώθουν κάθε φορά να βρίσκονται στο χείλος του γκρεμού.

Αντί όμως για ψυχολογικά «πρέπει» ας παραθέσουμε και πάλι στίχους από ένα όμορφο τραγούδι του Θοδωρή Μαραντίνη που έχουν πει οι Onirama με τον Διονύση Σαββόπουλο:

Όταν όλα θολώνουν κι είναι μόνο η αρχή
δε σου αρκεί μια βραδιά για ν’ αντέξεις
Όταν φτάσεις στο τέρμα κι είσαι μόνος σου εκεί
ίσως να ’ναι αργά να διαλέξεις
Όταν χάσεις το δρόμο όταν χάσεις μια ευχή
δε σου αρκεί μια ρεβάνς να γυρέψεις
κι όταν όλα μικραίνουν και ψάχνεις γιατί
δε σου φτάνουν μονάχα οι λέξεις

Φτάνει μόνο ένα κάτι για να φτάσεις εκεί
που η καρδιά θα χτυπάει σαν σφαίρα
να γεννιέσαι απ’ τη στάχτη να γελάς στη βροχή
και να ζεις την πιο όμορφη μέρα

Όταν όλα γυρίζουν κι έχει μείνει η σιωπή
δε σου αρκεί μια κουβέντα να κλέψεις
Όταν όλα αλλάζουνε κι όλα είναι εκεί
μα δε φτάνουνε για να πιστέψεις

Φτάνει μόνο ένα κάτι για να φτάσεις εκεί
που η καρδιά θα χτυπάει σαν σφαίρα
να γεννιέσαι απ’ τη στάχτη να γελάς στη βροχή
και να ζεις την πιο όμορφη μέρα.

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Gilbert, Daniel (2007). Αναζητώντας την Ευτυχία. Αθήνα:  Εκδόσεις Κάτοπτρο.

Kahneman, Daniel (2013). Σκέψη Αργή και Γρήγορη. Αθήνα: Εκδόσεις Κάτοπτρο.

Ninio, Jacques (2000). Η Επιστήμη των Ψευδαισθήσεων. Αθήνα: Εκδόσεις Κάτοπτρο.

Κερασίδης Στέλιος (2019). Δοξοθυμίες. Αθήνα: Εκδόσεις Παρισιάνου

Κερασίδης Στέλιος (2023) Τούμπα με το ποδήλατο: ow.gr/wellness/ti-paei-lathos-ti-stigmi-pou-simvainei-ena-atixima/

[1] Το φαινόμενο μπορείτε εύκολα να το παρατηρήσετε στο Μουσείο της Ακρόπολης. Για να φαίνονται αρχαιολογικά ευρήματα, κάτω από τα πόδια του επισκέπτη έχουν τοποθετηθεί γυάλινα πλακάκια, πάνω από τα οποία περνάει για να μπει στο Μουσείο.

[2] Ας μην θεωρηθεί ότι κρίνω αρνητικά τους στίχους. Μου αρέσει πολύ το τραγούδι και αντιλαμβάνομαι τον ποιητή που προσπαθεί μέσω της ακραίας αντίθεσης να δείξει την τεράστια μεταβολή της δοξοθυμίας του ανθρώπου που έχει να πάει ξανά τη Δευτέρα στη δουλειά, που τον πνίγει.