Γνωστική Ασυμφωνία

Ακρόαση άρθρου......

Η θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας αναπτύχθηκε από τον Leon Festinger (1919-1989), έναν Αμερικανό εκπαιδευτικό και κοινωνικό ψυχολόγο, και εδράζεται στην ανακολουθία στάσεων-συμπεριφοράς, δηλαδή, σε αυτό που συμβαίνει όταν βιώνουμε ασυμφωνία ανάμεσα σ' αυτό που πιστεύουμε και σ’ αυτό που κάνουμε.

Όταν ο Φέστινγκερ έμαθε ότι τα θύματα ενός σεισμού στην Ινδία ήταν τρομοκρατημένα καθώς πίστευαν ότι θα συνέβαινε ένας ακόμη πιο δυνατός σεισμός, παρά τις ενδείξεις για το αντίθετο, θεώρησε ότι οι άνθρωποι αυτοί πίστευαν τις συγκεκριμένες φήμες επειδή χρησίμευαν για να δικαιολογήσουν το φόβο που ένιωθαν ήδη.

Από την πεποίθηση αυτή, ο Φέστινγκερ, ανέπτυξε τη θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας, μία κατάσταση δυσφορίας την οποία το άτομο βιώνει όταν έχει δύο αντικρουόμενες απόψεις.

Η γνωστική ασυμφωνία συχνά πηγάζει από τις αξίες του ατόμου και μπορεί να εντοπιστεί όταν το άτομο, λόγω των υφιστάμενων συνθηκών, εξαναγκάζεται να συμπεριφερθεί με τρόπο που έρχεται σε σύγκρουση με τις αξίες και πεποιθήσεις του. Όταν, λοιπόν, το άτομο συμμετέχει σε πρακτικές ή δραστηριότητες που γνωρίζει ότι είναι επιβλαβείς για τον εαυτό του ή τους άλλους, όπως το κάπνισμα ή η μοιχεία, μπορεί να βιώσει μία κατάσταση γνωστικής ασυμφωνίας.

Όταν οι πεποιθήσεις διαψεύδονται...

Στο βιβλίο «Όταν η προφητεία αποτυγχάνει», ο Φέστινγκερ και οι συνάδελφοί του μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους από τη διείσδυσή τους σε μία μικρή αίρεση η οποία πίστευε ότι το τέλος του κόσμου ήταν επικείμενο. Το βιβλίο εξετάζει τις επιπτώσεις που προκύπτουν όταν οι πεποιθήσεις των ανθρώπων διαψεύδονται από αποδεικτικά στοιχεία. Ο Φέστινγκερ παρατήρησε ότι όταν οι προφητείες για την καταστροφή του κόσμου αποδεικνύονται λανθασμένες, αυτό δεν μεταπείθει τα μέλη της ομάδας. Αντιθέτως, τα άτομα αυτά θεωρούν ότι οι πεποιθήσεις τους ήταν η αιτία αποτυχίας ολοκλήρωσης της προφητείας.

 Βασικές αρχές της θεωρίας Γνωστικής Ασυμφωνίας

Η βασική πρόταση της θεωρίας του Festinger (1957) είναι ότι: το άτομο έχει την τάση να μειώνει την ασυμφωνία που μπορεί να δημιουργηθεί μεταξύ δύο γνωστικών στοιχείων το ένα με το άλλο. 

Ας επεξηγήσουμε, λοιπόν, ορισμένα σημεία αυτής της πρότασης. Γνωστικό στοιχείο, είναι ο,τιδήποτε μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο γνώσης για κάποιο άτομο: συμπεριφορά, γνώμες, πεποιθήσεις, ποινές, αίσθηση πόνου κλπ. Ασυμφωνία, υπάρχει όταν, μεταξύ δύο στοιχείων που εμφανίζονται μαζί στο γνωστικό πεδιο του ατόμου, το ένα συνεπάγεται την άρνηση του άλλου. Αυτή, όμως, η έλλειψη συμβατότητας δεν είναι λογική αλλά κοινωνικό- λογική: δύο στοιχεία είναι δηλαδή ασύμφωνα, όταν, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, τα άτομα που είναι εξοικειωμένα με την υπό μελέτη κοινωνική συνθήκη, εκτιμούν γενικα ότι αυτά τα δύο στοιχεία δεν θα έπρεπε να συνδέονται μεταξύ τους.

Έτσι, όταν ορισμένοι πιστέψουν ότι μια συγκεκριμένη μέρα θα έρθει η συντέλεια του κόσμου, η οποία τελικά δεν έρχεται, θα νιώσουν γνωστική ασυμφωνία. Το ίδιο θα συμβεί, όταν κάποιοι φοιτητές περάσουν μια δύσκολη δοκιμασία για να συμμετάσχουν σε μερικές ανούσιες συγκεντρώσεις, ή όταν χωρίς κανένα λόγο απογορεύσουμε σ' ένα παιδί να παίξει μ' ένα παιχνίδι που αγαπάει. Είναι σαφές πως σ' όλα αυτά τα παραδείγματα που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες πειραματικές διερευνήσεις, ο ορισμός της γνωστικής ασυμφωνίας είναι ιδιαίτερα ευρύς.

Τί συμβαίνει στην κατάσταση γνωστική ασυμφωνίας

Το ίδιο συμβαίνει και με τον ορισμό της "κατάστασης" γνωστικής ασυμφωνίας: δύο στοιχεία παρουσιάζουν γνωστική συμφωνία όταν το ένα είναι απόρροια του άλλου ή όταν, μ' άλλα λόγια, το ένα είναι η ψυχολογική συνέπεια του άλλου. Ο ερευνητής, δηλαδή, πρέπει να  γνωρίζει πολύ καλά το σύνολο της συνθήκης που μελετάει, ώστε να μπορέσει να καταλήξει κατά πόσο η συνθήκη αυτή είναι (γνωστικά) σύμφωνη ή ασύμφωνη. 

Σύνοψη της θεωρίας της γνωστικής ασυμφωνίας

Μπορούμε, λοιπόν, να συνοψίσουμε ως εξής τη θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας:

Η γνωστική ασυμφωνία είναι μια δυσάρεστη κατάσταση.

Το άτομο προσπαθεί να μειώσει ή να εξαλείψει τη γνωστική ασυμφωνία, και να αποφεύγει καθετί που μπορεί να την αυξήσει.

Όταν βρίσκεται σε κατάσταση γνωστικής συμφωνίας, το άτομο αποφεύγει ο,τιδήποτε είναι σε θέση να δημιουργήσει ασυμφωνία.

Η ένταση της γνωστικής ασυμφωνίας είναι συνάρτηση:

• της σπουδαιότητας των γνωστικών στοιχείων 
• της αναλογίας των ασύμφωνων γνωστικών στοιχείων

Η ένταση των τάσεων που αναφέρονται στα σημεία 2 και 3 έχουν άμεση σχέση με την έντυαση της γνωστικής συμφωνίας.

Η γνωστική ασυμφωνία μπορεί να ελαττωθεί ή να εξαλειφθεί:

• προσθέτοντας νέα γνωστικά στοιχεία.
• μετατρέποντας τα ήδη υπάρχοντα γνωστικά στοιχεία.

Η προσθήκη των γνωστικών στοιχείων μειώνει τη γνωστική ασυμφωνία, όταν:

• τα νέα στοιχεία ενισχύουν τα γνωστικά σύμφωνα στοιχεία και αποδυναμώνουν τα γνωστικά ασύμφωνα στοιχεία
• τα νέα στοιχεία μειώνουν τη σπουδαιότητα των γνωστικών στοιχείων που μπλέκονται στη γνωστική ασυμφωνία.

Η μετατροπή των ήδη υπαρχόντων γνωστικών στοιχείων μειώνει τη γνωστική ασυμφωνία, όταν:

• το νέο τους περιεχόμενο τα καθιστά λιγότερο αντιφατικά
• μειώνει τη σπουδαιότητά τους.

Αυτή η αυξομείωση των γνωστικών στοιχείων γίνεται εφικτή με την ενεργό μετατροπή των γνωστικών πλευρών του περιβάλλοντος.

H συνδρομή της θεωρίας του Festinger στην κοινωνική ψυχολογία

Η θεωρία του Festinger μπορεί να μην έχει μέλλον, έχει όμως παρελθόν και μεγάλη επιρροή στις έρευνες που αναπτύχθηκαν στο γνωστικό πεδίο της κοινωνικής ψυχολογίας. Και έπειτα, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε το βασικό της πλεονέκτημα: έβγαλε στην επιφάνεια και μελέτησε με σπάνια συστηματικότητα ένα από τα πιο περίεργα και -επιφανειακά- παράλογα φαινόμενα. Έδειξε, δηλαδή, πως όταν δεν μπορούμε να αναγκάσουμε κάποιον να προσαρμόσει τη νέα του συμπεριφορά στις παλιές του πεποιθήσεις, μπορούμε, πάντοτε, να κάνουμε το αντίθετο: να τον αναγκάσουμε να προσαρμόσει τις παλιές του πεποιθήσεις στην καινούργια του συμπεριφορά.

 Το παρόν κείμενο αποτελεί σύνθεση αυτούσιων παραθέσεων από το βιβλίο "Εγχειρίδιο Κοινωνικής Ψυχολογίας" του Στάμου Παπαστάμου, Εκδόσεις Οδυσσέας, και υπάγεται στη "Σειρά Κοινωνικής Ψυχολογίας" του Εκδοτικού Οίκου, καθώς και από το βιβλίο "When Prophecy Fails", Leon Festinger, Stanley Schachter και Henry Riecken (1956)