«Άλλα θέλω και άλλα κάνω»: Η γνωστική ασυμφωνία στην πράξη

Ακρόαση άρθρου......

Η γνωστική ασυμφωνία είναι ένα καθημερινό φαινόμενο και μάλιστα πιο απλό απ’ ό,τι ακούγεται. Για παράδειγμα, θυμάστε τον μύθο του Αισώπου με την αλεπού και τα σταφύλια;

Η αλεπού ενώ ήθελε να φτάσει και να φάει τα σταφύλια από το δέντρο, τελικά δεν τα κατάφερε λόγω του ότι εκείνο ήταν πολύ ψηλό. Προκειμένου, λοιπόν, να δικαιολογήσει την αδυναμία της να τα φτάσει και συνεπώς να μην υπάρξει εσωτερική σύγκρουση της επιθυμίας της για σταφύλια και της αδυναμίας της να τα έχει, δίνει την εξής εξήγηση στον εαυτό της: «Εντάξει έτσι και αλλιώς δεν είναι η εποχή τους, θα είναι ξινά».  

Για να ορίσουμε, λοιπόν, την γνωστική ασυμφωνία είναι η ψυχολογική ένταση ή δυσφορία που βιώνει ένα άτομο όταν έχει δύο αντικρουόμενες σκέψεις, πεποιθήσεις ή συμπεριφορές.

Η θεωρία βασίζεται στην ιδέα ότι οι άνθρωποι έχουν μια έμφυτη ανάγκη για συνοχή στις σκέψεις και τις πράξεις τους. Όταν αυτή η συνοχή διαταράσσεται, προκαλείται δυσφορία, γνωστή ως "γνωστική ασυμφωνία", την οποία οι άνθρωποι προσπαθούν να μειώσουν, όπως διατυπώθηκε από τον Leon Festinger το 1957.

Το φαινόμενο αυτό είναι πολύ πιο συνηθισμένο απ’ όσο νομίζουμε και μάλιστα το βιώνουμε πολλές φορές στην καθημερινότητά μας!

Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα που ακούμε συχνά από τους γύρω μας ή και από τον ίδιο μας τον εαυτό είναι το παρακάτω:

Γνωστική σύγκρουση: "Ξέρω ότι το κάπνισμα βλάπτει την υγεία μου, αλλά καπνίζω καθημερινά."
Ορθή δράση για μείωση της ασυμφωνίας: Προσπαθεί να κόψει το κάπνισμα ή να το μειώσει.

Συμπεριφορά που ενισχύει την ασυμφωνία:  "Καπνίζω για να μειώσω το άγχος μου."
Υποβάθμιση του κινδύνου: "Ο παππούς μου κάπνιζε μια ζωή και έζησε μέχρι τα 90."

Προκειμένου, δηλαδή , να μην βιώσουμε τη στέρηση του τσιγάρου προβαίνουμε σε αντίθετη συμπεριφορά από αυτή που θέλουμε με κίνδυνο να διχαστούμε. Όμως για να μειώσουμε αυτό το αίσθημα  δικαιολογούμε την πράξη μας για να αποποιηθούμε τις ευθύνες.

Όπως βλέπουμε, λοιπόν, εμείς οι άνθρωποι έχουμε την έμφυτη τάση να προσπαθούμε ακόμη και υποσυνείδητα να μειώνουμε το αίσθημα της δυσφορίας ώστε οι σκέψεις μας να μην έρχονται σε σύγκρουση με τις πράξεις μας αλλά τείνουμε να τις δικαιολογούμε περίτεχνα.

Η γνωστική ασυμφωνία δεν έχει μόνο ατομική ευθύνη

Πολλές εταιρίες χρησιμοποιούν το μάρκετινγκ με στόχο την διαστρέβλωση της μέχρι τότε πεποίθησης μας, με σκοπό να φτάσουμε στην αγορά ενός προϊόντος.  Μια τέτοια στρατηγική μπορεί να είναι η διαφήμιση που τονίζει τις αδυναμίες του ανταγωνιστικού προϊόντος. Ή δίνει έμφαση στα πλεονεκτήματα του νέου προϊόντος που "διορθώνει" αυτά τα προβλήματα.  

Ένα εξίσου σημαντικό «τρικ» είναι οι «περιορισμένες» εκπτώσεις που μπορούν να κάνουν τον καταναλωτή να σκεφτεί ότι θα χάσει μια μεγάλη ευκαιρία αν δεν προχωρήσει άμεσα στην αγορά, μειώνοντας έτσι την ασυμφωνία υπέρ της αγοράς.

Η αλλαγή συμπεριφοράς ως τρόπος μείωσης της ασυμφωνίας

Ο Festinger υποστήριξε ότι η αλλαγή συμπεριφοράς είναι μια σημαντική στρατηγική για τη μείωση της ασυμφωνίας. Ωστόσο, η αλλαγή αυτή απαιτεί προσπάθεια και συχνά δεν είναι η πιο βολική λύση. Το άτομο, δηλαδή, πρέπει συνειδητά να πράττει με έναν συγκεκριμένο τρόπο ώστε να εκπαιδευτεί στην συμπεριφορά που συνάδει με την σκέψη του.

Ένα παράδειγμα αντίστασης στη γνωστική ασυμφωνία μπορεί να είναι όταν κάποιος γνωρίζει ότι η υπερβολική κατανάλωση ζάχαρης είναι επιβλαβής για την υγεία του, αλλά συνεχίζει να τρώει γλυκά. Βιώνει μια ασυμφωνία, επομένως για να εναρμονιστεί η σκέψη με την πράξη θα πρέπει συνειδητά να μειώσει την κατανάλωση και να την αντικαταστήσει με υποκατάστατο.

Αυτό είναι κάτι που απαιτεί την καλλιέργεια της αυτό-συγκράτησης και της υπομονής ως μέσα αντίστασης.

Η μείωση της γνωστικής ασυμφωνίας είναι μια δύσκολη διαδικασία όμως μακροπρόθεσμα εκπαιδευόμαστε στην προσαρμογή των συμπεριφορών που μας φέρνουν σε αρμονία με τις πεποιθήσεις μας, συνεπώς και σε ψυχολογική ευεξία.

Συμπερασματικά, Η θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας, όπως αναπτύχθηκε από τον Festinger (1957), αποδεικνύει πόσο ισχυρή είναι η ανάγκη των ανθρώπων να διατηρούν συνοχή μεταξύ των πεποιθήσεων και των πράξεών τους.

Όταν αυτή η συνοχή διαταράσσεται, προκαλείται ασυμφωνία, η οποία ενδέχεται να προκαλέσει δυσφορία και να οδηγήσει σε αλλαγές είτε στη στάση είτε στη συμπεριφορά για να μειωθεί αυτή η ενόχληση.

Η ευρύτητα εφαρμογής της θεωρίας είναι εντυπωσιακή, καθώς εντοπίζεται σε πλήθος τομέων, όπως το μάρκετινγκ και η ψυχική υγεία, όπου χρησιμοποιούνται στρατηγικές που προκαλούν ή εκμεταλλεύονται την ασυμφωνία για να επηρεάσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Πέρα από τη θεωρητική της αξία, η γνωστική ασυμφωνία παρέχει χρήσιμα εργαλεία για την κατανόηση των μηχανισμών πίσω από την αλλαγή στάσεων αφού μπορεί να οδηγήσει σε επιθυμητές αλλαγές της συμπεριφοράς.

Food for thought: Αν συνεχώς προσπαθείς να δικαιολογήσεις το γιατί αγόρασες εκείνη την τσάντα που δεν χρειαζόσουν, μήπως η γνωστική ασυμφωνία σου απλά προσπαθεί να σε βοηθήσει να αντιμετωπίσεις το ότι τα χρήματα σου πήγαν σε κάτι που τελικά δεν το σκέφτηκες αρκετά;

Βιβλιογραφία:

Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford, CA: Stanford University Press.

McGrath, A. (2017). Dealing with dissonance: A review of cognitive dissonance reduction. Social and Personality Psychology Compass, 11(12), e12362. doi:10.1111/spc3.12362

Shultz, T. R., & Lepper, M. R. (1996). Cognitive dissonance reduction as constraint satisfaction. Psychological Review, 103(2), 219–240. doi:10.1037/0033-295x.103.2.219