Το βασανιστικό ερώτημα: Ποιος είμαι;

Ακρόαση άρθρου......

Κάθεσαι και κοιτιέσαι στον καθρέπτη (ή κοιτάζεις έναν παγετώνα όπως στη φωτό). «Ποιος είμαι;» σκέφτεσαι. Η απάντηση δεν έρχεται από την άλλη μεριά. Και εκεί γεννιέται η αγωνία. «Πρέπει να βρω ποιος είμαι. Αλλιώς δε θα μπορώ να ηρεμήσω».

Η αυτογνωσία θεωρώ πως είναι η σημαντικότερη ενασχόληση στην οποία αξίζει να αφιερώσεις την ενέργειά σου.

Αλλά εσύ τι μπορείς να κάνεις;

Μια φορά κι έναν καιρό…

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Παλιότερα όλα ήταν πιο απλά. Για χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι δεν είχαν και πολλές επιλογές. Ήταν εύκολο να γνωρίζεις ποιος είσαι. Ήσουν ο σιδεράς, ο βοσκός, η μαμή, η υπηρέτρια, ο πρίγκιπας, η κόμμησα, ο σκλάβος. Υπήρχαν ξεκάθαροι ρόλοι μέσα στην κοινωνία και συνήθως δεν τους επέλεγες. Απλά γεννιόσουν μέσα σε ένα ρόλο και τον διεκπεραίωνες μέχρι να πεθάνεις.

Δεν υπήρχε χώρος (και πιθανώς χρόνος) για υπαρξιακές αναζητήσεις. Από υπαρξιακής άποψης ήταν μια πιο απλή εποχή.

Κυρίως για τρεις λόγους:

1. Είχες μόνο έναν ρόλο.
2. Τον είχες για όλη σου τη ζωή.
3. Δεν τον επέλεγες εσύ (το σημαντικότερο).

Το παρόν άρθρο γράφτηκε από τον Φλαμούρη Δημήτρη συγγραφέα του βιβλίου Το παράδοξο μονοπάτι προς το νόημα της ζωής, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ιβίσκος.

Επιστροφή στο παρόν

Το σημερινό τοπίο είναι πολύ διαφορετικό σε όλα τα μέτωπα.

Το Αμερικάνικό όνειρο έχει συνεπάρει τον δυτικό κόσμο και σταδιακά και σταθερά και όλο τον υπόλοιπο. Ζούμε πλέον στον κόσμο που θεωρητικά μπορείς να γίνεις όποιος θελήσεις.

Αρκεί να το προσπαθήσεις πάρα πολύ (σε κάποιες περιπτώσεις) και να είσαι και πολύ τυχερός. Δυστυχώς η απαραίτητη έμφαση στην απαιτούμενη προσπάθεια, αλλά και στην τύχη, συνήθως ανεύθυνα παραλείπεται από τους «γκουρού» που διαλαλούν ότι μπορείς να πετύχεις τα πάντα, έτσι απλά…

Όλες οι επιλογές, λοιπόν, θεωρητικά είναι διαθέσιμες.

Πολλαπλές επιλογές

Και είναι ερευνητικά γνωστό ότι η ύπαρξη πολλών επιλογών μας κάνει πιο δυστυχισμένους. Το βάρος της απόφασης τώρα, πέφτει σε εμάς. Και είναι ένα βάρος συχνά πολύ μεγάλο για να το σηκώσουμε. Ο Νίτσε πίστευε πως οι άνθρωποι δεν έχουν τα ψυχολογικά εφόδια να διαχειριστούν τις υπαρξιακές τους ανησυχίες. Και εγώ συμφωνώ απόλυτα.

Έχουμε πλέον πάρα πολλές επιλογές και είναι αδύνατον να τις κατανοήσουμε επαρκώς ώστε να δράσουμε με σοφία. Η ψυχική μας υγεία δεν τις αντέχει…

Έχω ένα φίλο στην Αμερική και σε μια συζήτησή με τις κόρες του, μου έλεγαν ότι μια αλυσίδα πολυκαταστημάτων έτρεχε το σύνθημα «Find Your Own Gender». Δηλαδή βρες το φύλο σου. Τα έφηβα κορίτσια και αγόρια πρέπει ξαφνικά να αποφασίσουν και τι φύλο είναι. Όταν έχεις μόλις βγει από το να είσαι παιδί, το να βρεις τι φύλο είσαι, δεν είναι κάτι το οποίο είσαι ψυχολογικά έτοιμος να αποφασίσεις. Τα κορίτσια ήταν πελαγωμένα.

Όχι επειδή δεν ήξεραν τι φύλο ήταν, αλλά επειδή ξαφνικά κάτι που θεωρούσαν δεδομένο ετίθετο σε αμφισβήτηση.

Ο καημένος εφηβικός εγκέφαλός τους ήταν σε πλήρη σύγχυση. Μπορεί να ακούγεται προχωρημένο σαν στάση, αλλά οι κίνδυνοι που εμπεριέχει είναι τεράστιοι. Δεν υπάρχει πλέον καμία σταθερά. Από που να πιαστείς;

Η κρίση της μέσης ηλικίας προκύπτει όταν συνειδητοποιείς ότι δεν είσαι υποχρεωμένος να συνεχίσεις να στηρίζεις τις επιλογές που έκανες νεότερος. Όταν πέτυχες όλα όσα υποτίθεται ότι έπρεπε να πετύχεις και συνεχίζεις να μην είσαι ευτυχισμένος.

Συνειδητοποιείς πως είσαι πιο ελεύθερος από όσο νόμιζες και δεν ξέρεις τι να την κάνεις την τόση ελευθερία. Κάτι που παλαιότερα απλώς δεν ίσχυε.

Δεν είσαι ένα πράγμα

Ίσως η απαίτηση για μια μοναδική απάντηση στην ερώτηση «ποιος είμαι» να μην αρμόζει στην σημερινή κοινωνία. Ενώ παλιότερα είχαμε ένα ρόλο, σήμερα έχουμε πολλαπλούς. Κάποιος μπορεί να είναι στέλεχος εταιρείας, γονιός, λάτρης της φύσης, να του αρέσει η συγγραφή, να του αρέσει να δημιουργεί πράγματα με τα χέρια του και να ταξιδεύει.

Στην πράξη, σαν άνθρωπος θα μπορούσε να αντλήσει αίσθηση ταυτότητας και από τα έξι αυτά χαρακτηριστικά του. Όταν όμως θέλει να δώσει μία απάντηση στο ερώτημα «ποιος είμαι» τότε αναπόφευκτα δημιουργείται σύγχυση. Οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη να έχουμε ξεκάθαρες απαντήσεις για τα πράγματα. Έτσι λειτουργεί ο εγκέφαλός μας. Να τα βάζουμε σε κουτάκια. Κατά προτίμηση σε ένα κουτάκι, όμως. Όχι σε έξι.

Η πληθώρα των ενασχολήσεών μας, αλλά και των διαθέσιμων επιλογών, μάς έχει οδηγήσει σε κατακερματισμό της προσωπικότητάς μας.

Δυσκολευόμαστε να βρούμε ένα σημείο αναφοράς για να ορίσουμε το ποιοι είμαστε.

Ένα κομμάτι της ψυχολογίας αμφισβητεί ακόμα και την ύπαρξη του χαρακτήρα, επιχειρηματολογώντας ότι η έννοια του χαρακτήρα έχει το νόημα να μπορεί να προβλέψει τη συμπεριφορά ενός ατόμου.

Κι όμως παρατηρούμε ότι οι άνθρωποι ενεργούν διαφορετικά σε διαφορετικές συνθήκες.

Κάποιες φορές είμαστε πιο ντροπαλοί ενώ άλλες φορές πιο κοινωνικοί. Κάποιες φορές πιο ενεργητικοί ενώ άλλες πιο νωχελικοί. Δεν μπορούμε να ορίσουμε μονοσήμαντα τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου, λένε οι ψυχολόγοι που υποστηρίζουν αυτή την άποψη. Μου αρέσει κι εμένα αυτή η προσέγγιση.

Αυτό που είσαι αλλάζει

Ένα επιπλέον ιδίωμα της σύγχρονης εποχής είναι η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, η οποία αναστατώνει το status quo δημιουργώντας διαρκώς νέους και συχνά εφήμερους ρόλους για τους ανθρώπους (πχ blogger, influencer, start-up επιχειρηματίας, κλπ).

Ενώ παλιότερα ήταν αναμενόμενο να κάνεις ένα επάγγελμα σε όλη σου τη ζωή ή και για περισσότερες από μια ζωές (βλέπε οικογενειακές επιχειρήσεις) τώρα γίνεται ολοένα πιο πιθανό να αλλάξεις πορεία (και ίσως περισσότερες από μια φορές) μέσα σε μια ζωή.

Π.χ., εγώ ξεκίνησα μαθηματικός, έγινα χρηματιστής και τώρα είμαι συγγραφέας, εισηγητής σεμιναρίων, ομιλητής, blogger, θεραπευτής και γενικώς ασχολούμαι με την ψυχολογία. Άντε να βρεις ταυτότητα τώρα…

Οι ολοένα αυξανόμενοι ρυθμοί αλλαγής των καταστάσεων έχουν μετατρέψει την κρίση της μέσης ηλικίας στην κρίση του ενός τετάρτου της ηλικίας (quarter life crisis) όπως οι νέοι της εποχής μας επώδυνα ανακαλύπτουν.

Η μόνη αλήθεια είναι η αλλαγή

«Τα πάντα ρει» όπως είπε ο Ηράκλειτος αλλά εμείς ψυχολογικά έχουμε πολλή ανάγκη από σταθερότητα και ασφάλεια στη ζωή μας. Έτσι, απεγνωσμένα ζητάμε το «για πάντα» σε ένα κόσμο όπου το «για πάντα» είναι αδύνατον να υπάρξει.

Δεν είσαι κι εσύ ποτέ ο ίδιος!

Όλα τα κύτταρά σου θα έχουν αντικατασταθεί αρκετές φορές μέχρι τα γεράματά. Νέες αναμνήσεις θα προκύπτουν και θα σχηματίζεις διαρκώς μια πολύ διαφορετική εικόνα του παλιού σου εαυτού. Τίποτα δε μένει ίδιο.

Κι όμως εμείς ψάχνουμε να βρούμε ποιος είμαι εγώ που παραμένω σταθερός πίσω από όλα αυτά.

Αν το σκεφτείς λίγο πιο φιλοσοφικά θα συνειδητοποιήσεις πως στην πράξη (γιατί στη θεωρία ο καθένας μπορεί να λέει ό,τι θέλει) δεν υπάρχει ο σταθερός εαυτός σου τον οποίο προσπαθείς να ορίσεις με την ερώτηση «ποιος είμαι».

Δεν υπάρχει ο πραγματικός σου εαυτός. Τον εαυτό σου τον δημιουργείς. Δεν τον ανακαλύπτεις.

Αυτό μπορεί να ακούγεται αρχικά τρομακτικό. Αν το επεξεργαστείς λίγο παραπάνω όμως, ίσως και να είναι βαθιά ανακουφιστικό. Γιατί μπορείς να παραιτηθείς από την απαίτηση να βρεις τον πραγματικό εαυτό σου και να επικεντρωθείς στην ενασχόληση του να δημιουργήσεις τον εαυτό σου.

Αν δυσκολεύεσαι, δεν είσαι μόνος...

Αν δεν ξέρεις ποιος είσαι να γνωρίζεις πως είναι απόλυτα φυσιολογικό να νιώθεις μπερδεμένος και ανήμπορος πολλές στιγμές της ζωής σου και να έχεις παραλύσει από την αίσθηση ελευθερίας και των πολλών επιλογών. Δεν πάει κάτι στραβά με σένα. Είσαι απλά άνθρωπος. Αυτό υποστήριζαν οι υπαρξιστές φιλόσοφοι, όπως ο Νίτσε, ο Καμύ, ο Σαρτρ.

Η ευτυχία δεν είναι φυσιολογική κατάσταση για τον άνθρωπο. Είμαστε φτιαγμένοι για να επιβιώνουμε, όχι για να κάνουμε ζωάρα. Θέλει πολύ κόπο για να αποκτήσεις ευτυχία και ίσως να μην είναι καν εφικτό. Δεν υπάρχει ζωή όπου δε θα μετανιώσεις κάποια στιγμή για τις επιλογές σου. Ποτέ δε θα μπορείς να είσαι απολύτως σίγουρος γι αυτές. Αυτό είναι το μόνο σίγουρο.

Όπως έλεγε ο υπαρξιστής φιλόσοφος Soren Kierkegaard, «ο μόνος τρόπος να κατανοήσεις τη ζωή είναι κοιτάζοντας προς τα πίσω, αλλά πρέπει να τη ζήσεις προς τα μπροστά».

Συμπέρασμα:

Το νέο μου βιβλίο: Το Παράδοξο Μονοπάτι προς το Νόημα της Ζωής είναι το υπαρξιακό ταξίδι του ήρωα που αρχίζει στο πρώτο κεφάλαιο με το ερώτημα «Ποιος είμαι;» και μέσα από το βιβλίο βιώνει ένα ταξίδι μέχρι το νόημα της ζωής.

Αν και εσύ δυσκολεύεσαι να ορίσεις το ποιος είσαι, μπορείς να βρεις παρηγοριά στο γεγονός ότι όλοι ζορίζονται. Το να μη νιώθεις ευτυχισμένος είναι φυσιολογικό. Είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό του να είσαι άνθρωπος. Δεν υπάρχει ζωή χωρίς άγχος.

Αν όμως, όπως συχνά αναφέρω, ακούς τις φωνές γύρω σου που σου λένε να σκέφτεσαι θετικά και να επιλέγεις την ευτυχία, τότε είναι πολύ εύκολο να νιώσεις προβληματικός τις φορές που φυσιολογικά δεν το καταφέρνεις.

Δείξε συμπόνοια στον εαυτό σου. Κατανόησέ την αναπόφευκτη δυσκολία του να είσαι άνθρωπος.

Αυτό είναι το σημαντικότερο βήμα για να καταλάβεις το ποιος στ’ αλήθεια είσαι.