Η μητέρα και το βρέφος

Ακρόαση άρθρου......

Πόσο σημαντική είναι η σχέση μητέρας-βρέφους στα πρώιμα στάδια ζωής; Ο Ντόναλντ Γουΐνικοτ, Άγγλος παιδίατρος και ψυχαναλυτής, μας βοηθα να κατανοήσουμε πως η φροντίδα, η αποδοχή και η έννοια της «αρκετά καλής μητέρας» συμβάλλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού.

Ο Ντόναλντ Γουΐνικοτ, εστίασε το ενδιαφέρον του στα πρώτα χρόνια της ζωής, αναλύοντας τη σημασία το περιβάλλοντος στη ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, παρείχε συμβουλές στη βρετανική κυβέρνηση για την εκκένωση των παιδιών από το Λονδίνο, γεγονός που τον οδήγησε να εξετάσει ζητήματα όπως ο αποχωρισμός, η αποστέρηση και η παραβατικότητα στα παιδιά.

Βασιζόμενος στην πλούσια κλινική του εμπειρία, ανέπτυξε μια σειρά από έννοιες που παρέχουν καλύτερη κατανόηση της πρώτης εμπειρίας της εξατομίκευσης και της διαμόρφωσης της προσωπικότητας του παιδιού.

Επικεντρώθηκε στην κατανόηση της επίδρασης του περιβάλλοντος στην ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού και ανέπτυξε μια σειρά από έννοιες, όπως μεταξύ άλλων η «πρωταρχική μητρική ενασχόληση» και η «αρκετά καλή μητέρα».

«Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως ένα μωρό»

Σύμφωνα με τον Γουΐνικοτ:

«Αν θέλετε να περιγράψετε ένα μωρό, θα διαπιστώσετε ότι περιγράφετε ένα μωρό και κάποιον άλλον. Ένα μωρό δεν μπορεί να υπάρξει μόνο του, είναι ουσιαστικά μέρος μιας σχέσης».

Ο βρετανός ψυχαναλυτής επισημαίνει ότι από την αρχή βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ζευγάρι: μητέρα-βρέφος που βασίζεται σε αλληλεπιδράσεις μεταξύ αναγκών και απαντήσεων. 

Με τον όρο «μητέρα» εννοούμε το πρόσωπο που αναλαμβάνει αυτό το ρόλο με το παιδί, είτε πρόκειται πραγματικά για την ίδια είτε για το υποκατάστατό της. Ο Γουΐνικοτ υπογράμμισε λοιπόν την αδυναμία απομόνωσης του βρέφους από το περιβάλλον του. Τόνισε τη σημασία του γονεϊκού ρόλου, δεδομένης της ανωριμότητας των πολύ μικρών παιδιών, μιας σωματικής και ψυχολογικής ανωριμότητας που τα καθιστά πλήρως εξαρτημένα (πρώιμη φάση από 0 έως 4-5 μήνες).

Σε αυτό το στάδιο, το νεογέννητο δεν έχει αποκτήσει ακόμη το «αίσθημα της συνέχειας της ύπαρξης»  το οποίο θα αποτελέσει τη βάση του εαυτού του.

Βρίσκεται ακόμη σε μια πρωτόγονη ψυχολογική κατάσταση μη διαχωρισμού και μη ολοκλήρωσης, κατά την οποία δεν έχει κατανοήσει την ιδέα της δικής τους ύπαρξης ή του περιβάλλοντος.

Μέσα από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του μωρού και του περιβάλλοντός του και τις απαντήσεις που δίνονται στις ανάγκες του, θα μπορέσει να έχει την ψευδαίσθηση ότι υπάρχει μια εξωτερική πραγματικότητα που ανταποκρίνεται μαγικά στις προσδοκίες του.

Η Πρωταρχική μητρική ενασχόληση

Σύμφωνα με τον Winnicott, η «πρωταρχική μητρική ενασχόληση» είναι μια κατάσταση ενσυναίσθησης κατά την οποία η μητέρα ταυτίζεται περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά με το νεογέννητό της προκειμένου να γνωρίζει τι χρειάζεται, πώς να το κρατήσει και πώς να το φροντίσει.

Αυτή η ψυχική κατάσταση αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και κορυφώνεται τις πρώτες εβδομάδες μετά τον τοκετό. Αυτό σημαίνει ότι η μητέρα είναι ικανή και πρόθυμη να απομακρυνθεί από ορισμένα προσωπικά της ενδιαφέροντα για να εστιάσει την προσοχή της σχεδόν ολοκληρωτικά στο μωρό της.

Ο Winnicot αναφέρει πως για να μπορέσει να επιτύχει αυτή την "απόσυρση" την οποία αποκαλεί "φυσιολογική ασθένεια"  η μητέρα χρειάζεται να είναι σε καλή ψυχική και σωματική κατάσταση.

Πρέπει επίσης να μπορεί να αποσυρθεί σταδιακά από αυτή την κατάσταση, επιτρέποντας την έλλειψη που θα καλλιεργήσει στο παιδί την εμπειρία της επιθυμίας.

Μέσα από αυτή τη φροντίδα, το παιδί αποκτά μια «συνεχή αίσθηση επαρκούς ύπαρξης», πάνω στην οποία οικοδομείται ο εαυτός του.

Γιατί όμως «αρκετά καλή μητέρα» και όχι τέλεια ή πολύ καλή;

Η έννοια της «αρκετά καλής μητέρας» (good enough mother) διατυπωμένη από τον Winnicott, παραμένει πιο επίκαιρη από ποτέ.

Σε ορισμένες σύγχρονες θεωρίες, που μερικές φορές είναι υπερβολικά κανονιστικές, ζητείται από τις μητέρες να είναι «σούπερ-μαμάδες».

Η κοινωνία, κατακλύζεται από έναν διαρκώς αυξανόμενο αριθμό επιταγών και προσδοκιών γύρω από τις «γονεϊκές δεξιότητες». Μιλάμε για το «επάγγελμα» του γονέα — μια έννοια που υποδηλώνει ότι αυτή η λειτουργία απαιτεί μαθητεία ή ότι υπάρχουν «ειδικοί» σε αυτό.

Μπροστά σε αυτές τις παγίδες, είναι πολύτιμη η ανάγνωση των κειμένων του Γουίνικοτ, τα οποία επαναφέρουν την ταπεινότητα του επαγγελματία στο προσκήνιο. Η επινόηση του όρου «αρκετά καλή μητέρα» είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα.

Ο Winnicott εμπνεύστηκε τον όρο όταν ετοίμαζε μια τηλεοπτική εκπομπή για τον δεσμό μητέρας-βρέφους. Ήθελε να απευθυνθεί στις μητέρες με απλότητα και ειλικρίνεια, τονίζοντας αυτά που ήδη κάνουν καλά.

Όπως χαρακτηριστικά είπε: «Δεν ήθελα να πω στις μητέρες πώς να το κάνουν… Ήθελα να τους μιλήσω για αυτά που ήδη κάνουν καλά, απλώς επειδή είναι αφοσιωμένες στη φροντίδα του βρέφους τους.»

Ο στόχος δεν είναι η τελειότητα, αλλά η σταθερή, ασφαλής και επαρκής φροντίδα, που δίνει στο βρέφος την αίσθηση ότι ο κόσμος είναι ένα καλό μέρος για να ζήσει.

Η σημασία της απογοήτευσης για την ψυχική ωρίμανση

Αφού τονίζει την αρχική σημασία της πρωταρχικής μητρικής φροντίδας, o Βρετανός παιδίατρος επιμένει στην ανάγκη να μπορεί το παιδί να βιώσει σταδιακά την απογοήτευση και την έλλειψη, ώστε να γνωρίσει τις δικές του ανάγκες.

Ένα περιβάλλον που είναι υπερβολικά καλό, που δεν αφήνει περιθώρια για προσδοκίες και ικανοποιεί αμέσως όλες τις ανάγκες, στερεί από το παιδί τη δυνατότητα να επιθυμήσει και να εκφραστεί.

Αντίθετα, ένα περιβάλλον που δεν είναι αρκετά καλό και που δεν ικανοποιεί τις ανάγκες του μωρού, δεν παρέχει το απαραίτητο πλαίσιο για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του μωρού. Το πρώιμο εγώ του, χωρίς την υποστήριξη της μητρικής φροντίδας που θα του επέτρεπε να συγκροτηθεί, δεν θα ήταν σε θέση να αντιμετωπίζει τις πιέσεις της εξωτερικής πραγματικότητας και τις εσωτερικές του παρορμήσεις. Μέσα σε αυτό το ανεπαρκές πλαίσιο, το παιδί θα βίωνε έντονο άγχος. Το εγώ του θα παρέμενε ανώριμο, με κίνδυνο διάλυσης και κατακερματισμού.

Η  «αρκετά καλή μητέρα» είναι εκείνη που προσαρμοζόμενη, ικανοποιεί τις ανάγκες του μωρού της, αλλά αφήνει χώρο για μια μορφή απογοήτευσης, δεν είναι ούτε πολύ καιρό απούσα ούτε όμως παρεμβατική.

Ο Γουΐνικοτ επιδιώκει να αποφύγει οποιαδήποτε μορφή εξιδανίκευσης. Η μητέρα δεν έχει καθήκον να είναι εξαιρετική – το αντίθετο, μάλιστα.

Η μητέρα ως καθρεύτης του βρέφους

Η μητέρα λειτουργεί ως καθρέφτης για το βρέφος της: μέσα από το βλέμμα της αντιλαμβάνεται για πρώτη φορά τον εαυτό του. Μετά από λίγους μήνες (περίπου στον τρίτο ή τέταρτο μήνα), όταν ξεκινά η διαδικασία της διαφοροποίησης, το βρέφος περνά από την προβολή στην αντίληψη και, κοιτάζοντας το πρόσωπο της μητέρας, βλέπει άλλοτε τον εαυτό του και άλλοτε τη μητέρα, αναπτύσσοντας σταδιακά (περίπου στους 6-8 μήνες) την ιδέα της ως ξεχωριστής ύπαρξης. 

Αν το βλέμμα της μητέρας εμποδίζεται από κατάθλιψη ή υπερβολικά άκαμπτη άμυνα ή αν η μητέρα δεν ανταποκρίνεται, το παιδί δεν λαμβάνει ως αντάλλαγμα αυτό που δίνει και οι δημιουργικές του ικανότητες μπορεί να ατροφήσουν, καθώς δεν έχει καθρέφτη του εαυτού του. Οι ανταλλαγές του με τον έξω κόσμο έχουν ήδη υπονομευθεί.

Από την πλήρη στην σχετική εξάρτηση

Μετά την αρχική φάση της πλήρους εξάρτησης, ακολουθεί η φάση της «σχετικής εξάρτησης» (από 4–6 μηνών έως περίπου 12 μηνών), κατά την οποία το παιδί αρχίζει σταδιακά να διαφοροποιείται από το περιβάλλον του. Αφήνει πίσω του την αίσθηση παντοδυναμίας και την ψευδαίσθηση της μαγικής ικανοποίησης, και κάνει τα πρώτα βήματα προς μια πιο ρεαλιστική σχέση.

Αυτό μπορεί να το πετύχει μόνο μέσα από τη σχέση με τη μητέρα του. Στην πραγματικότητα, για να μπορέσει να διαφοροποιηθεί βγαίνοντας από τη συγχώνευση, το μωρό πρέπει να έχει μια ήπια εμπειρία έλλειψης, η οποία θα του επιτρέψει να εκδηλωθεί ώστε να ικανοποιηθούν οι ανάγκες του.

Η φάση της σχετικής εξάρτησης είναι επομένως πάνω απ' όλα μια σταδιακή αναπροσαρμογή της μητέρας.

Τι μητέρα θα ήθελε ο Γουΐνικοτ; 

Παραθέτω μια ρήση του Βρετανού ψυχαναλυτή που αντανακλά με ευκρίνεια τον τρόπο με τον οποίο κατανοεί ο ίδιος τη σχέση μητέρα βρέφους:

«Θα προτιμούσα να είμαι το παιδί μιας μητέρας που έχει όλες τις εσωτερικές συγκρούσεις του ανθρώπινου όντος, παρά να μεγαλώνω με μία μητέρα για την οποία όλα είναι εύκολα και ομαλά, που ξέρει όλες τις απαντήσεις και της είναι ξένη η αμφιβολία.

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Δούκας Πρωτόγηρος - Ψυχολόγος

Δούκας Πρωτόγηρος: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Ψυχολόγος, κάτοχος άδειας ασκήσεως επαγγέλματος (Αρ. Πρωτ. 1536) και τακτικό μέλος του Συλλόγου Ελλήνων Ψυχολόγων (ΣΕΨ). Aπόφοιτος του τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, καθώς και εκπαιδευόμενος στην Ψυχαναλυτική/Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπείας στο Ινστιτούτο ΔΙ.ΚΕ.Ψ.Υ.

6979245913

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού