Ευτυχία ή δυστυχία: Επιλογή ή παγίδα;

Ακρόαση άρθρου......

Η ευτυχία και η δυστυχία είναι «επιλογές» που διαμορφώνονται από τις σκέψεις και τις συμπεριφορές μας.

Η ευτυχία και η δυστυχία συχνά αποδίδονται σε εξωγενείς παράγοντες. Για παράδειγμα, πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι θα είναι ευτυχισμένοι μόνο εάν έχουν μια συγκεκριμένη δουλειά ή υψηλό μισθό. Αν χάσουν (ή δεν αποκτήσουν) αυτά που τόσο ποθούν, εκλαμβάνουν τη ζωή τους ως «αποτυχία». Σε αυτή την περίπτωση, η ευτυχία και η δυστυχία συνδέονται κυρίως με εξωτερικούς παράγοντες (π.χ., οικονομική ασφάλεια, επαγγελματική επιτυχία), παραβλέποντας τη σημασία της εσωτερικής στάσης και της διαχείρισης των συναισθημάτων.

Ωστόσο, η ευτυχία και η δυστυχία μπορούν επίσης να θεωρηθούν επιλογές που διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από τα μοτίβα σκέψης και συμπεριφοράς που έχουμε υιοθετήσει. Η άποψη ότι “επιλέγουμε” τη δυστυχία ή την ευτυχία δεν συνεπάγεται την άρνηση των πραγματικών δυσκολιών της ζωής.  Αντίθετα, υπογραμμίζει πόσο καθοριστικός είναι ο ρόλος των εσωτερικών διεργασιών μας στο πώς ερμηνεύουμε και διαχειριζόμαστε αυτές τις καταστάσεις (Montgomery και Ritchey 2010).

Η “χημεία” πίσω από την συναισθηματική εξάρτηση

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος περιλαμβάνει ένα πολύπλοκο “σύστημα ανταμοιβής,” στο οποίο η ντοπαμίνη και η β-ενδορφίνη διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην εδραίωση της ευχαρίστησης (και της παρόρμησης) για επανάληψη μιας συμπεριφοράς (Nesse και Berridge 1997· Berridge και Kringelbach 2015). Στον ίδιο μηχανισμό οφείλεται η εθιστική δύναμη των ναρκωτικών, μόνο που, σε ψυχολογικό επίπεδο, τα “εθιστικά συστατικά” δεν είναι κάποια χημική ουσία αλλά τα ίδια τα συναισθήματα.

Όταν ένα άτομο εκτίθεται επανειλημμένα σε έντονα συναισθήματα άγχους, θλίψης ή θυμού, ο οργανισμός ενεργοποιεί έναν ορμονικό “καταρράκτη” μέσω του υποθαλαμικού-υποφυσιακού-επινεφριδιακού (HPA) άξονα. Ο υποθάλαμος στέλνει σήματα στην υπόφυση και στη συνέχεια στα επινεφρίδια, τα οποία απελευθερώνουν κορτιζόλη και αδρεναλίνη στο αίμα. Η αδρεναλίνη αυξάνει τους καρδιακούς παλμούς, την αρτηριακή πίεση και την εγρήγορση, προετοιμάζοντας το σώμα για “μάχη ή φυγή,” ενώ η κορτιζόλη επιτελεί κρίσιμες λειτουργίες διαχείρισης του στρες, αλλά όταν παραμένει υψηλή για μεγάλο διάστημα μπορεί να αποδυναμώσει το ανοσοποιητικό σύστημα και να οδηγήσει σε σωματική και ψυχική κόπωση.

Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας εκκρίνονται και οι ενδορφίνες, ουσίες που δρουν σαν φυσικά οπιοειδή (ηρεμιστικά), μειώνοντας προσωρινά την ένταση του πόνου (σωματικού ή συναισθηματικού) και προσφέροντας ένα αίσθημα παροδικής “ανακούφισης” (Saal et al. 2003). Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος:

Μια στρεσογόνος κατάσταση, για παράδειγμα, ένας καβγάς ή μια δύσκολη απόφαση, πυροδοτεί συναισθήματα έντασης, άγχους ή θλίψης.
Ο εγκέφαλος αντιδρά απελευθερώνοντας κορτιζόλη και αδρεναλίνη, αυξάνοντας την εγρήγορση αλλά και τη συναισθηματική φόρτιση. Παράλληλα, εκκρίνονται ενδορφίνες για να “κρύψουν” μέρος της δυσφορίας.
Οι ενδορφίνες και άλλοι νευροδιαβιβαστές μπορεί να δημιουργήσουν μια παροδική αίσθηση βελτίωσης ή “ανακούφισης,” επειδή μειώνουν την οξύτητα του ψυχικού πόνου και προσφέρουν μια σύντομη “έκρηξη” ευχαρίστησης.
Ο εγκέφαλος αποθηκεύει αυτήν την εφήμερη ανακούφιση ως “κάτι χρήσιμο.” Στη συνέχεια, αρχίζει να “αναζητά” ή να διαμορφώνει καταστάσεις που αναπαράγουν αυτά τα συναισθήματα, ακόμα και αν προκαλούν συνολικά δυσφορία (Sandman and Kemp 2011).

Καθώς οι στρεσογόνες καταστάσεις (ή οι ανάλογες σκέψεις) επαναλαμβάνονται, δημιουργείται οικειότητα με το δυσάρεστο συναίσθημα, και το σώμα συνεχίζει να εκκρίνει τις ίδιες ορμόνες. Έτσι, ο κύκλος διαιωνίζεται, γιατί κάθε “δόση” έντασης συντηρεί την εντύπωση ότι προσφέρει μια (έστω και στιγμιαία) αίσθηση ελέγχου ή “ανάτασης.”

Με αυτόν τον τρόπο, οι αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις αποκτούν εθιστικό χαρακτήρα, παρότι προκαλούν μακροπρόθεσμη δυσφορία. Όπως στα ναρκωτικά, η σύντομη αίσθηση ευφορίας ή ανακούφισης υπερισχύει της επίγνωσης ότι ο συσσωρευμένος πόνος υποσκάπτει συνολικά την ψυχική υγεία. Η “επιβράβευση” από τη χημεία του εγκεφάλου, έστω και αν προκύπτει εν μέσω αρνητικών συναισθημάτων, οδηγεί τελικά το άτομο να επιζητά και να ξαναζεί τον ίδιο φαύλο κύκλο, δυσκολεύοντας όλο και περισσότερο την επίτευξη μιας πραγματικής εσωτερικής ισορροπίας.

Γιατί όμως οι άνθρωποι εθίζονται στα αρνητικά συναισθήματα;

Όταν κάποιος έχει μεγαλώσει σε ατμόσφαιρα συνεχούς στρες ή αστάθειας, το σώμα και ο νους “μαθαίνουν” να λειτουργούν καλύτερα υπό τέτοιες συνθήκες, βιώνοντας την ηρεμία ως «μη οικεία» ή ακόμα και απειλητική.

Κατά τη διάρκεια των στρεσογόνων καταστάσεων, παράγονται ορμόνες που δίνουν αίσθηση εγρήγορσης και κινητοποίησης (Charmandari et al. 2005).

Όταν αυτό το μοτίβο εδραιωθεί από μικρή ηλικία, γίνεται η «φυσιολογική» κατάσταση του ατόμου. Έτσι, η απουσία της έντασης μοιάζει βαρετή, ενώ η ύπαρξη κρίσεων ή δραματικών περιστατικών παρέχει σχεδόν μια αίσθηση ευφορίας ή τουλάχιστον γνωστής συναισθηματικής κατάστασης (Piazza and Le Moal 1997· Montgomery and Ritchey 2010).

Η ανάγκη για δράμα και η επιβράβευση του πόνου 

Βάσει των εμπειριών μας, η λύπη, ο θυμός ή η απογοήτευση μπορούν να λειτουργήσουν ως επιβράβευση. Σε κάποιους ανθρώπους, αυτά τα αρνητικά συναισθήματα προσφέρουν μια αίσθημα ταυτότητας ή ελέγχου, έστω και βραχυπρόθεσμα (Beyeler 2016). Η παλιά εμπειρία (και πιθανό τραύμα) οδηγεί σε μια κατάσταση όπου ο εγκέφαλος “ζητά” αυτή τη συναισθηματική διέγερση, ακόμη και αν επιφέρει δυσφορία συνολικά (Van der Kolk και Greenberg 1987).

Με τον καιρό, διαμορφώνεται ένας κύκλος όπου ο πόνος επιβεβαιώνει “ότι είμαι ζωντανός” ή “ότι κάτι σημαντικό συμβαίνει,” προσδίδοντας μια στρεβλή αίσθηση ασφάλειας (New και Stanley 2010).

Η ευτυχία ως ενεργητική διαδικασία και η σημασία της εσωτερικής δουλειάς

Το πέρασμα από τη συναισθηματική εξάρτηση στην ευτυχία δεν είναι απλώς μια “στιγμιαία απόφαση.” Πρόκειται για ενεργητική διαδικασία: απαιτείται συνειδητή παρατήρηση των συναισθηματικών μοτίβων και αμφισβήτηση των αντιλήψεων που αποκτήθηκαν από νωρίς στη ζωή (Hartmann 1996). 

Η αυτογνωσία (self-awareness), η ενσυνειδητότητα (mindfulness) και η αυτοσυμπόνια (self-compassion) αποτελούν βασικούς πυλώνες μιας διαφορετικής προσέγγισης, όπου η προσκόλληση στη διαρκή ένταση σταδιακά αντικαθίσταται από μια βαθύτερη αίσθηση γαλήνης.

Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει τη συνειδητή παρατήρηση των συναισθημάτων και των σκέψεών μας× τη διαρκή εξάσκηση σε τεχνικές όπως ο διαλογισμός× την καταγραφή των σκέψεων και των συναισθημάτων σε ημερολόγιο× τις ασκήσεις ενσυνειδητότητας (π.χ., πρακτικές που στοχεύουν στην εστίαση της προσοχής στο παρόν, χωρίς κριτική διάθεση και με επίγνωση της στιγμής)× καθώς και την καθημερινή πρακτική αυτοσυμπόνιας (που συνίσταται σε μια συνειδητή προσπάθεια αντιμετώπισης του εαυτό μας με την ίδια φροντίδα και κατανόηση που θα προσφέραμε σε ένα αγαπημένο πρόσωπο).

Μέσω αυτών των πρακτικών, εκπαιδεύουμε τον εαυτό μας να αναγνωρίζει και να αποδέχεται τις ήπιες (ή ακόμα και “ανιαρές”) συνθήκες της ζωής ως ευκαιρίες ουσιαστικής ηρεμίας, αντί να τις εκλαμβάνει ως κενό ή στέρηση ερεθισμάτων. Καθώς μαθαίνουμε να βιώνουμε τον εσωτερικό μας κόσμο χωρίς την ανάγκη δυνατών, αρνητικών ή υπερβολικά έντονων συναισθημάτων, ανακαλύπτουμε ότι η ηρεμία μπορεί να προσφέρει ευχαρίστηση και ουσιαστική πληρότητα. Αντί δηλαδή να παραμένουμε εγκλωβισμένοι στο στρες ή σε ακραίες συγκινήσεις που ανατροφοδοτούν το “σύστημα ανταμοιβής” του εγκεφάλου με επιβλαβή τρόπο, καλλιεργούμε τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς που μας επιτρέπουν να εκτιμήσουμε την ησυχία ως αληθινή ισορροπία.

Αυτή η μετάβαση συχνά δεν είναι εύκολη, ακριβώς επειδή απαιτεί τη σταδιακή “απεξάρτηση” από τη συνηθισμένη ένταση. Η ενεργή συμμετοχή σε μορφές θεραπείας ή ομάδες υποστήριξης, η διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος που προάγει τη σταθερότητα και η σταδιακή εξοικείωση με την αυτοπαρατήρηση αποτελούν μερικούς από τους τρόπους ενίσχυσης αυτή η αλλαγή. Έτσι, η ήπια καθημερινότητα, που παλιότερα φαινόταν “ανιαρή,” γίνεται πεδίο εσωτερικής ανάπτυξης και βαθύτερης σύνδεσης με τον εαυτό και τους άλλους.

Η δύναμη της αυτοσυμπόνιας  και της υγιούς σύνδεσης

Αν βρίσκουμε τον εαυτό μας να επαναλαμβάνει δυσλειτουργικούς ρόλους (είτε στις προσωπικές μας επαφές είτε στο επαγγελματικό περιβάλλον) είναι χρήσιμο να αναρωτηθούμε αν αναζητούμε ασυνείδητα το δράμα ή την αναστάτωση που μας προκαλεί συναισθηματική “φόρτιση” (Koob και Le Moal 2008).

Η ανάπτυξη υγιών συναισθηματικών δεσμών, η οποία βασίζεται στην εμπιστοσύνη και την ειλικρίνεια, φαίνεται να αποτελεί το κλειδί για τη μακροπρόθεσμη συναισθηματική σταθερότητα (Coria-Avila et al. 2014).

Η ευτυχία δεν είναι “τύχη,” αλλά επιλογή με βάση τη γνώση του εαυτού.

Η αναγνώριση ότι τα αρνητικά συναισθήματα μπορούν να λειτουργήσουν ως εθισμός μας επιτρέπει να βρούμε διεξόδους προς μια πιο υγιή ψυχική πραγματικότητα.

Το πρώτο βήμα είναι να εντοπίσουμε τα παλιά τραύματα ή τις πεποιθήσεις που τροφοδοτούν την αναζήτηση της έντασης.

Η επαφή με τον εαυτό μας μέσα από την αυτοπαρατήρηση, ψυχοθεραπεία ή άλλες μεθόδους προσωπικής εξέλιξης, μας βοηθά να φέρουμε επίγνωση στις καταστάσεις που πυροδοτούν τον “εθιστικό” κύκλο (Sandman 1990· Montgomery και Ritchey 2008).

Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες, η ευτυχία είναι κάτι περισσότερο από ένα τυχαίο συναίσθημα. Είναι μια διαδικασία επιλογών, όπου δημιουργούμε νέους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς που υποστηρίζουν την εσωτερική γαλήνη, απελευθερώνοντάς μας από τη συνεχή ανάγκη για συναισθηματικά “σκαμπανεβάσματα.”

Κι όπως και με κάθε αλλαγή, χρειάζεται χρόνο, υπομονή και δέσμευση να μην επιστρέψουμε στην οικειότητα του δράματος. Με σταθερά βήματα, μπορούμε να μετατρέψουμε την ευτυχία σε μια βιώσιμη, ουσιαστική πραγματικότητα. 

Βιβλιογραφία 

Berridge, K. C., & Kringelbach, M. L. (2015). Pleasure systems in the brain. Neuron, 86, 646–664.

Beyeler, A. (2016). Parsing reward from aversion. Science, 354, 558.

Charmandari, E., Tsigos, C., & Chrousos, G. (2005). Endocrinology of the stress response. Annu. Rev. Physiol., 67, 259–284. 

Coria-Avila, G. A., Manzo, J., Garcia, L., Carrillo, P., Migues, M., & Pfaus, J. G. (2014). Neurobiology of social attachments. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 43, 173–182.

Hartmann, E. (1996). Outline for a theory on the nature and functions of dreaming. Dreaming, 6(2), 147–170.

Koob, G. F., & Le Moal, M. (2008). Addiction and the brain antireward system. Annual Review of Psychology, 59, 29–53.

Montgomery, J., & Ritchey, T. (2008). The Answer Model Theory. Santa Monica: TAM Books.

Montgomery, J., & Ritchey, T. (2010). The Answer Model: a new path to healing. Santa Monica: TAM Books.

Nesse, R. M., & Berridge, K. C. (1997). Psychoactive drug use in evolutionary perspective. Science, 278, 63–66.

New, A. S., & Stanley, B. (2010). An opioid deficit in borderline personality disorder: Self-cutting, substance abuse, and social dysfunction. Am J Psychiatry, 167(8), 882–885.

Piazza, P. V., & Le Moal, M. (1998). The role of stress in drug self-administration. Trends Pharmacol. Sci., 19, 67–74.

Saal, D., Dong, Y., Bonci, A., & Malenka, R. C. (2003). Drugs of abuse and stress trigger a common synaptic adaptation in dopamine neurons. Neuron, 37, 577–582.

Sandman, C. A. (1990). The opiate hypothesis in autism and self-injury. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology, 1(3), 237–248.

Van der Kolk, B. A., & Greenberg, M. S. (1987). The psychobiology of the trauma response: hyperarousal, constriction, and addiction to traumatic re-exposure. In B. A. Van der Kolk (Ed.), Psychological Trauma. Washington, DC: American Psychiatric Press.

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Δρ Ιωάννης Αγγελάκης - Ψυχολόγος

Δρ Ιωάννης Αγγελάκης: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Ψυχολόγος (Κλινικός-Υγείας, αρ. άδεια ασκήσεως: 3088/31-03-10) με 15ετή εμπειρία στην έρευνα και παροχή ψυχοθεραπευτικών υπηρεσιών σε εφήβους και ενήλικες. Εξειδικεύομαι στη Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT) και στη Θεραπεία Αποδοχής και Δέσμευσης (ACT).

6906077779

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού