Η Ανάγκη για Έλεγχο ο Ηράκλειτος και η Ψυχική αρμονία

Ακρόαση άρθρου......

Η ανάγκη για έλεγχο και οι γνωστικές διαδικασίες του νου
Στην σύγχρονη κοινωνία, η επιθυμία για ατομική ελευθερία και έλεγχο είναι θεμελιώδης με αναγνωρισμένη την σημασία της ικανότητας να γίνονται αυτόνομες επιλογές για την κατεύθυνση του βίου, καθότι αυτό παρέχει στον άνθρωπο την αίσθηση της ασφάλειας και της ικανότητας να διαχειρίζεται την αβεβαιότητα στις συνεχείς αλλαγές της ζωής του.

Η αίσθηση του ελέγχου είναι στενά συνδεδεμένη με την ευημερία και την ψυχική αρμονία.

Η σύγχρονη επιστήμη έχει επισημάνει ότι η ανάγκη για έλεγχο έχει βαθιές βιολογικές ρίζες. Η ικανότητα να γίνονται επιλογές, να επηρεάζονται οι συνθήκες και να προσαρμόζονται οι στρατηγικές είναι κρίσιμα στοιχεία για την επιβίωση και την ευημερία του ανθρώπινου είδους.

Ερευνητές έχουν βρει ότι η αίσθηση του ελέγχου ενισχύει την αυτο-αποτελεσματικότητα, η οποία συνδέεται με τη βελτίωση της ψυχικής και σωματικής υγείας.

Όταν βλέπουν οι άνθρωποι ότι οι ενέργειές τους έχουν θετικά αποτελέσματα, αυτό ενισχύει την πίστη τους στις ικανότητές τους και τους βοηθούν στην αντιμετώπιση των προκλήσεων της ζωής.

Ωστόσο, η ανάγκη για έλεγχο δεν περιορίζεται μόνο στη λήψη σημαντικών αποφάσεων, καθώς περιλαμβάνει τις καθημερινές αλληλεπιδράσεις και τις μικρές αποφάσεις που γίνονται συνεχώς. Η έλλειψη ελέγχου ή η αίσθηση της αδυναμίας να επηρεαστεί η πραγματικότητα μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα άγχους και ψυχικής δυσφορίας. Αυτή η συνεχής αναζήτηση ελέγχου, ειδικά σε αβέβαιες ή ανασφαλείς καταστάσεις, μπορεί να προκαλέσει στρες και να επηρεάσει αρνητικά την ψυχική υγεία του ανθρώπου.

Οι γνωστικές διαδικασίες του ανθρώπινου νου επηρεάζουν σημαντικά την αντίληψή μας για τον έλεγχο. Συχνά, επιτελούνται σκέψεις για μελλοντικά σενάρια βασισμένα σε λάθη και εμπειρίες του παρελθόντος, αναλύοντας τα γεγονότα και προσπαθώντας να προβλέψουμε τις συνέπειες των πράξεών μας.

Αυτή η διαδικασία μπορεί να δεσμεύσει τον νου σε μια προσκόλληση στο παρελθόν, εμποδίζοντας την πλήρη βίωση της παρούσας στιγμής. Η τάση να ανατρέχουμε σε παλαιές εμπειρίες και να προβλέπουμε μελλοντικές καταστάσεις με βάση αυτές τις εμπειρίες μπορεί να προκαλέσει άγχος και ανασφάλεια.

Η ανησυχία για την αποφυγή παλαιών λαθών και η προσπάθεια να ελέγξουμε το μέλλον μπορεί να οδηγήσει σε συναισθηματική επιβάρυνση και περιορισμένη ευχέρεια στο παρόν.

Η Φιλοσοφία του Ηρακλείτου και η Αποδοχή της Αλλαγής

Ο Ηράκλειτος, ο οποίος είναι γνωστός για την φιλοσοφία του σχετικά με τη συνεχή αλλαγή, μας προτείνει μια διαφορετική προοπτική. Πρώτος ο Πλάτωνας δια βοής του Σωκράτη μας συστήνει τις πρώτες αινιγματικές σκέψεις αυτού του φιλοσόφου που παρομοιάζει τα όντα με την ροή ενός ποταμού στο έργο του «Κρατύλος Η περί ορθότητος ονομάτων».

Η γνωστή ρήση «πάντα χωρεί και ουδέν μένει», συνοδεύεται από την ρήση «δις εν τον αυτόν ποταμόν ουκ άν έμβαιής (402a) που σημαίνει ότι δεν μπορεί κανείς να μπαίνει δυο φορές στο ίδιο ποτάμι.

Αυτές οι διαπιστώσεις του Ηρακλείτου, αποτυπώνουν την έννοια μιας συνεχούς ροής και μιας μεταβλητότητας που σε πρώτο βαθμό, μπορεί να φαίνεται κάτι απλό και κάτι αυτονόητο προκαλώντας εν τέλει την λήθη της σημαντικότητας του περιεχομένου του.

Θα ήταν όμως γόνιμο σε αυτό το σημείο να τεθούν ορισμένα ερωτήματα.

Πόσες φορές αναπολεί ο άνθρωπος παρελθοντικές στιγμές ηδονής και χαράς, ευχόμενος να τις ζήσει ξανά;
Πόσο εύκολη είναι η αποδοχή των μεγάλων βιολογικών και κοινωνικών αλλαγών στην ζωή ενός ανθρώπου;

Η επίγνωση της υλικής φθοράς και της θνητότητας, καθώς και η άρνηση της έχουν συμβάλλει στην ανάπτυξη τεχνολογιών αντί – γήρανσης και σε μια ατέρμονη επιθυμία του ανθρώπου να διαμένει πάντα στο «ίδιο ποτάμι».

Η Ηρακλείτεια σκέψη, καλεί τον άνθρωπο να μην κλείνει τα μάτια του μπροστά στις αλλαγές της ζωής, ούτε να παλινδρομεί σε ένα παρελθόν φοβούμενος την αβεβαιότητα του μέλλοντος. Ουσιαστικά ο φιλόσοφος από την Έφεσο, διαρρηγνύει και σπάει τα ιμάτια κάθε ψυχολογικού και εξελικτικού μηχανισμού άμυνας, απελευθερώνοντας την σκέψη από τις υλικές προσταγές των ενστίκτων της επιβίωσης.

Έναντι της εστίασης στην ανασκόπηση του παρελθόντος ή στη σκέψη για μελλοντικά σενάρια, ο Ηράκλειτος προτείνει τον στοχασμό στην αποδοχή του αιώνιου παροντικού γίγνεσθαι. Αυτή η φιλοσοφία αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της αποδοχής της συνεχούς ροής της ζωής και της αλλαγής, προσκαλώντας τον άνθρωπο να ζήσει την παρούσα στιγμή με πλήρη συνείδηση και αποδοχή.

Η αποδοχή της συνεχούς αλλαγής και της αβεβαιότητας, όπως προτείνει ο Ηράκλειτος, μπορεί να προσφέρει σημαντικά οφέλη για την ψυχική αρμονία, μέσα στις καθημερινές αγωνίες του ανθρώπου γεμάτες αβεβαιότητα.

Όταν υπάρχει απεμπλοκή από την συνεχή ανάγκη του ελέγχου των πάντων και την προσκόλληση στο παρελθόν ή στο μέλλον, μπορούμε να βρούμε μεγαλύτερη ισορροπία και ηρεμία.

Η αποδοχή της φυσικής ροής της ζωής βοηθάει στην επικέντρωση της παρούσας στιγμής, μειώνοντας το άγχος και ενισχύοντας την ψυχική ευημερία.

Η αναγνώριση και η αποδοχή της συνεχούς ροής της ύπαρξης μπορεί να εξυπηρετήσει τον άνθρωπο ώστε να διάγει τον βίο του πιο ολοκληρωμένα και με λιγότερη ανησυχία. Η συνειδητοποίηση ότι η αλλαγή είναι αναπόφευκτη και φυσική, μπορεί να επενδυθεί στην ενέργειά του ανθρώπου, για να ζήσει τη ζωή του με επίγνωση και αποδοχή, αντί της πλήρους άρνησης και της λύπης που προκαλείται μακροπρόθεσμα από αυτήν.

Η ουσιαστική αποδοχή της Ηρακλείτειας διδασκαλίας του μεταβαλλόμενου, είναι σαφώς λιγότερο προσιτή από την αναζητούμενη σταθερότητα της σκέψης ενός Παρμενίδη, ενός Πλάτωνα και ενός Αριστοτέλη. Ακόμη και οι σύγχρονοι φιλόσοφοι έπειτα από αυτούς αναζητούσαν ένα σταθερό σημείο αναφοράς, καθώς όπως ειπώθηκε παραπάνω είναι ένα εγγενές στοιχείο της γνωστικής διαδικασίας της ανθρώπινης νόησης.

Ο Καρλ Πόπερ στο βιβλίο του « Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της», ενώ αναγνωρίζει την σπουδαιότητα της Ηρακλείτειας σκέψης, σημειώνει μια μεγάλη προβληματική στην ντετερμινιστική κατά αυτόν θέση της μεταβλητότητας και τον θεωρεί υπεύθυνο για τις ολοκληρωτικές θέσεις μετέπειτα φιλοσόφων που προσπάθησαν να βρούνε μια σταθερότητα.

Ούτε ο Πόπερ, μπορούσε να αποδεχτεί την μεταβλητότητα των πολιτευμάτων, καθώς προσέβλεπε θεωρητικά σε μια μονιμότητα μιας «ανοιχτής κοινωνίας» η οποία δεν θα σχετίζονταν με ολοκληρωτικές διαδικασίες.

Σαφώς ο στοχασμός αυτός δεν είναι εύκολος, αλλά από την άλλη πλευρά αν επιτευχθεί μπορεί να αποβεί σωτήριος για την κατάπαυση του άγχους, της λύπης και για εν γένει ψυχική αταραξία. Συνεπώς θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι ο Ηράκλειτος «έστρωσε» τον δρόμο για τον στωικό Επίκτητο που στοχάζονταν επίσης πάνω στην προβληματική της διαρκούς ανάγκης του ανθρώπου να ελέγχει τα πάντα.

Η συνδυασμένη προσέγγιση της σύγχρονης επιστήμης και της φιλοσοφίας του Ηρακλείτου δείχνει ότι παρά την εγγενή ανάγκη για διαρκή έλεγχο, η αποδοχή της αδιάκοπης ροής και της αβεβαιότητας μπορεί να συντελέσει σε βαθύτερη ψυχική αρμονία.

Ενώ η αίσθηση του ελέγχου μπορεί να ενισχύσει την αυτο-αποτελεσματικότητα και την ψυχική υγεία, η αποδοχή της αλλαγής και της φυσικής ροής της ζωής μπορεί να προσφέρει μεγαλύτερη ηρεμία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Leotti LA, Iyengar SS, Ochsner KN (2010). Born to choose: the origins and value of the need for control. Trends Cogn Sci. doi:10.1016/j.tics.2010.08.001
Kαρλ Πόπερ (2021), Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, Κεφ: O MΥΘΟΣ ΤΩΝ ΑΠΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΥ/Ηράκλειτος, Παπαζήσης
Πλάτων (1992) Κρατύλος Η περί ορθότητος ονομάτων, Κάκτος
Ε. Bruce Goldstein (2015) , Γνωστική Ψυχολογία, Σύνδεση Νου Έρευνας & Καθημερινής Ζωής, Κεφ – Mακρόχρονη Μνήμη, Gutenberg