Ψέματα και Ψυχοθεραπεία: Τί λένε οι Ειδικοί, αλλά και οι θεραπευόμενοι

Ακρόαση άρθρου......

Η ψυχοθεραπευτική σχέση εξ'ορισμού συνυφαίνεται από λεπτές, ακαθόριστες γραμμές μεταξύ θεραπευτή και θεραπευομένου. Για το λόγο αυτό, δεν είναι λίγες οι φορές που ο θεραπευόμενος καταφεύγει στη χρήση ψεμάτων, προκειμένου να προασπιστεί μπροστά στον "κίνδυνο" της έκθεσης των ενδόμυχων πλευρών και συνασθημάτων του.

Αυτό το συμπέρασμα, επισφραγίστηκε και βιβλιογραφικά από τον Καθηγητή Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Στανφορντ των ΗΠΑ, Irvin. D. Yalom. Συγεκριμένα, ανέφερε ότι ο θεραπευτής χρειάζεται να διερευνά σε βάθος όλο το υλικό των συνεδριών, εξετάζοντας την ίδια τη θεραπευτική σχέση, αν, δηλαδή, βρίθει τέτοιων ηθελημένων αποκρύψεων και αποσιωπήσεων, οι οποίες συνήθως εκπορεύονται, είτε από το συναίσθημα της ντροπής που κατακλύζει τους θεραπευομένους είτε από την επιθυμία τους να τους βλέπει ο θεραπευτής τους με ένα συγκεκριμένο τρόπο.

Το ντιβάνι του E-Psychology φιλοξενεί τις απόψεις και των δύο πόλων της θεραπευτικής σχέσης, με απώτερο σκοπό την ολόπλευρη "φώτιση" του θέματος. Παρακάτω παρατίθενται αυτούσιες, χωρίς παρεμβάσεις από το Τμήμα Σύνταξης, οι απαντήσεις των ειδημόνων, αλλά και θεραπευομένων, μελών του φόρουμ αυτοβοήθειας και γενικότερα "φίλων" της ιστοσελίδας.

Υποβάλαμε, λοιπόν, στους Ψυχολόγους, επιστημονικούς συνεργάτες μας, τα εξής ερωτήματα πάνω στη θεματολογία "Ψέματα & Ψυχοθεραπεία": α) Κάποιος θεραπευόμενος, σας ανακοινώνει ότι σε προηγούμενες συνεδρίες έλεγε ψέματα για ένα συγκεκριμένο θέμα που τον απασχολούσε. β) Ποιο ήταν το ψέμα που σας είπε; γ) Τι συναισθήματα σας προκάλεσε; δ) Πως το χειριστήκατε; ε) Θέλετε να γράψετε με δύο λόγια την άποψή σας για τα ψέματα κατά την ψυχοθεραπευτική διαδικασία;  

Κατερίνα Τζανοπούλου-Καβουσανου:

Το ψέμα στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία είναι ένα γνωστό φαινόμενο και συνήθως συμβαίνει σε μεγαλύτερο ποσοστό κατά τη διάρκεια των πρώτων συνεδριών. Οι λόγοι που οδηγούν κάποιον θεραπευόμενο στο ψέμα είναι πολλοί. Αρχικά, τίθεται το θέμα της εμπιστοσύνης. Στις πρώτες συνεδρίες δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα η θεραπευτική σχέση ανάμεσα στον θεραπευτή και στον θεραπευόμενο. Λείπει η οικειότητα και η άνεση στο να εκμυστηρευτεί κάποιος τους πιο ενδόμυχους προβληματισμούς του.  

Υπάρχει, επίσης, πάντα και ο φόβος του απόρρητου. Αν και οι περισσότεροι γνωρίζουν ότι ο ψυχολόγος είναι δεσμευμένος με το απόρρητο, ο φόβος εξακολουθεί να υπάρχει, ειδικά σε μικρές κοινωνίες. Επιπλέον, στις μικρές κοινωνίες, πολύ συχνά τίθεται και το θέμα της «συνάντησης» του θεραπευτή με τον πελάτη του σε κοινωνικές συναναστροφές. Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει μερικές φορές αρκετή αμηχανία.

Πολλές φόρες η ανάγκη για αποδοχή από τον θεραπευτή είναι ίσως ο πιο συχνός λόγος που κάποιος θα πει ψέματα στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Οι άνθρωποι έχουν μάθει από πολύ μικρή ηλικία ότι πρέπει να είναι αρεστοί για να έχουν την έγκριση και την αγάπη από τους άλλους. Ότι πρέπει να είναι αλάνθαστοι, ηθικοί και σωστοί, για να μην δεχτούν την κριτική από τους άλλους.

Απαντώντας λοιπόν στα παραπάνω, θα μιλήσω για τις δικές μου εμπειρίες με βάση το ψέμα. Συνήθως, τα ψέματα που έχω αντιμετωπίσει επικεντρώνονται τις περισσότερες φορές στην απόκρυψη κάποιας εξωσυζυγικής σχέσης, ή στις σεξουαλικές προτιμήσεις. Στο μεγαλύτερο, όμως, ποσοστό, διότι ο ψυχολόγος  δεν μπορεί να είναι μάντης για την πιστότητα  πάντα αυτών που ακούει, μετά την πρώτη συνεδρία, όταν έχει «σπάσει ο πάγος» της γνωριμίας, όλοι οι θεραπευόμενοι αντιμετωπίζουν και παραδέχονται το ψέμα τους. Αυτό το σημείο είναι κομβικό στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, γιατί αμέσως συνειδητοποιώ ότι έχει υπάρξει η οικειότητα, και ότι αυτός που είναι απέναντι μου πραγματικά έχει ανάγκη να δουλέψει πάνω στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει.

Το ψέμα το αντιμετωπίζω με αποδοχή. Ακριβώς όπως την προσωπικότητα που έχω απέναντι μου. Η αποδοχή και η ενσυναίσθηση είναι τα βασικά συστατικά για μια καλή θεραπευτική σχέση. Το βασικότερο που πρέπει να γνωρίζει ο πελάτης είναι ότι η στάση του θεραπευτή δεν είναι του κριτή. Ο ρόλος του είναι καθοδηγητικός. Για αυτό ακριβώς το λόγο το ψέμα θα συζητηθεί αρκετά γιατί θα μας δώσει «τροφή» για τους λόγους που έγινε. Αντί λοιπόν για εμπόδιο θα γίνει εργαλείο. οι πεποιθήσεις όπως είπα και προηγουμένως, που κρύβονται από πίσω είναι της αποδοχής , των πρέπει στη ζωή μας, στις ενοχές και στην έλλειψη αυτογνωσίας και αυτοεκτίμησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις, όταν έχει υπάρξει αυτή η αποδοχή, το βάρος που αισθάνεται ο πελάτης έχει μειωθεί στο μισό και έχει πολλές περισσότερες πιθανότητες να πάρει σωστές αποφάσεις για την ζωή του. Πολλές φόρες, βέβαια, τα ψέματα μπορεί να είναι και πιο ιδιαίτερα. Δηλαδή, οι σκέψεις που κάνει κάποιος που πάσχει από ιδεοληψίες μπορεί να είναι τόσο τρομακτικές που φοβάται και ο ίδιος να τις παραδεχτεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις , με τέτοιες διαταραχές, η ενημέρωση του θεραπευόμενου για την διαταραχή, και η διερεύνηση των σκέψεων θα είναι αυτά που θα οδηγήσουν στην πετυχημένη  θεραπεία. 

Δήμητρα Τσώλα Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια, Συνεργάτιδα του Ψυχοθεραπευτικού Κέντρου – Πολυχώρου Animus Corpus 

Τα ψέματα που έχουν παραδεχτεί πως μου έχουν πει κάποιοι θεραπευόμενοί μου αφορούν σε θέματα σχέσεων, χρήση ουσιών, ή συμπτώματα διατροφικών διαταραχών, όπως αυτοπροκαλούμενοι εμετοί. Αποκρύπτουν ή διαστρεβλώνουν τις εμπειρίες τους είτε γιατί αισθάνονται άγχος, είτε επειδή ντρέπονται να μου αποκαλύψουν κάποια «σκοτεινά» τους σημεία. Τις περισσότερες φορές η αποκάλυψη γίνεται μέσα σ’ ένα συμφιλιωτικό πλαίσιο και η αντίδρασή μου είναι αυθόρμητη και καθησυχαστική. Αναπλαισιώνω τις προσωπικές εμπειρίες τους ως φυσιολογικές. Αποδέχομαι τις αδυναμίες τους για να τις αποδεχτούν κι οι ίδιοι. Για να πάψουν να τις θεωρούν τόσο τρομερές.

Υπάρχουν όμως και «άλλα» ψέματα, διαφορετικά, που μπορεί να κρύβουν μια διαταραχή προσωπικότητας, ή αμφιθυμία για τη θεραπεία. Τέτοια ψέματα συνήθως μου προκαλούν αμηχανία, απορία. Με βάση την αρχή της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας πως οι θεραπευόμενοι αναπαράγουν μέσα στη ψυχοθεραπεία τα ίδια διαπροσωπικά προβλήματα που έχουν με άλλους ανθρώπους, προσπαθώ να εστιάσω σ’ αυτό το δεδομένο. Ανάλογα με το που βρισκόμαστε, αν έχει εδραιωθεί μια θεραπευτική συμμαχία μεταξύ μας, εκφράζω τα συναισθήματά μου γι’ αυτό το θέμα. Τονίζοντας την αναγκαιότητα μιας στενής θεραπευτικής σχέσης, τους παρακινώ να αναλογιστούν τον αντίκτυπο της έλλειψης εμπιστοσύνης ή ειλικρίνειας σε μένα την ίδια ή σε άλλους ανθρώπους σημαντικούς στη ζωή τους. Χωρίς επικριτικότητα, τους βάζω να σκεφτούν αν σαμποτάρουν για κάποιο λόγο τις σχέσεις τους.

Κουτελιά Αγγελική Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια:

Σε πρώτο επίπεδο πρέπει να διερευνήσουμε τί σημαίνει ψέμα. Πολλά αποσιωπώνται στη θεραπεία συνειδητά ή ασυνείδητα. Η απόκρυψη έχει να κάνει με τις αντιστάσεις μας να προχωρήσουμε, με το πόσο αντέχουμε, με τις άμυνες που θα επιστρατεύσουμε ώστε να παραμείνουμε σε καταστάσεις που, παρότι μας δυσκολεύουν, είναι οικείες και ασφαλείς.

Όταν ο θεραπευόμενος θελήσει να μοιραστεί μαζί μας μια αλήθεια που απέκρυπτε, είναι σημαντική στιγμή. Ο θεραπευόμενος κάνει ένα βήμα μπρος, αντέχοντας να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα που μέχρι πρότινος απέφευγε, λεκτικοποιώντας την και αναλύοντάς την. Μπορεί να αποτελεί επίσης μια θετική εξέλιξη για τη θεραπευτική σχέση, αποδεικνύοντας ότι νιώθει πλέον εμπιστοσύνη και μπορεί να μοιραστεί την αλήθεια του με το θεραπευτή του.

Χρειάζεται να αναλυθεί το συναίσθημα του θεραπευόμενου μετά την αποκάλυψη και να λεκτικοποιηθεί το συναίσθημα του θεραπευτή. Π.χ ο θυμός του θεραπευτή είναι ίσως ένας θυμός που συχνά προκαλεί ο θεραπευόμενος με παρόμοιες συμπεριφορές του. Πέρα από το περιεχόμενο του ψέματος, και της αλήθειας που αποκαλύπτεται, μας δίνεται η ευκαιρία να εξερευνήσουμε τους λόγους που ο θεραπευόμενος μπήκε σε αυτή τη διαδικασία. Το τι σημαίνει για εκείνον να λέει ψέματα και το να το αποκαλύπτει πλέον. Να διερωτηθεί τι ρόλο παίζουν τα ψέματα στη ζωή του. Πόσο τα έχει υποστεί στο παρελθόν ή πόσο τα έχει χρησιμοποιήσει.

Πολλές φορές ο θεραπευόμενος που ψεύδεται νιώθει πως αποκτά κάποιον έλεγχο της κατάστασης, καθώς το να αφεθεί ελεύθερος και αυθόρμητος μπορεί να βιώνεται απειλητικά. Ή πιθανότατα να νιώθει ικανοποίηση διατηρώντας μια «θέση ισχύος» όπου μόνο ο ένας από τους δύο γνωρίζει την αλήθεια και που μόνο ο ίδιος όταν το θελήσει θα αποκαλύψει την πραγματικότητα. Η ίσως να αντιλαμβάνεται ασυνείδητα ότι ο θεραπευτής δεν είναι έτοιμος να ακούσει την αλήθεια του. Ένα ψέμα φέρνει πολλές αλήθειες και είναι σημαντικό να αποκαλύπτεται σε ένα ασφαλές περιβάλλον που θα αντέξει την αποκάλυψη και θα τη διαχειριστεί με επανορθωτικό τρόπο.

Πέτρος Θεοδώρου, ψυχοθεραπευτής, μέλος της E.A.G.T., PSP:

Ναι, αυτό που ρωτάτε συμβαίνει. Μία παραλλαγή του είναι πως δεν μου είχε πει “όλη” την αλήθεια για κάτι και είχε αποκρύψει όψεις του βιώματος. Θεωρώ ότι το λεγόμενο “ψέμα” στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία είναι μία φυσικότατη αυτο-προστασία του θεραπευόμενου σε μια συγκεκριμένη φάση. Ο θεραπευόμενος το φέρνει στη θεραπεία όπως φέρνει και ό,τι έχει ήδη μάθει να κάνει στη ζωή του - και τον ταλαιπωρεί. Το ότι το εκδηλώνει, είναι δείγμα προόδου. 

Ωστόσο, τονίζω κάτι εξαιρετικά σημαντικό. Δουλεύω φαινομενολογικά, ένας τρόπος βασισμένος στην υποκειμενική πραγματικότητα και το κατ’ εξοχήν (και υπέροχο) μεθοδολογικό εργαλείο της προσέγγισης Gestalt. Θυμάμαι ένα εκπαιδευτικό εργαστήριο με μία μεγάλη μορφή του χώρου, τον Harm Siemens, που τόνισε εμφατικά ότι, φαινομενολογικά, ποτέ δε λέμε ότι ο θεραπευόμενος λέει ψέματα... Αυτό που παραλλάσσει από τα βιώματά του γίνεται σε επίπεδο “πλοκής” γεγονότων ή συναισθημάτων - αλλά ο θεραπευόμενος εκφράζει ολιστικά την προσωπική του αλήθεια, ακόμα και όταν αυτή περιλαμβάνει διαστρέβλωση στην πλοκή και την περιγραφή των συναισθημάτων. 

Αυτά ακριβώς εξηγώ σε έναν θεραπευόμενο που “ψεύδεται”, τονίζοντας ότι είναι μεγάλο βήμα η ανάληψη της ευθύνης και η εκούσια “αποκάλυψη”. Προσωπικά, χαίρομαι πολύ όταν κάτι τέτοιο συμβαίνει, αφού έτσι ο θεραπευόμενος προχωρεί σε επίπεδο ευθύνης και εμβαθύνει τη σχέση μας. 

Εννοείται πως ποτέ δεν το παίρνω προσωπικά- ο θεραπευτής δεν είναι γονιός που απαιτεί έναν “καλό θεραπευόμενο”, αλλά οφείλει να δέχεται φαινομενολογικά ολόκληρον, όπως είναι, αυτόν με τον οποίον αποφάσισε να δουλέψει.

Αν υπάρχουν αντιφάσεις στα πράγματα ή εγώ αντιλαμβάνομαι πως ο θεραπευόμενος, έστω και ακούσια αλλάζει ή αποκρύπτει γεγονότα και συναισθήματα, απλώς του λέω τι παρατηρώ χωρίς να θεωρώ τίποτα δεδομένο και χωρίς κρίση και μομφή, αλλά με διάθεση πρόσκλησης για αμοιβαία εξερεύνηση. Μία από τις πιο δύσκολες τέτοιες καταστάσεις για μένα, ήταν σε περίπτωση εξάρτησης, που πέρασε πάρα πολύς καιρός για να αναδυθεί η “αλήθεια” σε γεγονότα και συναισθήματα.  Κι ας μην ξεχνούμε και το ανέκδοτο, που ο θεραπευόμενος δηλώνει πως σταματά τη θεραπεία γιατί θεωρεί τον θεραπευτή κακό και ανεπαρκή, αφού για 2 χρόνια, όλα όσα του είπε για τη ζωή του και τον ίδιο, ήταν στημένα σενάρια και ψέματα. Κι ενώ ανοίγει την πόρτα για να φύγει, ο θεραπευτής τον ρωτά “και σε τι σε ωφέλησε όλο αυτό;” - οπότε κοντοστέκεται και επιστρέφει στη θεραπεία. Εν κατακλείδι, η αυθεντική προσήλωση στη ζωντανή φαινομενολογική διαδικασία, αργά ή γρήγορα, φέρνει πάντα τα πάντα στην επιφάνεια. 

Σαραφίδου Σύλβα, Ψυχολόγος:

Κάποιες φορές τυχαίνει να ειπώνονται ψέμματα στο θεραπευτικό πλαίσιο. Στην συνεργασία με πληθυσμό με νευροψυχιατρικές παθήσεις τυχαίνει κάποιες φορές να αποκρύπτεται η αλήθεια ή να ειπώνονται ψέμματα από τους φροντιστές ή συγγενείς των ατόμων. Έχει τύχει πριστατικό όπου οι συγγενείς ατόμου στο ψυχωσικό φάσμα έκρυψαν τις αντιδράσεις του ατόμου κατά την διάρκεια ψυχωσικής κρίσης (για παράδειγμα τάσεις κλοπής ή τάσεις για εκπόρνευση). Αυτό αποτελεί ιδιαίτερο ζήτημα καθώς ως θεραπευτές μπορούμε να υποψιαστούμε το υπόβαθρο του θεραπευόμενου και το ψέμα μπορεί να πάει την θεραπεία ένα βήμα πίσω, ιδιαίτερα στην περίπτωση που το αυτό δεν έρχεται μέσα από την θεραπευτική σχέση πάραυτα όμως της επηρεάζει. Η διαχείριση είναι τόσο απλή όσο και δύσκολη: φέρνουμε το ψέμμα στην επιφάνεια. Στην συγκεκριμένη περίπτωση κάτι τέτοιο ήταν ιδιαίτερα σημαντικό ώστε να μπορέσει το οικογενειακό πλαίσιο να μην αντιμετωπίζει το άτομο με στίγμα θεωρώντας το υπεύθυνο για τις πράξεις του κατά την κρίση. Σίγουρα το ψέμα προξενεί κάποια ματαίωση στον θεραπευτή όμως αποτελεί μία αναμενόμενη δυσκολία της θεραπείας.

Τι λένε οι θεραπευόμενοι για τα ψέματα στην ψυχοθεραπεία

Σταχυολογώντας, κατά αντιστοιχία, και τις απαντήσεις των ίδιων των θεραπευομένων στο αν έχουν πει κάποιο μεγάλο ψέμα στον ψυχοθεραπευτή τους, παραθέτουμε ενδεικτικά:

"Θυμάμαι ότι παλιά έκρυβα από την ψυχίατρο μου μερικές από τις φορές που αυτοτραυματιζόμουν στην προσπάθεια μου να μην υπάρχω άλλο κι αυτό γιατί φοβόμουν επειδή η πράξη αυτή νομιμοποιεί την άρση του ιατρικού απόρρητου..."

"Εγώ από την πρώτη φορά προσπάθησα να τα πω όλα στον ψυχολόγο! Μόνο εγώ μιλούσα! Από την πρώτη μέρα τον εμπιστεύτηκα. Υπεροχος άνθρωπος και επαγγελματίας! Του έχω πει τις χειρότερες σκέψεις μου,φοβίες κ.α! Ποτέ δεν ντράπηκα και ποτέ δεν σκέφτηκα να πω ψέματα! Θεωρώ από τη στιγμή που ζητάς βοήθεια απο ψυχολόγο, δεν έχει νόημα να πεις ψεματα!"

"Όχι...Μπροστά στα ψέματα που έχω πει στον ίδιο μου τον εαυτό...Στον ίδιο έχω αποκρύψει μερικά μυστικά μου , γιατι θα τον παραπλανούσα. Δεν είχαν σχέση με την κατάθλιψή μου. Δε λεω τα παντα στους παντες, μόνο αυτά που κρίνω οτι τους αφορούν ...Και έχω ψυχίατρο , οχι ψυχοθεραπευτή ..."

"Δεν αποκάλυψα την αλήθεια από την αρχή σε κάτι που με ρώτησε ο ψυχιατρός μου, αλλά στην πορεία του το είπα. Το έκανα κυρίως από ντροπή ή για να μη με κρίνει".

"Μου πήρε 6 μήνες περίπου για να του πω μια αλήθεια γύρω απο μένα. Στην αρχη είχα πει δεν θα πω τίποτα, αλλα στην πορεία ήταν ξεκάθαρο οτι θα ήταν βλακεία εκ μέρους μου να μην το μοιραστώ".

"Όχι, γιατί να πω ψέματα σε κάποιον που πάω για να ξελαφρώσω...εκτός αν λέμε και για τα ψέματα που έχουμε πείσει και τον εαυτό μας ότι είναι αλήθειες...Αυτό θέλει ενα καλό ψυχοθεραπευτή και δυστυχώς αυτός δεν έχει βρεθεί στην περίπτωσή μου..."