Μονογαμία: Μύθος ή Πραγματικότητα;

Ακρόαση άρθρου......

Δραματικά έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια η αναζήτηση ευκαιριακών ερωτικών συνευρέσεων, σύμφωνα με έρευνες. Πού μπορεί να οφείλεται αυτή η αύξηση; Τελικά υπάρχει η μονογαμία ή είναι αποκύημα της φαντασίας μας, κάτι ουτοπικό;

Γιατί επιλέγουμε τη μονογαμία και γιατί την πολυγαμία;

Ποιες οι συνέπειές τους (θετικές και αρνητικές) στις ζωές μας; Ένα θέμα “ταμπού” για πολλούς, παρά τη σημαντικότητά του, που δεν τολμάμε να το συζητήσουμε ανοιχτά ούτε με φίλους, πόσο δε μάλλον με τον/τη σύντροφό μας, ήρθε η ώρα να συζητηθεί.

Τι σημαίνει λοιπόν μονογαμία και τι πολυγαμία; Μονογαμικός θεωρείται ένας άνθρωπος που δε συνάπτει ταυτοχρόνως περισσότερες από μία σεξουαλικές - συναισθηματικές σχέσεις. Αντιθέτως, στην πολυγαμία συναντάμε τουλάχιστον τρία άτομα ταυτόχρονα σε μία σχέση.

Στη φύση, μονογαμία συναντάται κυρίως σε πουλιά (όπως οι κύκνοι, τα χελιδόνια) και σπάνια παρατηρείται σε θηλαστικά.

Ακόμη και στην περίπτωση των πουλιών βέβαια, παρόλο που το 90% αυτών θεωρούνται μονογαμικά, περίπου το 1990 αποδείχθηκε ότι πολλά είδη πουλιών είχαν δημιουργήσει απογόνους και εκτός ζεύγους.

Ο άνθρωπος ανήκει στα πολυγαμικά ζώα. Ωστόσο, περιορίζεται στη μονογαμία για διάφορους λόγους. Το γεγονός ότι επιλέγουμε τη μονογαμία, δε σημαίνει ότι είμαστε από τη φύση μας μονογαμικοί. Τι μας κάνει λοιπόν να την επιλέγουμε;

Η μονογαμία ορίζεται από την ύπαρξη δεσμού, μία σχέση προσκόλλησης δηλαδή. Οι ενήλικες προσκολλήσεις έχουν ως αφετηρία την παιδική μας ζωή.

Οι τρόποι με τους οποίους συνδεόμαστε ψυχολογικά ως παιδιά με τους γονείς/φροντιστές μας, έχουν μακροπρόθεσμες συνέπειες στον τρόπο που συνάπτουμε σχέσεις ως ενήλικες.

Σύμφωνα με έρευνες υπάρχουν τρία είδη προσκόλλησης: το ασφαλές, της αποφυγής και το αγχώδες

Τα άτομα που είχαν ασφαλή προσκόλληση στην παιδική ηλικία επιλέγουν συχνότερα εξίσου ασφαλείς συζύγους, αναπτύσσουν εύκολα εγγύτητα με τους άλλους και μπορούν να ζήσουν στοργικές και μακροχρόνιες σχέσεις. Ακόμη, έχουν εμπιστοσύνη στους συντρόφους τους και δεν ανησυχούν μήπως τους εγκαταλείψουν. 

Τα άτομα με ύφος αποφυγής, έχουν περισσότερο σεξουαλικά συναισθήματα και συχνά βιώνουν συναισθήματα αποστροφής. Επίσης, αναφέρουν ότι δεν νιώθουν άνετοι όταν έρχονται κοντά με άλλους και οι σχέσεις τους εμποδίζονται λόγω ζήλιας και έλλειψης αυτοαποκάλυψης. Τα άτομα αυτά καταπιέζουν τις ανάγκες τους για προσκόλληση, απορρίπτουν οποιαδήποτε προσπάθεια των άλλων για περισσότερη οικειότητα, δυσκολεύονται να εμπιστευτούν τους άλλους και νιώθουν νευρικότητα όταν κάποιος έρχεται κοντά τους.

Οι ενήλικες με αγχώδες ύφος προσκόλλησης ερωτεύονται εύκολα, έχουν την επιθυμία να γίνουν “ένα” με τον σύντροφό τους αλλά οι μετέπειτα σχέσεις τους έχουν πολλές εξάρσεις, υφέσεις και διακυμάνσεις και συχνά νιώθουν δυστυχισμένοι. Έχουν ανησυχία ότι οι άλλοι δεν θα ανταποδώσουν τα ίδια συναισθήματα, έχουν την αίσθηση ότι οι σύντροφοί τους δεν προσφέρουν πραγματικό έρωτα και κάποια στιγμή μπορεί να τους εγκαταλείψουν. Τα άτομα που ανήκουν στα δύο τελευταία ύφη προσκόλλησης συνήθως δεν διατηρούν μονογαμικές σχέσεις.

Μονογαμία VS Πολυγαμία

Επιπρόσθετα, η κοινωνία επιτάσσει και αποδέχεται μόνο την δυαδική σχέση (συνήθως ανάμεσα σε έναν άντρα και μία γυναίκα). Όποιος δεν συμφωνήσει με αυτή την αρχή, γίνεται αντικείμενο έντονου σχολιασμού, απόρριψης, ακόμη και επιθέσεων. Η κοινωνία μας δεν είναι ακόμη έτοιμη να ακούσει κάτι διαφορετικό από αυτό που έχει συνηθίσει ως “φυσιολογικό” και “πρέπον”. Βέβαια από ότι φαίνεται, φυσιολογικό βάση της βιολογίας θεωρείται η πολυγαμία εν αντιθέσει με τη μονογαμία που θεωρείται “παρά φύση”.

Ζούμε λοιπόν σε μία μονογαμική κοινωνία όπου τα μέλη της σκέφτονται (και φέρονται) πολυγαμικά, αλλά καθώς η σεξουαλική συμπεριφορά του ανθρώπου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινωνία, η πολυγαμία δεν μπορεί να κανονικοποιηθεί (και ίσως δεν θα έπρεπε).

Είμαστε κοινωνικά όντα. Ζούμε σε κοινωνίες και κρινόμαστε από αυτές. Μας νοιάζει πολύ η εικόνα που βγάζουμε προς τα έξω (είτε πραγματική είτε πλασματική). Κάνουμε τα αδύνατα δυνατά ώστε να αποδείξουμε στον κοινωνικό μας περίγυρο πόσο “τέλειοι” είμαστε. Μας νοιάζει τόσο, που ξεχνάμε ποιοι πραγματικά είμαστε. Ζούμε για να αρέσουμε στους άλλους.

Προσποιούμαστε τους μονογαμικούς για να είμαστε κοινωνικά αποδεκτοί από τους υπολοίπους. Εξαπατάμε ακόμη και τον ίδιο μας τον εαυτό και πιθανώς τους συντρόφους μας, προσποιούμενοι τους μονογαμικούς ενώ παράλληλα απιστούμε.

Σε συζητήσεις περί αφοσίωσης και απιστίας, πολλές φορές θα πιάσουμε ενδεχομένως τους εαυτούς μας να λέμε ψέματα με πλήρη επίγνωση, υπέρ της μονογαμίας παρόλο που δεν πιστεύουμε σε αυτή. Λέμε ψέματα γιατί γνωρίζουμε πως αν μιλήσουμε ειλικρινά θα καταλήξουμε δακτυλοδεικτούμενοι και θα σχολιαστούμε αρνητικά για τις ίδιες μας τις πεποιθήσεις.

Έχουμε ξεχάσει να κάνουμε συζητήσεις, όπως επίσης έχουμε ξεχάσει να σεβόμαστε κάθε τι διαφορετικό από εμάς.

Μία ακόμη από τις αιτίες που ο άνθρωπος περιορίζεται στη μονογαμία είναι η θρησκεία. Όχι επειδή φοβάται, αλλά επειδή δε θέλει να στεναχωρήσει τον Δημιουργό του και να απομακρυνθεί από Αυτόν, απέχει από την πολυγαμία. Ο Θεός ήταν ο πρώτος που κατανοούσε τέλεια τη φύση μας εξάλλου, και για περιορισμένο διάστημα μάλιστα ανέχτηκε την πολυγαμία προς όφελος του έθνους και των γυναικών (προστασία, στέγη, φαγητό). Ωστόσο, ήταν ξεκάθαρος ότι δεν επιδοκιμάζει την πολυγαμία. Έπειτα από τη δημιουργία των πρώτων ανθρώπων, τους ένωσε με γάμο ώστε αυτός (ο γάμος) να αποτελεί το θεμέλιο της οικογένειας.

Ο γάμος είναι ένας μόνιμος δεσμός και αυτό δημιουργεί αίσθημα ασφαλείας στα ζευγάρια. Επί της ουσίας, πρόκειται για μία ιερή ισόβια υπόσχεση, ότι θα είστε για πάντα μαζί, στα εύκολα και στα δύσκολα, θα συμβαδίζετε σε έναν κόσμο που αρκετές φορές βιώνουμε τη σκληρότητά του, σε έναν κόσμο που πολλές φορές στερείται συναισθήματος.

Ακόμη ένας λόγος που επιλέγουμε τη μονογαμία, είναι λόγω των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων. Όσους περισσότερους σεξουαλικούς συντρόφους έχει ένα άτομο, τόσο πιθανότερο είναι να κολλήσει κάποιο ΣΜΝ. Ως εκ τούτου, για να ελαχιστοποιήσουν οι άνθρωποι το ενδεχόμενο κάποιας μόλυνσης, στειρότητας ακόμη και θνησιμότητας, επιλέγουν τη μονογαμία. Εδώ είναι σημαντικό να τονίσουμε πως τα ΣΜΝ, δεν μεταδίδονται μόνο με τη σεξουαλική επαφή αλλά και μέσω δερματικής επαφής και με την ανταλλαγή σωματικών υγρών.

Επιπλέον, η μικρή διαθεσιμότητα συντρόφων και τα δυσανάλογα ποσοστά φύλων έχουν συμβάλλει και αυτά στη διατήρηση της μονογαμίας. Η μονογαμία μπορεί να εξελιχτεί όταν τα οφέλη της φύλαξης συντρόφου υπερβαίνουν το κόστος. Δεσμευόμαστε δηλαδή λόγω περιορισμών, όπως η έλλειψη ελκυστικών εναλλακτικών, όπως λόγω κοινωνικών και οικονομικών κινήτρων.

Υπάρχουν διάφοροι βιολογικοί παράγοντες που είναι πολύ πιθανό να επηρεάσουν ή να συσχετιστούν με τη μονογαμία ή την πολυγαμία, μερικοί εκ των οποίων είναι η ωκυτοκίνη, η ντοπαμίνη, το πολυπεπτίδιο VIP και οι υποδοχείς VPAC, η τεστοστερόνη, το χρωμόσωμα 4QTL. Για παράδειγμα η ωκυτοκίνη είναι στενά συνυφασμένη με την ανάπτυξη μακροχρόνιων μονογαμικών σχέσεων. Πρόκειται για μια ορμόνη που απελευθερώνεται κατά τη διάρκεια του σεξ, του τοκετού, του θηλασμού και έχει αποδειχθεί ότι παίζει ρόλο στις μονογαμικές σχέσεις καθώς ρυθμίζει εκτός των άλλων, τη δέσμευση, την συμπεριφορά ζευγαρώματος και των τακτικών που ακολουθούνται και την αγάπη.

Φυσικά μπορούμε κι εμείς να αυξήσουμε τα επίπεδα ωκυτοκίνης μας με φυσικούς τρόπους. Το μασάζ, η αγκαλιά, η σεξουαλική διέγερση, ο οργασμός και η εκσπερμάτωση είναι μερικές απλοί μέθοδοι που οδηγούν σε αύξηση των επιπέδων της ωκυτοκίνης η οποία με τη σειρά της επιδρά θετικά στην δημιουργία εμπιστοσύνης και προσκόλλησης. Δεν μας εκπλήσσει το γεγονός ότι αυξημένη ωκυτοκίνη έχει βρεθεί σε ζευγάρια που το ταίρι τους είναι υποστηρικτικό. Αντιθέτως, χαμηλά επίπεδα ωκυτοκίνης σχετίζονται με μείωση των συμβιωτικών σχέσεων.

Η μονογαμία και η πολυγαμία είναι και οι δύο σύνθετες συμπεριφορές με ποικίλα πιθανά κίνητρα. Έχουμε έμφυτη την ανάγκη για φροντίδα και στενή αλληλεπίδραση. Είμαστε περισσότερο αλληλοεξαρτώμενοι παρά ανεξάρτητοι.

Επιζητούμε την οικειότητα και το ενδιαφέρον του άλλου. Η μονογαμία επιτρέπει μια βαθύτερη σύνδεση μεταξύ δύο ανθρώπων. Παρέχει σταθερότητα, ασφάλεια και βεβαιότητα, όπως επίσης και καλύτερη προστασία των τέκνων. Ακόμη, επιτρέπει μια πιο εστιασμένη σχέση, παρέχει μια αίσθηση δέσμευσης και πίστης, εξασφαλίζει την οικογένεια και τη διατήρηση του πολιτισμού (η αμοιβαία μονογαμία διευκολύνει και την κοινωνική οργάνωση).

Βάσει ερευνών οι σχέσεις οικειότητας μας ωφελούν στην υγεία. Συγκεκριμένα, τα άτομα που βρίσκονται σε σχέσεις εμφανίζουν λιγότερα ποσοστά καρδιακών προσβολών, εγκεφαλικών, καρκίνου του πνεύμονα και φυματίωσης, χαμηλότερα ποσοστά κατάθλιψης κυρίως στις γυναίκες και ευημερία. Ο γάμος έχει θετική επίδραση στην υγεία (σωματική και ψυχική), στην ευτυχία και την ευημερία των ατόμων που επιλέγουν τέτοιου είδους σχέσεις.

Ωστόσο, υπάρχουν και έρευνες με τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα από τα παραπάνω. Δηλαδή φαίνεται πως οι άνθρωποι που βρίσκονται σε πολυσυντροφικές σχέσεις έχουν καλύτερη ψυχική ευεξία συγκριτικά με τους ανθρώπους που βρίσκονται σε μονογαμικές σχέσεις. Η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση και δεν εξαρτάται μόνο από τους δύο παράγοντες, την πολυγαμία ή την μονογαμία.

Μήπως τελικά επιλέγουμε τη μονογαμία επειδή φοβόμαστε;
Φοβόμαστε τη μοναξιά; Φοβόμαστε μη μείνουμε μόνοι μας;

Μήπως επιλέγουμε παρομοίως την πολυγαμία επειδή επίσης φοβόμαστε;
Φοβόμαστε όμως κάτι διαφορετικό εκεί. Την δέσμευση; Την οικειότητα; Μήπως είναι πράγματα που δε μας είναι γνώριμα και οικεία και υποσυνείδητα επιλέγουμε ή το ένα ή το άλλο είδος σχέσης;

Αναλογιστείτε, ως παιδιά οι γονείς σας ήταν τρυφεροί μαζί σας ή απόμακροι; ήταν εκδηλωτικοί και σας μιλούσαν για την αγάπη τους προς εσάς; Ακόμη, η σχέση μεταξύ των γονιών σας πώς ήταν; Μήπως βλέπετε την ιστορία να επαναλαμβάνεται; Βλέπετε κοινά στοιχεία και μοτίβα στις σχέσεις σας με αυτή των γονιών σας; Μήπως η επιλογή του είδους σχέσης και η επιλογή των συντρόφων μας δεν είναι τόσο επιφανειακά όσο νομίζουμε; Όταν η σχέση δε βασίζεται σε γερά θεμέλια και η αγάπη δεν είναι ανιδιοτελής όμως, πόσο θα μπορούσε να αντέξει μια τέτοια σχέση και κυρίως κατά πόσο θα ήταν υγιής;

Η αρνητική επίδραση της μονογαμίας στην ψυχολογική ευεξία είναι ένα σύνθετο και πολυεπίπεδο ζήτημα. Για μερικούς ανθρώπους η ακαμψία της μονογαμίας είναι ασφυκτική και αισθάνονται εγκλωβισμένοι, πλήξη και στασιμότητα. Για άλλους, η προσδοκία να είναι σεξουαλικά και συναισθηματικά αποκλειστικοί με ένα άτομο είναι πηγή συνεχούς άγχους. Ένα από τα βασικά προβλήματα με τη μονογαμία είναι ότι συχνά οδηγεί σε μια αίσθηση προδοσίας και εγκατάλειψης όταν ένας σύντροφος ξεφεύγει από τη σχέση. Αυτό ενδέχεται να προκαλέσει μεγάλη ψυχολογική βλάβη και να οδηγήσει σε ζητήματα εμπιστοσύνης, ζήλιας και κτητικότητας σε μελλοντικές σχέσεις.

Επιπλέον, η προσδοκία να είσαι μονογαμικός μπορεί να δημιουργήσει μια αίσθηση σεξουαλικής καταστολής, σεξουαλικής καταπίεσης, η οποία με τη σειρά της θα οδηγήσει σε προβλήματα όπως χαμηλή αυτοεκτίμηση, προβλήματα εικόνας σώματος και σεξουαλική δυσλειτουργία (κακή έως ανύπαρκτη σεξουαλική ζωή συνήθως έπειτα από χρόνια). Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την συναισθηματική αποξένωση και αδιαφορία.

Τελικά, η αρνητική επίδραση της μονογαμίας στην ψυχολογική ευεξία οφείλεται στο γεγονός ότι είναι ένας περιοριστικός και άκαμπτος τρόπος ζωής.

Οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι επιλέγουν την πολυγαμία, μπορεί να διαφέρουν πολύ από άτομο σε άτομο. Μερικοί άνθρωποι μπορεί να επιλέξουν την πολυγαμία για να έχουν περισσότερους συντρόφους ώστε να ικανοποιήσουν τις σωματικές και συναισθηματικές τους ανάγκες, άλλοι για να πάρουν την επιβεβαίωση που τους λείπει και να ικανοποιήσουν το εγώ τους, άλλοι για να κάνουν περισσότερα παιδιά και άλλοι γιατί είναι η θρησκευτική τους πεποίθηση τέτοια.

Πολλοί είναι αυτοί που την επιλέγουν για να ξεφύγουν από την ρουτίνα τους, γιατί έχουν ανάγκη την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης, άλλοι γιατί έχουν την ανάγκη να νιώσουν νέοι και ικανοί.

Στην πολυγαμία παρατηρείται οι εμπλεκόμενοι να βιώνουν περισσότερη ελευθερία και ενθουσιασμό, υπάρχει μια αίσθηση ποικιλίας και έντονη διάθεση για εξερεύνηση. Επίσης, τα άτομα σε πολυγαμικές σχέσεις τείνουν να διατηρούν περισσότερες φιλίες επειδή έχουν έναν ευρύ κοινωνικό κύκλο. Είναι επίσης λιγότερο πιθανό να σταματήσουν να έρχονται σε επαφή με πρώην συντρόφους. Αντίθετα, πολλά μονογαμικά ζευγάρια χάνουν φίλους ειδικά στα πρώτα στάδια της σχέσης τους.

Η πολυγαμία έχει πολλά οφέλη όταν και οι δύο σύζυγοι συμφωνούν σε αυτήν μέσα σε ένα ώριμο πλαίσιο σχέσης. Εάν υπάρχει σεβασμός και τα μέλη αισθάνονται ασφάλεια μέσα στον δεσμό, καθώς και συναισθηματική οικειότητα, τότε είναι πιθανό να υπάρχει ισορροπία και υγιής σχέση.

Από την άλλη, είναι δύσκολο να διατηρηθούν με επιτυχία πολλαπλές σχέσεις, είναι δύσκολο να διατηρηθεί η αρμονία καθώς μπορεί να υπάρχει ζήλια ή ανταγωνισμός μεταξύ των εμπλεκομένων. Πόσο μάλλον αν η πολυγαμική σχέση εξελιχθεί σε συμβίωση. Θα υπάρχει αυξημένος ανταγωνισμός για πόρους: με πολλές συζύγους και παιδιά, οι πολυγαμικές οικογένειες αγωνίζονται να παρέχουν αρκετούς πόρους για όλους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο ανταγωνισμό για τρόφιμα, στέγαση και άλλα είδη πρώτης ανάγκης.

Επίσης, αυξημένη οικονομική πίεση λόγω των μεγάλων αναγκών που έχουν οι οικογένειες με πολλά μέλη. Ακόμη, σε περίπτωση που υπάρχει ήδη γάμος ή οικογένεια και ένας εκ των συντρόφων προχωρήσει σε πολυγαμικές σχέσεις, υπάρχει το ρίσκο να πάρει διαζύγιο το οποίο συνεπάγεται διαίρεση της περιουσίας, ρύθμιση της πρόσβασης στα παιδιά, σοβαρές συνέπειες στα παιδιά και ο φόβος της μοναξιάς.

Η μονογαμία αποτελεί ένα περίπλοκο θέμα με πολλές διαστάσεις. Η απάντηση είναι διαφορετική για τον καθένα.

Παρόλο που βιολογικά είμαστε πολυγαμικά όντα, εξελικτικά έχουμε επιλέξει την μονογαμία.

Η πραγμάτωση της φαντασίωσης της πολυγαμίας και η μετατροπή της σε τρέχουσα και μόνιμη πραγματικότητα είναι βέβαιο ότι θα έκανε κάποιον ευτυχέστερο μακροπρόθεσμα; Αμφιβάλλω. Ίσως και να γινόταν εφιάλτης.

Η αλλαγή για να είναι ουσιαστική θα πρέπει να βασίζεται στην ειλικρίνεια πρωτίστως προς τον εαυτό μας, χωρίς φόβους και αμφιβολίες αλλά με θάρρος να έρθουμε αντιμέτωποι με το κομμάτι του ίδιου μας του εαυτού που μας δεσμεύει. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Cavanaugh J., Mustoe A., Womack St.L. & French J.A. (2018). Oxytocin modulates mateguarding behavior in marmoset monkeys. Hormones and Behavior, 106, 150-161.
Díaz‐Muñoz S.L. & Bales K. (2016). “Monogamy” in primates: variability, trends and synthesis: introduction to special issue on primate monogamy. Am J Primatol., 78, 283-287.
Dillard J.R. & Westneat D.F., (2016). Disentangling the correlated evolution of monogamy and cooperation. Trends in Ecology & Evolution, 2091, 1-11.
Hamilton L.D. & Meston C.M., (2017). Differences in neural response to romantic stimuli in monogamous and non-monogamous men. Arch Sex Behav, 46, 2289-2299.
Hogg M.A. & Vaughan G.M., (2010). Κοινωνική ψυχολογία. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα. Σελ. 610- 654.
Kvarnemo C., (2018). Why do some animals mate with one partner rather than many? A review of causes and consequences of monogamy. Biol. Rev., 93, 1795-1812 33.
McLeod D.V. & Day T., (2014). Sexually transmitted infection and the evolution of serial monogamy. Proc. R. Soc. B, 281, 20141726.
Perkeybile A.M. & Bales K.L. (2017). Intergenerational transmission of sociality: the role of parents in shaping social behaviour in monogamous and non-monogamous species. Journal of Experimental Biology, 220, 114-123.
Schacht R. & Bell A.V. (2016). The evolution of monogamy in response to partner scarcity. Sci. Rep., 6, 32472.

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Τσομπάνη Θεοδώρα - Σύμβουλος Ψ.Υγείας

Τσομπάνη Θεοδώρα: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Η Θεοδώρα Τσομπάνη είναι σύμβουλος ψυχικής υγείας , απόφοιτη του προγράμματος Εφαρμοσμένης Ψυχολογίας (Diploma of higher Education in Psychology) και συνεργάτιδα του πολυχώρου ευεξίας και αυτοβελτιωσης Be With You. 

6945773883

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού