Οι βαθύτερες διαδικασίες που διέπουν την ασυνείδητη επικοινωνία

Ακρόαση άρθρου......

Οι διαδικασίες της ασυνείδητης επικοινωνίας δεν είναι επαρκώς κατανοητές. Αυτές οι διαδικασίες μπορεί να είναι αινιγματικές αλλά όχι απόκρυφες. Δεν πρόκειται για εξωαισθητηριακή αντίληψη. Βασίζονται αποκλειστικά σε δεδομένα αισθητηριακά (τα οποία συχνά προσλαμβάνονται ασυνείδητα).

Στο βαθμό που αυτά τα δεδομένα μπορούν να γίνουν συνειδητά, μπορούν να μετατραπούν μέσω της ενσυνείδητης σκέψης σε δεδομένα που έχουν νόημα. Ένα μέρος του συγκεκριμένου προβλήματος εστιάζει στην ακριβή ποσότητα των πληροφοριών, στη διακριτικότητα και τις νύξεις -κατά κανόνα ασυνείδητες- που υφίστανται μεταξύ των ατόμων.

Είναι κοινά αποδεκτό ότι μεγάλος αριθμός πολύπλοκων πληροφοριών γίνεται αντιληπτός από τις αισθήσεις μας χωρίς τη συνειδητή συμμετοχή μας.

Τούτο ισχύει κυρίως για τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μας με άλλους. Αυτό μελετήθηκε στο πλαίσιο ενός συμβατικού επιστημονικού υποδείγματος (Lewicki,1986).

Τι συμβαίνει με τις εν λόγω πληροφορίες; Μπορούν να γίνουν αντικείμενο επεξεργασίας και να αποθηκευτούν και/ή να τροφοδοτήσουν κάποιες «εκτός συνειδητότητας» αντιδράσεις;

Μερικές φορές κάποιος συνειδητοποιεί ότι προσλαμβάνει και καταγράφει κάποιο ερέθισμα, ενώ αμέσως μετά ότι το χάνει από το συνειδητό επίπεδο. Ωστόσο, αν του το θυμίσουν αργότερα, υπάρχει η αίσθηση ότι «ναι το είδα».

Η ασυνείδητη επικοινωνία μπορεί να περιλαμβάνει αυτό το σύνηθες «εκτός συνειδητότητας» που σχετίζεται πολύ με τη γνωστική επεξεργασία, αλλά και να περιλαμβάνει τις πιο οργανωμένες και τις πιο περιεκτικές σε κίνητρα πλευρές του ψυχοδυναμικού ασυνειδήτου.

Η ασυνείδητη επικοινωνία μπορεί να καθοδηγηθεί από σχέδια και στόχους προσωρινά είναι εκτός συνειδητότητας, αλλά πιο συχνά καθοδηγείται από ασυνείδητα κίνητρα όπως απαγορευμένες επιθυμίες, άμυνες, ασυνείδητες φαντασιώσεις και πολλές άλλες προσπάθειες διαμόρφωσης, διατήρησης και τροποποίησης του εαυτού.

Οι ασυνείδητες διαδικασίες που εμπλέκονται στη μεταβίβαση/αντιμεταβίβαση επικεντρώνονται στην έννοια της ταύτισης. Η ταύτιση συνεπάγεται και κάποια χαλάρωση των ορίων μεταξύ του εαυτού και των άλλων, προκειμένου να επιτραπούν εμπειρίες του να αποτελεί κάποιος όψεις κάποιου άλλου προσωρινά, είτε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Η εμπειρία αυτή συμβάλλει στο να εισέλθει ο ένας στην υποκειμενικότητα του άλλου, δηλαδή στη διυποκειμενικότητα.

Μίμηση και ταύτιση

Η μίμηση μπορεί να επιτελεστεί ασυνείδητα. Έχει όμως και μια ασυνείδητη και σχεδόν βασανιστική μορφή.

Πόσο συχνά έχετε πιάσει τον εαυτό σας να παρακολουθεί κάποιο άτομο έντονα και να μιμείται τις εκφράσεις του προσώπου του ή τις κινήσεις του;

Οι μητέρες μιμούνται τα μωρά τους τόσο συχνά, όσο τις μιμούνται εκείνα, με τρόπο αυτόματο και χωρίς να μπορούν ν' αντισταθούν.

Αυτού του είδους η μίμηση φαίνεται ν' αποτελεί έναν αρχέγονο-πρωτόγονο, προλεκτικό τρόπο κοινοποίησης της «όμοιας σύστασης», καθώς προκαλεί ικανοποιητική ομοιότητα με το άλλο άτομο στις χειρονομίες, στην έκφραση, στην κίνηση και στη στάση για να δημιουργήσει στον εαυτό μια συναισθηματική κατάσταση ή τάση η οποία θα ανήκει στον άλλο.

Ο αναλυτής Joseph Sandler έχει περιγράψει την ταύτιση ως εξής:

Μπορεί κανείς να την παρατηρήσει καλύτερα στον παιδικό κινηματογράφο, όπου οι κινήσεις του ήρωα πάνω στο άλογο φαίνεται να καθρεφτίζονται στις ακούσιες κινήσεις των παιδιών του κοινού. Θέλω να τονίσω ότι αυτό είναι ένα εντελώς αυτόματο και αντανακλαστικό αποτέλεσμα.

Θέλω επίσης να σημειώσω ότι αυτή είναι μια διαδικασία η οποία συμβαίνει συνεχώς στον καθένα δεν μπορούμε να συλλάβουμε την κίνηση ή την έκφραση κάποιου χωρίς να την έχουμε αντιγράψει ασυνείδητα μέσα μας, παρόλο που η αντιγραφή θα βρίσκεται πολύ χαμηλότερα από το κατώφλι της συνειδητής εμπειρίας.

Πράγματι, εάν δεν διαθέταμε έναν αποτελεσματικό μηχανισμό για να καθιερώσει αυτή την τάση, θα καταλήγαμε να αντιγράφουμε χωρίς μέτρο τη συμπεριφορά και τα συναισθήματα του καθενός γύρω μας, ένα φαινόμενο σύγχυσης μεταξύ του «εαυτού» και του «άλλου» που μπορεί να εμφανιστεί με τη μία ή με την άλλη μορφή σε ιδρυματοποιημένους και σε άσχημη κατάσταση σχιζοφρενείς, οι οποίοι δυσκολεύονται πάρα πολύ ή δεν καταφέρουν πλέον να διακρίνουν τον «εαυτό» από τον «άλλο».

Ο Sandler χρησιμοποιεί τον όρο πρώιμη ταύτιση για την προσωρινή ταύτιση με κάποιο άλλο πρόσωπο, η οποία τερματίζεται με έναν ήπιο χωρισμό του εαυτού από τον άλλο, δηλαδή, με μια εύκολη αποταύτιση.

Επικεντρώνει την προσοχή στην εξελικτική λειτουργία των πρώιμων ταυτίσεων: από τη νηπιακή ηλικία καθοδηγούν τη μάθηση αναφορικά με τους άλλους και εν τέλει αποκτούν ένα πιο μόνιμο είδος ταύτισης που ονομάζεται δευτερογενής ταύτιση, η οποία δημιουργεί αναπαραστάσεις του εαυτού και διαμορφώνει την ταυτότητα.

Εσωτερίκευση, ενδοβολή και ενδοβολική ταύτιση

Εσωτερίκευση είναι ένας γενικός όρος που ορίζει τη διαδικασία μέσω της οποία γνωρίσματα του εξωτερικού κόσμου αναπαριστώνται με μια σχετικά διαρκή μορφή στον εσωτερικό κόσμο.

Η ενδοβολή είναι ένας πιο εξειδικευμένος όρος που τείνει να χρησιμοποιείται πλέον μόνο για τη «γενική» εσωτερίκευση των άλλων ατόμων και των σχεσεών τους.

Όταν τα εσωτερικά αντικείμενα και οι εσωτερικές συσχετίσεις των αντικειμένων αναφέρονται ως προϊόντα ενδοβολής, τονίζεται ότι «έχουν προσληφθεί εσωτερικά ως ύπαρξη» -ως μια βαθμιαία λήψη πληροφοριών προκειμένου να οικοδομηθούν τμήματα της ενδοψυχικής δομής και να διαμορφωθεί ο εαυτός.

Τα προϊόντα ενδοβολής είναι εν δυνάμει διαθέσιμα προς ταύτιση -ενδογενής ταύτιση- και, μονολότι δεν μπορούν ίσως να αποτελέσουν βάση προσδιορισμού, διαφυλλάσσονται ωστόσο μερικές φορές για λόγους άμυνας.

Μπορεί ν' αποτελέσουν βάση προσδιορισμού με κάποιο μεταβατικό τρόπο, με το να αποτελέσουν τμήμα του εαυτού. Ή μπορεί να ενσωματωθούν με τις αναπαραστάσεις του εαυτού μέσω της δευτερογενούς ταύτισης και να γίνουν μόνιμο τμήμα του εαυτού.

Κατά τη διάρκεια των αλληλεπιδράσεων, συμβαίνουν οι ίδιες διαδικασίες της ενδοβολής και της ενδογενούς ταύτισης κάθε στιγμή, συχνά με πολύ μικρότερες επιπτώσεις στα εσωτερικά αντικείμενα και την αίσθηση του εαυτού.

Στην αλληλεπίδραση, κατά τους Tansey & Burke (1989), αυτό που προσλαμβάνεται και αποτελεί βάση προσδιορισμού  μπορεί να είναι «μοντέλα του εαυτού και των άλλων, κατά την αλληλεπίδραση».

Αυτά τα μοντέλα μπορούν να εκσυγχρονίζονται διαρκώς με τις νέες αλληλεπιδράσεις, σε μια διαρκή, διαπροσωπική διαδικασία μεταβατικών ενδογενών ταυτίσεων.

Στην ψυχαναλυτική αντιμεταβίβαση αυτές οι μεταβατικές ενδογενείς ταυτίσεις δίνουν τη δυνατότητα στον αναλυτή να «μάθει» αυτό που κοινοποιεί ο ασθενής για να «γίνει γνωστό» (μέσω της μεταβίβασης), αυτό που ο ασθενής μεταδίδει πιεστικά στον αναλυτή -χρησιμοποιώντας την ασυνείδητη διαδικασία της προβολικής ταύτισης.

Προβολική ταύτιση

Η προβολή αποτελεί ένα μηχανισμό άμυνας. Μπορεί να αναφέρεται στην εξωτερίκευση μιας εσωτερικής σύγκρουσης, όπως στο ψυχαναλυτικό έργο της Klein με παιδιά, όπου η ενεργοποίηση συγκρουσιακών σχέσεων που προβάλλονται στα παιχνίδια καταπράυνε το άγχος των παιδιών.

Η προβολή μπορεί επίσης να αναφέρεται στο μηχανισμό εντοπισμού στον εξωτερικό κόσμο των μη αποδεκτών από το άτομο ενστίκτων όπως είναι η επιθετικότητα. Η Klein συνέχισε για να περιγράψει έναν ακόμη σχετικό όρο, της προβολικής ταύτισης.

Στην προβολική ταύτιση, ένα μέρος του εαυτού προβάλλεται μαζί με κάποιο άσχημο εσωτερικό αντικείμενο ώστε το άτομο που προβάλλει να νιώθει «ένα» με τον παραλήπτη της προβολής, ενώ επιτυγχάνει κάποια αίσθηση ελέγχου τόσο στο τι προβάλλεται, όσο και στον ίδιο τον παραλήπτη.

Σύμφωνα με την Klein, η προβολή και η προβολική ταύτιση αποτελούν αρχέγονους - πρώιμους μηχανισμούς άμυνας οι οποίοι χρησιμοποιούνται για την απαλλαγή από εσωτερικά αντικείμενα στη φαντασίωση.

Είναι ενδοψυχικοί μηχανισμοί και δεν περιλαμβάνουν επικοινωνία με άλλους στην πραγματικότητα.

Η προβολική ταύτιση αυτού του τύπου ονομάζεται, μερικές φορές, αρχικό στάδιο προβολικής ταύτισης. Βαθμιαία αντικαθίσταται από μια έννοια, η οποία είναι παρόμοια, αλλά έχει άμεσα αποτελέσματα αλληλεπίδρασης: το δεύτερο στάδιο προβολικής ταύτισης.

Το άτομο που προβάλλει έχει τη φαντασίωση ότι απαλλάσσεται από κάτι οδυνηρό, ένα ανεπιθύμητο εσωτερικό αντικείμενο ή ένα ανεπιθύμητο τμήμα του εαυτού, προβάλλοντάς το και αποθηκεύοντάς το σε κάποιο άλλο πρόσωπο με το οποίο αλληλεπιδρά πραγματικά.

Τότε μέσω ασυνείδητων προσπαθειών αλληλεπίδρασης, το άτομο που προβάλλει επηρεάζει τον παραλήπτη, ώστε ο δεύτερος να «σκέφτεται, να νιώθει και να συμπεριφέρεται με τρόπο σύμφωνο με τα αναδυόμενα συναισθήματα, τον εαυτό και τις αναπαραστάσεις του αντικειμένου...» 

Η προβολική ταύτιση ως ασυνείδητη επιοινωνία

Στο δεύτερο στάδιο προβολικής ταύτισης, οι πραγματικές αιτίες της διαπροσωπικής προβολικής ταύτισης, παρότι ασυνείδητες, εξωτερικεύονται από το άτομο που προβάλλει κατά την αλληλεπίδραση. Ο παραλήπτης μπορεί να μη συνειδητοποιεί τι συμβαίνει ή να συνειδητοποιεί μερικώς.

Ένα παράδειγμα δίνεται από τον Odgen (1979). Το άτομο που προβάλλει είναι κάποια ασθενής υπό περιορισμό και οι παραλήπτες είναι τα υπόλοιπα άτομα γύρω της, ειδικά ο θεραπευτής της.

Μια δωδεκάχρονη έγκλειστη ασθενής, η οποία ως νήπιο είχε υποστεί σωματικό και ψυχολογικό βιασμό, τονίζει αυτή την όψη της προβολικής ταύτισης. Η ασθενής δεν έλεγε και δεν έκανε σχεδόν τίποτε εντός του ιδρύματος, αλλά έκανε έντονα αισθητή την παρουσία της σπρώχνοντας διαρκώς τους άλλους και συγκρουόμενη μαζί τους, και ιδιαίτερα με το θεραπευτή της.

Αυτή η συμπεριφορά βιωνόταν ως εξοργιστική από τους άλλους ασθενείς και το προσωπικό. Κατά τις ώρες της θεραπείας (συχνά παιγνιοθεραπεία), ο θεραπευτής τής έλεγε ότι δεν υπήρχε χώρος για εκείνον μέσα στο δωμάτιο.

Όπου και αν στεκόταν, εκείνο ακριβώς το σημείο φαινόταν ότι της ανήκε. Αυτού του τύπου η αλληλεπίδραση αναπαριστά ένα είδος συσχέτισης αντικειμένου, όπου ο ασθενής ασκεί πίεση στο θεραπευτή ώστε να νιώσει αναπόφευκτα ότι πιέζεται ο ίδιος.

Μία από τις λειτουργίες αυτού του διαπροσωπικού τύπου προβολικής ταύτισης φαίνεται ότι είναι η δημιουργία μιας νοητικής κατάστασης σε κάποιο άλλο πρόσωπο ως μέσου επικοινωνίας μαζί του σχετικά με την εν λόγω νοητική κατάσταση.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Διαπροσωπικές σχέσεις που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.