Με ποιον τρόπο η εφηβεία θέτει τα θεμέλια στη μετέπειτα ζωή;

Ακρόαση άρθρου......

Το αντικείμενο του παρόντος άρθρου είναι η επίδραση της εφηβείας στη σύνθεση των θεμελίων για την ενήλικη ζωή. Η αναπτυξιακή διαδρομή του ανθρώπου είναι το πέρασμα μέσα από τα αναπτυξιακά στάδια με στόχο την ενηλικίωση.

Η εφηβεία αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης αρκετών επιστημόνων, οι οποίοι μέσα από τις έρευνές τους κατέληξαν σε αποτελέσματα που άλλοτε συγκλίνουν και άλλοτε διαφέρουν ριζικά λόγω της διαφορετικής οπτικής μελέτης αυτών.

Με τα σημερινά δεδομένα γίνεται μια παρουσίαση των θεμελιωδών δομικών στοιχείων που οδηγούν τους έφηβους στην ενήλικη ζωή. Σημαντική προσθήκη του τελευταίου αιώνα η αναδυόμενη εφηβεία και οι επιδράσεις της στην καθυστερημένη μετάβαση των ανθρώπων προς την ενηλικίωση. Αν και η αναπτυξιακή ολοκλήρωση των ανθρώπων, σε όλους τους τομείς, είναι σχεδόν αδύνατη, οι παρεμβάσεις μέσω της ψυχοθεραπείας είναι πιθανόν να βοηθήσουν στην επιτυχημένη μετάβαση προς την ενήλικη ζωή.

Η εφηβεία είναι μια από τις πιο σημαντικές μεταβατικές περιόδους, η οποία γεφυρώνει την παιδική με την ενήλικη ζωή.

Πριν αναφερθούμε στη σημαντικότητα της εφηβείας και στον ρόλο που διαδραματίζει στη μετέπειτα ζωή του ατόμου, αξίζει να γίνει μια σύντομη αναφορά στο αναπτυξιακό στάδιο της μέσης παιδικής ηλικίας που προηγείται, προκειμένου να κατανοήσουμε τη γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη που συντελείται πριν την είσοδο του παιδιού στην εφηβεία.

Το άρθρο είναι δομημένο ως εξής: στο κεφάλαιο Από τη Μέση Παιδική Ηλικία στην Εφηβεία γίνεται μια σύντομη αναφορά στο στάδιο που προηγείται της εφηβείας και στο κεφάλαιο Αναπτυξιακές Θεωρίες και Εφηβεία παρουσιάζονται θεωρίες που μελέτησαν αυτό το αναπτυξιακό στάδιο. Στη συνέχεια γίνεται μια σύντομη περιγραφή του αναπτυξιακού σταδίου και έπειτα παρουσιάζονται οι τομείς που η εφηβεία θέτει τα θεμέλια στην ενήλικη ζωή. Ακολουθεί μια εκτενής αναφορά στην Αναδυόμενη Ενηλικίωση και η εργασία κλείνει με προτάσεις παρέμβασης στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή με σκοπό την αναπτυξιακή ολοκλήρωση. Τέλος παρουσιάζονται κάποια συμπεράσματα.

Από τη Μέση Παιδική Ηλικία στην Εφηβεία

Η μέση παιδική ηλικία εκτείνεται χρονικά περίπου από τα 6 έως τα 12 έτη. Ως προς τη σωματική ανάπτυξη, οι μεταβολές που σημειώνονται κατά την περίοδο αυτή χαρακτηρίζονται ως αργές και σταθερές (Feldman, 2014).

Ωστόσο οι γνωστικές και ψυχοκοινωνικές αλλαγές που συντελούνται με την είσοδο του παιδιού στο σχολείο χαρακτηρίζονται ως ιδιαίτερα σημαντικές (Harold & Hay, 2005). Σύμφωνα με τον Piaget, ως προς τη νοητική του ανάπτυξη το παιδί στη μέση παιδική ηλικία βρίσκεται στο στάδιο των συγκεκριμένων λογικών πράξεων καθώς αποκτά τη γνωστική ικανότητα να σκέφτεται λογικά και οργανωμένα.

Παράλληλα, κατά το στάδιο αυτό, τα παιδιά αρχίζουν να περνούν περισσότερο χρόνο με τους συνομηλίκους τους και να μειώνεται ο χρόνος που περνούν με τους γονείς τους.

10 Βιωματικά Εργαστήρια για Γονείς (Νοέμβριος 2024 – Απρίλιος 2025) | Διοργάνωση: PSYCHOLOGY.GR | Συμμετοχή: 35 ευρώ για εγγραφές που θα γίνουν έως Κυριακή 17 Νοεμβρίου. Με αυτό το κόστος, έχετε πρόσβαση στο σύνολο των 10 σεμιναρίων που θα διεξαχθούν.

Κατά τη σχολική ηλικία οι φιλίες αρχίζουν να αποκτούν πιο σταθερό χαρακτήρα και επηρεάζουν την εικόνα που διαμορφώνουν τα παιδιά για τον εαυτό τους (Lightfoot et al., 2018).

Με την ολοκλήρωση της μέσης παιδικής ηλικίας τα παιδιά κάνουν τα πρώτα βήματα στην εφηβεία.

Τι συμβαίνει όμως στο αναπτυξιακό στάδιο της εφηβείας και το κάνει τόσο ξεχωριστό;

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία, εφηβεία είναι η περίοδος της ανθρώπινης ανάπτυξης που ξεκινά από την ηλικία 10-12 ετών και τελειώνει με τη φυσιολογική ωριμότητα περίπου στα 19 έτη, αν και το ακριβές εύρος ηλικίας διαφέρει μεταξύ των ατόμων (APA Dictionary of Psychology, n.d.).

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, πραγματοποιούνται πολυδιάστατες και σημαντικές αλλαγές, ασύγχρονες μεταξύ τους, στα φυσικά χαρακτηριστικά, τα σεξουαλικά χαρακτηριστικά και το σεξουαλικό ενδιαφέρον, με αποτέλεσμα να υπάρχουν σημαντικές επιπτώσεις στην εικόνα του σώματος, την αυτοαντίληψη και την αυτοεκτίμηση.

Εξίσου αισθητές είναι οι γνωστικές και κοινωνικές εξελίξεις.

Αναπτυξιακές Θεωρίες και Εφηβεία

Αρκετές προσεγγίσεις ερεύνησαν το αναπτυξιακό στάδιο της εφηβείας από διάφορες σκοπιές. Κατά τον Stanley Hall, η εφηβεία πρόκειται για μια διαδικασία σωματικής και ψυχοκοινωνικής αναγέννησης. Πρόκειται για μια περίοδο εσωτερικού αναβρασμού και συναισθηματικής αστάθειας, με κύρια αιτία τις βιολογικές αλλαγές και πιο συγκεκριμένα τις ορμονικές. Για αυτόν τον λόγο, το έφηβο άτομο έχει την ανάγκη να γίνεται κατανοητό, με σκοπό να ξεπεράσει την εσωτερική του σύγκρουση και να σταθμίσει τα συναισθήματά του (Grinder, 1969· Hall, 1903).

O Freud με την Ψυχαναλυτική προσέγγιση, υποστήριξε με τα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης στην αναπτυξιακή του θεωρία ότι η εφηβεία ανήκει στο γενετικό στάδιο. Κατά τη διάρκεια του γενετικού σταδίου το άτομο προετοιμάζεται για τις ενήλικες σχέσεις και εκφράζει τη σεξουαλικότητά του δημιουργώντας συναισθηματικούς δεσμούς.

Σε αυτό το στάδιο μπορεί να εμφανιστούν οι άλυτες συγκρούσεις των προηγούμενων σταδίων και να επηρεαστεί η προσωπικότητα, η σεξουαλική συμπεριφορά κ.α. (Lantz, 2022). Κατά τα Ψυχοκοινωνικά στάδια ανάπτυξης του Erikson η εφηβεία κατηγοριοποιείται σε αυτό του 5ου σταδίου της “Ταυτότητας εναντίον Σύγχυσης”.

Σε αυτό το στάδιο αναδεικνύεται η ανάπτυξη της ισορροπημένης ταυτότητας, η οποία επηρεάζει τις συμπεριφορές και τη δια βίου ανάπτυξη. Οι έφηβοι σε αυτό το στάδιο κάνουν βήματα προς την ανεξαρτησία και αναπτύσσουν την αίσθηση του εαυτού. Σε περίπτωση της μη επίλυσης της αναπτυξιακής σύγκρουσης και παραμονής σε αυτό το στάδιο, οι έφηβοι καταλήγουν ανασφαλείς καθώς επίσης βιώνουν μια σύγχυση για τον εαυτό τους και το μέλλον (Bishop, 2013).

Κατά τον Piaget και τη θεωρία της Γνωστικής Ανάπτυξης, η εφηβεία κατατάσσεται στο στάδιο της Τυπικής Λογικής Σκέψης με τους έφηβους να κατακτούν την ικανότητα της λογικής και αφηρημένης σκέψης καθώς και να απαντάνε σε υποθετικές ερωτήσεις και διλλήματα (Mooney, 2013). Τέλος ο Kohlberg επηρεασμένος από τη θεωρία του Piaget, υποστήριξε μέσω των ηθικών σταδίων ανάπτυξης ότι οι έφηβοι βρίσκονται στο συμβατικό στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι κρίνουν την ηθική των πράξεών τους με τις κοινωνικές προσδοκίες καθώς και συμβιβάζονται με τους κοινωνικούς κανόνες, διαδικασίες που συμβαίνουν στα υποστάδια της προσωπικής κοινωνικής συμμόρφωσης και σε αυτό της αξίας στην εξουσία (Kohlberg & Hersh, 1977).

Σύντομη Παρουσίαση του Σταδίου της Εφηβικής Ανάπτυξης

Η αναπτυξιακή φάση της εφηβείας ή αλλιώς του “αυξητικού τινάγματος” πρόκειται για μια εκτεταμένη χρονική περίοδο μετάβασης από την παιδική στην ενήλικη ζωή κατά την διάρκεια της οποίας συμβαίνουν ραγδαίες, πολυεπίπεδες αλλαγές.

Με την περάτωση αυτού του αναπτυξιακού σταδίου πρέπει να έχουν κατακτηθεί δεξιότητες οι οποίες θα καταστήσουν τον έφηβο ισότιμο μέλος της κοινωνίας.

Οι έφηβοι καλούνται να ανταποκριθούν στις κοινωνικές και προσωπικές προκλήσεις, σε έναν κόσμο που μοιάζει πολύπλοκος, βιώνοντας έντονες συναισθηματικές και σωματικές αλλαγές (Feldman, 2010· Tucker, 1999).

Γνωστική Ανάπτυξη

Ως προς τη γνωστική ανάπτυξη, ο έφηβος μεταβαίνει από τη συγκεκριμένη στην τυπική λογική σκέψη. Με την ολοκλήρωση του σταδίου, ο εφηβικός νους εγκαταλείπει το εδώ και τώρα και την ανάγκη φυσικής παρουσίας πραγμάτων ή προσώπων. Πλέον σκέφτεται αφηρημένα, λαμβάνει υπόψιν τις διαφορετικές οπτικές των καταστάσεων, μεταβαίνει από το γενικό προς το ειδικό και είναι ικανός να κατανοήσει το “πιθανά” και το θεωρητικό.

Οι νοητικές αυτές αλλαγές έχουν ως συνέπεια ο έφηβος να αντιμετωπίζει και να αντιμετωπίζεται διαφορετικά από το περιβάλλον του. Δεν συμμορφώνεται εύκολα, απορρίπτει τη γνώμη των οικείων του και αναπτύσσει τον εφηβικό εγωκεντρισμό, χαρακτηριστικό με γνωστική αφετηρία και συμπεριφορικές προεκτάσεις. Ο γνωστικός αυτός εγωκεντρισμός δημιουργεί τις παρακάτω γνωστικές αδυναμίες: Αδυναμία διάκρισης της παροδικής και μόνιμης σκέψης, αδυναμία διάκρισης του υποκειμενικού και του αντικειμενικού και ανικανότητα διαφοροποίησης ατομικού από το καθολικό (Slavin, 2018· Tucker, 1999).

Γλωσσική Ανάπτυξη

Η γλωσσική ανάπτυξη επέρχεται όταν βελτιώνεται η νοητική ικανότητα του εφήβου. Πλέον αντιλαμβάνεται λογοτεχνικά σχήματα, ρητορικές τεχνικές, παροιμίες και υπάρχει εμφανής ανάπτυξη στην συντακτική του ικανότητα.

Είναι η περίοδος που οι έφηβοι ξεκινάνε να επικοινωνούν τη γνώμη τους μέσω ανοικτών συζητήσεων με συνομήλικους τους, οι οποίοι τους προσφέρουν μία νέα πηγή πληροφοριών, συναισθηματική υποστήριξη και προσωπική ευημερία. Βασικός παράγοντας που επιδρά στο αναπτυξιακό αυτό στάδιο είναι το περιβάλλον (οικογένεια, σχολείο, κοινωνικές ομάδες) (Nippold, 2000· Tucker, 1999).

Ανάπτυξη της Προσωπικότητας

Όσο ο έφηβος οδεύει προς την ενηλικίωση τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του είναι σχεδόν ίδια με αυτά της ενήλικης προσωπικότητας. Παρατηρούνται αυξήσεις στην εξωστρέφεια και στην ευσυνειδησία. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι παράγοντας της ανάπτυξης των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας αποτελεί η αρχή της ωριμότητας, η οποία προτείνει ότι οι κοινωνικές προσδοκίες και οι ρόλοι των εφήβων αυξάνονται προς το πρόσωπό τους και τους ασκούν πίεση ώστε να πετύχουν υψηλότερη ωριμότητα (Tetzner et al., 2022). Επίσης, ένα ακόμα στοιχείο που ολοκληρώνεται στην εφηβεία είναι η ταυτότητα του ατόμου, ο σχηματισμός της οποίας επηρεάζεται πολυπαραγοντικά (Kapur, 2015).

Ψυχοκοινωνική Ανάπτυξη

Η εφηβεία έχει χαρακτηριστεί ως η περίοδος των παροδικών ψυχολογικών μεταπτώσεων. Οι σωματικές και κοινωνικές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα σε αυτή την ηλικία είναι οι πιθανές αιτίες που οι έφηβοι μπορεί να αισθανθούν συναισθήματα θλίψης τα οποία μπορεί να οδηγήσουν ακόμα και σε απόπειρες αυτοκτονίας, με τα κορίτσια να παρουσιάζουν αυξημένες τάσεις σε σχέση με τα αγόρια.

Οι έφηβοι νιώθουν αβοήθητοι, ότι τα προβλήματα τους είναι εξαιρετικά δισεπίλυτα και αυτή η αίσθηση μειώνεται όταν αντιληφθούν ότι το ίδιο αισθάνονται και οι συνομήλικοι τους (Θεοδωροπούλου, 2010· Tucker, 1999).

Τέλος έχει παρατηρηθεί ότι η απουσία κανόνων και η έλλειψη υγειούς οικογενειακού περιβάλλοντος οδηγεί μερίδα των νέων σε χρήση ναρκωτικών ουσιών, σεξουαλική ελευθεριότητα και βανδαλισμούς (Tucker, 1999· Vorobyeva et al., 2015).

Βιοσωματική Ανάπτυξη

Οι βιοσωματικές αλλαγές είναι ίσως οι πιο εντυπωσιακές και εμφανέστερες στην ανάπτυξη των εφήβων μιας και ξεκινάει η μετάβαση προς τον ενήλικο εαυτό.

Με τα κορίτσια να προηγούνται αναπτυξιακά (περίπου στο 10ο ενώ στα αγόρια περίπου στο 11ο-12ο έτος) παρατηρούνται και στα δύο φύλα μεταβολές στο ύψος και στη μάζα σώματος καθώς το επίπεδο των ορμονών αυξάνεται ραγδαία. Σε μια μερίδα των εφήβων οι αλλαγές εμφανίζονται πρώιμα ή αργοπορημένα.

Tα κορίτσια έχουν περισσότερα οφέλη στην κατάσταση της μέσης ήβης ενώ στα αγόρια η πρώιμη ήβη τα κάνει να είναι δημοφιλή και ελκυστικά. Τέλος, και για τα δύο φύλα η πρώιμη εφηβεία έχει ευνοϊκότερη αντιμετώπιση από την οικογένεια σε σχέση με τους συνομηλίκους τους, μιας και οι γονείς παρέχουν περισσότερα δικαιώματα και προνόμια (Tucker, 1999).

Ο Τρόπος που η Εφηβεία Θέτει τα Θεμέλια της Ενήλικης Ζωής

Όπως είδαμε, η εφηβεία είναι μια περίοδος μεγάλων και σημαντικών αλλαγών.

Πώς όμως το μετασχηματιστικό αυτό στάδιο της εφηβείας επηρεάζει τη μετέπειτα ζωή;
Με ποιόν τρόπο οι έντονες αυτές αλλαγές, οι εμπειρίες, οι δεξιότητες και οι αξίες που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη συνολική τροχιά της ενήλικης ζωής ενός ατόμου;

Όπως θα δούμε παρακάτω, η εφηβεία αποτελεί ένα κρίσιμο πλαίσιο το οποίο προσφέρει στον έφηβο θεμελιώδη δομικά στοιχεία για την ενήλικη ζωή του, ασκώντας επιρροή σε όλους τους τομείς, από την υπό διαμόρφωση εικόνα του εαυτού έως και την προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική του ανάπτυξη. Οι επιλογές που γίνονται και τα διδάγματα που αντλούνται κατά τη διάρκεια της εφηβείας συμβάλλουν σημαντικά στη συνολική πορεία της ζωής του ατόμου.

Διαμόρφωση της Ταυτότητας

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η εφηβεία είναι η περίοδος κατά την οποία το άτομο διαμορφώνει την ταυτότητά του. Σύμφωνα με τον Erikson, το βασικό καθήκον αυτού του σταδίου είναι να καταφέρει ο έφηβος να αποδεσμευτεί από την απόλυτη επιρροή των γονιών και ταυτόχρονα να μάθει να ορίζει και να επινοεί τον εαυτό του (Bishop, 2013). Είναι η περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας οι βιολογικές, γνωστικές και κοινωνικές αλλαγές που συμβαίνουν στον έφηβο, τον ωθούν να σκεφτεί τον εαυτό του, να αναλογιστεί τα θέλω του, το είδος του ανθρώπου που θέλει να γίνει και να βρει ποια είναι η θέση του μέσα στο κοινωνικό σύνολο.

Ο βαθμός στον οποίο οι έφηβοι θα κατορθώσουν να διαμορφώσουν μια σταθερή ταυτότητα συνδέεται έντονα με την ψυχοκοινωνική τους συμπεριφορά και ευημερία στην ενήλικη ζωή (Crocetti, 2017).

Εκπαίδευση και Καριέρα

Σύμφωνα με τον Bandura, οι επιλογές που κάνουν οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια των περιόδων διαμόρφωσης, καθορίζουν και την πορεία της ζωής τους. Μεταξύ των επιλογών τους, ιδιαίτερη βαρύτητα έχουν αυτές που επικεντρώνονται στην επαγγελματική επιλογή και ανάπτυξη (Bandura et al., 2001). Αποτελέσματα ερευνών σχετικά με τις σκέψεις των εφήβων για το μέλλον υποδηλώνουν πως οι φιλοδοξίες και οι στόχοι των εφήβων αφορούν ιδιαίτερα τα καθήκοντα της ενήλικης ζωής, δείχνοντας ενδιαφέρον για την εκπαίδευσή τους, ως το μέσο που θα τους εξασφαλίσει το μελλοντικό τους επάγγελμα (Nurmi, 1991).

Οι επιλογές που κάνει το άτομο ως προς την εκπαίδευσή του κατά την εφηβεία μπορούν να αυξήσουν ή να περιορίσουν τον αριθμό των διαθέσιμων επιλογών στον κόσμο της εργασίας κατά την ενήλικη ζωή του.

Συνεπώς οι μορφωτικές επιλογές του ατόμου κατά την εφηβεία καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το κατά πόσο θα καταφέρει να γίνει ένα παραγωγικό μέλος της κοινωνίας και να ξεκινήσει μια πετυχημένη καριέρα ως ενήλικας (Adams & Berzonsky, 2006).

Αυτονομία, Ανάληψη Ευθυνών και Λήψη Αποφάσεων

Βασικές δεξιότητες για την ενήλικη ζωή αποτελούν η ικανότητα για αυτονομία και η ανάληψη ευθυνών, τις οποίες σταδιακά το άτομο καλλιεργεί κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Στην περίοδο αυτή, η ανάπτυξη της αυτονομίας συνήθως επιταχύνεται λόγω των ραγδαίων φυσικών και γνωστικών αλλαγών, της επέκτασης των κοινωνικών σχέσεων και των πρόσθετων δικαιωμάτων και ευθυνών. Ο έφηβος καθώς διαμορφώνει και παγιώνει την ταυτότητά του, αποκτά αυτοδυναμία και ικανότητα λήψης προσωπικών αποφάσεων.

Οι επιλογές που γίνονται στην εφηβεία μπορεί να έχουν δια βίου συνέπειες σε πολλούς τομείς της ενήλικης ζωής, όπως στην υγεία, την καριέρα, την ψυχολογική ευημερία αλλά και την κοινωνική αποδοχή του ατόμου (Mann et al., 1989). Η αυτονομία, το να λειτουργεί κανείς σύμφωνα με τις αξίες του και να μπορεί να λαμβάνει λογικές αποφάσεις είναι μια βασική ανθρώπινη ανάγκη που πρέπει να εκπληρωθεί για να επιτευχθεί η ομαλή λειτουργικότητα και ευημερία του ατόμου ως ενήλικα (Wichmann, 2011).

Διαχείριση Συναισθημάτων

H ικανότητα της ρύθμισης των συναισθημάτων αναπτύσσεται ουσιαστικά κατά τη διάρκεια της εφηβείας, καθώς είναι μια περίοδος που χαρακτηρίζεται από έντονες συναισθηματικές προκλήσεις και ανάπτυξη των ρυθμιστικών νευρικών κυκλωμάτων.

Η ικανότητα του εφήβου να διαχειρίζεται τα συναισθήματα και τις συναισθηματικές αντιδράσεις του αποτελεί μια βασική κοινωνικοσυναισθηματική δεξιότητα που επιτρέπει την ευελιξία σε συναισθηματικά προκλητικές καταστάσεις, ικανότητα κρίσιμη για τη διατήρηση υγιών σχέσεων κατά την ενήλικη ζωή (Young et al., 2019).

Η αδυναμία εκμάθησης του τρόπου ρύθμισης των συναισθηματικών εμπειριών του κατά την εφηβεία μελλοντικά σχετίζεται με κακή ψυχική υγεία (Schweizer et al., 2019).

Για να είναι επιτυχημένη η μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση, ο έφηβος θα πρέπει να αναπτύξει την ικανότητα να αναγνωρίζει και να ρυθμίζει τα συναισθήματά του χωρίς να κατακλύζεται από αυτά.
Να κατανοεί τις συνέπειες της συναισθηματικής έκφρασης τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους άλλους.
Να χρησιμοποιεί τις γνωστικές του δεξιότητες προκειμένου να αντιλαμβάνεται τη φύση και την αιτία των συναισθημάτων του και να αποκτά την ικανότητα να καταπραΰνει τα συναισθήματά του όταν χρειάζεται (Adams & Berzonsky, 2006)· θεμέλια βασικά και παράγοντες προγνωστικοί για μια υγιή συναισθηματική ανάπτυξη στην ενήλικη ζωή (Salovey et al., 2000).

Σεξουαλικότητα

Η αφύπνιση της σεξουαλικότητας που συνοδεύει την εφηβεία θέτει ουσιαστικές προκλήσεις για τους νέους που είναι καθοριστικές για την μετέπειτα σεξουαλική τους υγεία ως ενήλικες. Σε αυτές περιλαμβάνονται η προσαρμογή σε μια εμφάνιση που αλλάζει έντονα, η λειτουργία ενός σώματος ώριμου σεξουαλικά, η ικανότητα να αντιμετωπίζει τις σεξουαλικές του επιθυμίες, ο πειραματισμός στη σεξουαλική συμπεριφορά και η ενσωμάτωση αυτών των εμπειριών σε μια αναπτυσσόμενη αίσθηση του εαυτού.

Η ερωτική συμπεριφορά αποτελεί σημαντική πτυχή στην ανάπτυξη του εφήβου και τα αποτελέσματα αυτής έχουν επιπτώσεις όχι μόνο στην εφηβική αλλά και στην μελλοντική του ευημερία ως ενήλικα (Lefkowitz & Vasilenko, 2014). Πέρα από την καθοριστική σημασία των πρώτων σεξουαλικών εμπειριών κατά τη διάρκεια της εφηβείας για την διαμόρφωση της σεξουαλικής συμπεριφοράς στην ενήλικη ζωή δεν πρέπει να αγνοηθεί και η πιθανότητα μιας εγκυμοσύνης ή η μόλυνση από σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Τέτοιες συνέπειες της σεξουαλικής συμπεριφοράς συχνά λόγω άγνοιας ή επιπολαιότητας των εφήβων έχουν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις και καθορίζουν την ενήλικη ζωή (Adams & Berzonsky, 2006).

Υγεία και Τρόπος Ζωής

Σύμφωνα με επιδημιολογικές έρευνες, οι βλαβερές χρόνιες συνήθειες αποτελούν τους βασικότερους παράγοντες που ευθύνονται για τις κύριες αιτίες θανάτου των ενηλίκων όπως είναι ο καρκίνος, τα εγκεφαλικά επεισόδια και η στεφανιαία νόσος.

Ειδικότερα η κατανάλωση αλκοόλ, το κάπνισμα, οι διατροφικές συνήθειες, η απουσία άσκησης και η καθιστική ζωή αποτελούν βασικές αιτίες κινδύνου.

Οι επιβλαβείς αυτές συνήθειες, όπως έχει αποδειχθεί από μελέτες, που συχνά ξεκινούν και καθιερώνονται κατά τη διάρκεια της εφηβείας επηρεάζουν τη μελλοντική φυσική κατάσταση του ενήλικα (Williams et al., 2002).

Από την Εφηβεία στην Αναδυόμενη Ενηλικίωση

Ύστερα από την εκτενή αναφορά στο στάδιο της εφηβείας και της σημαντικότητας του για την μετέπειτα ζωή του ατόμου, αξίζει να γίνει αναφορά και σε ένα νέο, ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ εφηβείας και ενηλικίωσης, αυτό της αναδυόμενης ενηλικίωσης. Το στάδιο αυτό προτάθηκε από τον ψυχολόγο Jeffrey Jensen Arnett για πρώτη φορά το 2000.

Σύμφωνα με τον Arnett τα χρόνια μεταξύ 18-25 σηματοδοτούνται από ριζικές αλλαγές μεγάλης σημασίας για την ενήλικη ζωή. Την εποχή που πρότεινε ο Erikson τη θεωρία του, η μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση γινόταν σε σχετικά μικρή ηλικία, γύρω στα 20 όπου το άτομο ξεκινούσε να αναλαμβάνει τους ρόλους που συνδέονται με την ενηλικίωση.

Εξαιτίας των μεγάλων δημογραφικών, κοινωνικών, οικονομικών αλλαγών κυρίως στις χώρες του δυτικού κόσμου, οι ζωές των νέων σήμερα διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό σε σύγκριση με τον προηγούμενο αιώνα. Η παράταση στην ηλικία του γάμου, στη γονεϊκότητα και στην οικονομική εξάρτηση από την οικογένεια καθώς και η επέκταση του χρόνου σπουδών συντελεί στην καθυστέρηση της μετάβασης στην ενήλικη ζωή (Arnett, 2000).

Πλέον τα χρόνια μεταξύ 18-25 είναι περίοδος εκπαίδευσης και περαιτέρω κατάρτισης προκειμένου το άτομο να μπορέσει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της σύγχρονης πραγματικότητας. Αποτελεί περίοδο για ρομαντικές και σεξουαλικές σχέσεις με διάφορους συντρόφους (Arnett, 2011).

Σύμφωνα με τον Arnett, λοιπόν, η έννοια της αναδυόμενης ενηλικίωσης σηματοδοτεί μια νέα περίοδο στην πορεία του ανθρώπου προς την ενηλικίωση με πέντε βασικά χαρακτηριστικά που αντιπροσωπεύουν θεμελιώδεις ευκαιρίες για μεταμόρφωση της ζωής. Πιο συγκεκριμένα η αναδυόμενη ενηλικίωση είναι περίοδος εξερεύνησης της ταυτότητας, δοκιμής δυνατοτήτων τόσο στην αγάπη όσο και στην εργασία, αστάθειας, επικέντρωσης στον εαυτό και αίσθησης ότι βρίσκεται στο μεταίχμιο, μεταξύ εφηβείας και ενήλικης ζωής (Munsey, 2006).

Η εξερεύνηση της ταυτότητας κατά τον Arnett αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της αναδυόμενης ενηλικίωσης καθώς σπάνια επιτυγχάνεται πριν την ηλικία των 18.

Με άλλα λόγια ο σχηματισμός της προσωπικής ταυτότητας όσον αφορά την αγάπη, την εργασία και την γενικότερη κοσμοθεωρία του ατόμου ξεκινά ως διαδικασία στην εφηβεία αλλά λαμβάνει χώρα κυρίως στην αναδυόμενη ενήλικη ζωή (Arnett, 2000).

Συνοψίζοντας, σύμφωνα με τον Arnett η αναδυόμενη ενηλικίωση αποτελεί μια ξεχωριστή περίοδο της ζωής των νέων στις βιομηχανοποιημένες κοινωνίες, ιδιαίτερα σημαντική καθώς χαρακτηρίζεται από την τάση για εξερεύνηση των δυνατοτήτων και των επιλογών που θα τον οδηγήσουν στην ενήλικη ζωή (Arnett, 2000).

Παρεμβάσεις κατά την Εφηβεία και την Ενήλικη Ζωή

Έχοντας ολοκληρώσει το αναπτυξιακό στάδιο της εφηβείας και της αναδυόμενης ενηλικίωσης το άτομο θεωρείται πλέον ενήλικας. Τι συμβαίνει όμως όταν ο άνθρωπος περνά το κατώφλι της ενήλικης ζωής χωρίς να έχει κατορθώσει να θέσει τα απαραίτητα θεμέλια;

Σημαντικός είναι ο ρόλος των παρεμβάσεων με σκοπό την ενίσχυση της ψυχικής υγείας τόσο κατά την εφηβική όσο και την ενήλικη ζωή.

Έρευνες έδειξαν ότι το ψυχοθεραπευτικό μοντέλο της Γνωστικής-Συμπεριφορικής προσέγγισης όταν εφαρμόστηκε σε εφήβους ήταν αποτελεσματικό στην μείωση του άγχους, των συμπτωμάτων της κατάθλιψης και μικρή επίδραση στη μείωση χρήσης ναρκωτικών ουσιών. Επίσης οι παρεμβάσεις στο σχολείο με εκπαιδευτικά προγράμματα ενίσχυσαν την βραχεία γνώση των νέων για την πρόληψη της αυτοκτονίας και δημιουργικές δραστηριότητες βοήθησαν στην ανάπτυξη αυτοεκτίμησης, αυτοπεποίθησης, στον σχηματισμό της ταυτότητας αλλά και στην αύξηση της σωματικής δραστηριότητας (Das et al., 2016).

Έρευνα των Lewis et al. (2018) αξιολόγησε την επιδραστικότητα προγράμματος εξατομικευμένης παρέμβασης ανατροφοδότησης σε σεξουαλικά ενεργούς ενήλικες οι οποίοι προέβαιναν σε επικίνδυνες σεξουαλικές επαφές υπό την επήρεια αλκοόλ. Τα αποτελέσματα έδειξαν βραχυπρόθεσμες μειώσεις των επικίνδυνων σεξουαλικών συμπεριφορών που σχετίζονται με το αλκοόλ.

Συμπεράσματα

Σκοπός του παρόντος άρθρου ήταν να κατανοήσουμε καλύτερα το αναπτυξιακό στάδιο της εφηβείας και του καθοριστικού ρόλου που διαδραματίζει στη μετέπειτα ενήλικη ζωή. Η εφηβεία, όπως είδαμε, αποτελεί ένα κρίσιμο μεταβατικό στάδιο ανάπτυξης που εκτείνεται μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενηλικίωσης (Sawyer et al., 2018). Κατά τη μέση παιδική ηλικία, που προηγείται της εφηβείας, ο ρυθμός της σωματικής ανάπτυξης μειώνεται σε σχέση με την προσχολική ηλικία ωστόσο ως προς τη γνωστική και συναισθηματική ανάπτυξη συντελούνται σημαντικές αλλαγές.

Η είσοδος του παιδιού στην εφηβεία συνοδεύεται από ένα αυξητικό τίναγμα, μια σειρά από πολύ σημαντικές αλλαγές τόσο βιολογικές, όσο γνωστικές και συναισθηματικές με ορόσημο τη σεξουαλική του αφύπνιση. Λόγω των σημαντικών μεταβολών που συντελούνται κατά την εφηβεία πολλές αναπτυξιακές θεωρίες μελέτησαν ιδιαίτερα το αναπτυξιακό αυτό στάδιο.

Η βαθιά επίδραση της εφηβείας στην προσωπική ανάπτυξη του ατόμου αλλά και στη μετέπειτα ζωή του ως ενήλικα έγκειται στο γεγονός πως κατά τη διάρκεια αυτής, ο έφηβος αποκτά αυτονομία, διαμορφώνει την προσωπική του ταυτότητα, μαθαίνει να ρυθμίζει τα συναισθήματά του.

Είναι η περίοδος κατά την οποία οι μορφωτικές επιλογές του είναι σε θέση να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την επαγγελματική του σταδιοδρομία και το βιοτικό του επίπεδο κατά την ενήλικη ζωή. Η σημασία των πρώτων σεξουαλικών εμπειριών καθώς και ο τρόπος ζωής που υιοθετεί ο έφηβος συμβάλλουν σημαντικά στη συνολική πορεία της ζωής του ατόμου.

Με το τέλος της εφηβείας το άτομο πορεύεται προς την ενηλικίωση περνώντας μέσα από το στάδιο της αναδυόμενης ενηλικίωσης κατά το οποίο ο νεαρός πλέον ενήλικας συνεχίζει την εξερεύνηση της ταυτότητάς του και τη δοκιμή των δυνατοτήτων του, διανύοντας μια περίοδο αστάθειας, επικέντρωσης στον εαυτό και αίσθησης ότι βρίσκεται μεταξύ εφηβείας και ενήλικης ζωής. Με την ολοκλήρωση και αυτού του σταδίου το άτομο εισέρχεται στον κόσμο της ενηλικίωσης έχοντας θέσει τα θεμελιώδη δομικά στοιχεία που θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της ζωής του. Σε αντίθετη περίπτωση επικουρικό ρόλο έχουν οι ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες, με απώτερο σκοπό την αναπτυξιακή ολοκλήρωση στην ενήλικη ζωή.

Εισηγήτρια του θέματος και επιβλέπουσα της εργασίας/άρθρου

Δρ Τατιάνα Γκάτσα
Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Συγγραφείς άρθρου:

Φωτεινή Μπουναρτζή

Προπτυχιακή Φοιτήτρια Ψυχολογίας
Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ιωάννης Βαγγέλογλου

Προπτυχιακός Φοιτητής Ψυχολογίας
Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Adams, G. R., & Berzonsky, M. D. (2006). Blackwell Handbook of adolescence: Edited by Gerald R. Adams and Michael D. Berzonsky. Blackwell.
2. APA Dictionary of Psychology. (n.d.). dictionary.apa.org/adolescence
3. Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55(5), 469–480. doi.org/10.1037/0003-066x.55.5.469
4. Arnett, J. J. (2011). Debating emerging adulthood: Stage or process? Oxford University Press.
5. Bandura, A., Barbaranelli, C., Caprara, G. V., & Pastorelli, C. (2001). Self-efficacy beliefs as shapers of children’s aspirations and career trajectories. Child Development, 72(1), 187–206. doi.org/10.1111/1467-8624.00273
6. Bishop, C. L. (2013). Psychosocial stages of development. The Encyclopedia of Cross‐Cultural Psychology, 3, 1055-1061.
7. Crocetti, E. (2017). Identity formation in adolescence: The dynamic of forming and consolidating identity commitments. Child Development Perspectives, 11(2), 145–150. doi.org/10.1111/cdep.12226
8. Das, J. K., Lassi, Z. S., Khan, M. N., Mahmood, W., Patel, V., & Bhutta, Z. A. (2016). Interventions for Adolescent Mental Health: An Overview of Systematic Reviews. Journal of Adolescent Health, 59(4), S49–S60. doi.org/10.1016/j.jadohealth.2016.06.020
9. Feldman, R. S. (2010). Εξελικτική Ψυχολογία Δια Βίου Ανάπτυξη (1st ed., Vol. Β). Gutenberg.
10. Feldman, R. S. (2014). Physical and Cognitive Development in Middle Childhood. In Development across the life span (pp. 284–330). essay, Pearson
11. Grinder, R. E. (1969). The concept of Adolescence in the Genetic Psychology of G. Stanley Hall. Child Development, 40(2), 355. doi.org/10.2307/1127408
12. Hall, G. S. (1903). Adolescence: Its Psychology and Its Relations to Physiology, Anthropology, Sociology, Sex, Crime, Religion and Education (Vol. 2). D. Appleton and Company.
13. Harold, G. T., & Hay, D. F. (2005). Normal development in Middle Childhood. Psychiatry, 4(6), 3–5. doi.org/10.1383/psyt.4.6.3.66355
14. Θεοδωροπούλου, Ό. (2010). Ψυχολογικά προβλήματα παιδιών και εφήβων [Πτυχιακή εργασία]. Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Καλαμάτας.
15. Kapur, S. (2015). Adolescence: The stage of transition. Horizons of Holistic Education, 2, 243–247.
16. Kohlberg, L., & Hersh, R. (1977). Moral development: A review of the theory. Theory Into Practice, 16(2), 53–59. doi.org/10.1080/00405847709542675
17. Lantz, S. E. (2022). Freud developmental theory. StatPearls - NCBI Bookshelf. ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK557526/
18. Lefkowitz, E. S., & Vasilenko, S. A. (2014). Healthy Sex and sexual health: New directions for studying outcomes of sexual health. New Directions for Child and Adolescent Development, 2014(144), 87–98. doi.org/10.1002/cad.20062
19. Lewis, M. A., Rhew, I. C., Fairlie, A. M., Swanson, A., Anderson, J., & Kaysen, D. (2018). Evaluating Personalized Feedback Intervention Framing with a Randomized Controlled Trial to Reduce Young Adult Alcohol-Related Sexual Risk Taking. Prevention Science, 20(3), 310–320. doi.org/10.1007/s11121-018-0879-4
20. Lightfoot, C., Cole, M., & Cole, S. R. (2018). Physical and Cognitive Development in Middle Childhood. In The development of children (pp. 389–427). essay, Worth Publishers.
21. Mann, L., Harmoni, R., & Power, C. (1989). Adolescent decision‐making: The development of competence. Journal of Adolescence, 12(3), 265–278. https://doi.org/10.1016/0140-1971(89)90077-8
22. Mooney, C. G. (2013). Theories of Childhood, Second edition: An Introduction to Dewey, Montessori, Erikson, Piaget & Vygotsky. Redleaf Press.
23. Munsey, C. (2006). Emerging adults: The in-between age. PsycEXTRA Dataset. https://doi.org/10.1037/e512802006-035
24. Nippold, M. A. (2000). Language development during the adolescent years. Topics in Language Disorders, 20(2), 15–28. doi.org/10.1097/00011363-200020020-00004
25. Nurmi, J. (1991). How do adolescents see their future? A review of the development of future orientation and planning. Developmental Review, 11(1), 1–59. doi.org/10.1016/0273-2297(91)90002-6
26. Salovey, P., Rothman, A. J., Detweiler, J. B., & Steward, W. T. (2000). Emotional states and physical health. American Psychologist, 55(1), 110–121. doi.org/10.1037/0003-066x.55.1.110
27. Sawyer, S. M., Azzopardi, P. S., Wickremarathne, D., & Patton, G. C. (2018). The age of adolescence. The Lancet Child & Adolescent Health, 2(3), 223–228. doi.org/10.1016/s2352-4642(18)30022-1
28. Schweizer, S., Gotlib, I., & Blakemore, S.-J. (2019). The Role of Affective Control in Emotion Regulation during Adolescence. doi.org/10.31234/osf.io/asq9j
29. Slavin, R. (2018). Εκπαιδευτική Ψυχολογία: Θεωρία και πράξη. Μεταίχμιο.
30. Tetzner, J., Becker, M., & Bihler, L.-M. (2022). Personality development in adolescence: Examining big five trait trajectories in Differential Learning Environments. European Journal of Personality, 37(6), 744–764. doi.org/10.1177/08902070221121178
31. Tucker, N. (1999). Εφηβεία, Ωριμότητα και Τρίτη Ηλικία (Γ΄). Ελληνικά Γράμματα.
32. Vorobyeva, I. V., Kruzhkova, O. V., & Krivoshchekova, M. S. (2015). The genesis of vandalism: From childhood to adolescence. Psychology in Russia, 8(1), 139. doi.org/10.11621/pir.2015.0112
33. Wichmann, S. S. (2011). Self-determination theory: The importance of autonomy to well-being across cultures. The Journal of Humanistic Counseling, 50(1), 16–26. doi.org/10.1002/j.2161-1939.2011.tb00103.x
34. Williams, P. G., Holmbeck, G. N., & Greenley, R. N. (2002). Adolescent health psychology. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 70(3), 828–842. doi.org/10.1037/0022-006x.70.3.828
35. Young, K., Sandman, C., & Craske, M. (2019). Positive and negative emotion regulation in adolescence: Links to anxiety and Depression. Brain Sciences, 9(4), 76. doi.org/10.3390/brainsci9040076