Διαχείριση πένθους κατά την πανδημία. Δίνοντας νόημα

Ακρόαση άρθρου......

Ο θάνατος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας και μοιάζει –κατά κάποιο τρόπο- να έχουμε την ανθεκτικότητα να τον ξεπερνάμε και να προχωράμε τη ζωή μας μετά από απώλειες που βιώνουμε. Μέσα από τη διαδικασία του πένθους είμαστε σε θέση να επανέλθουμε στην πρότερη ζωή μας και να προσαρμοστούμε στις όποιες αλλαγές επιφέρει αυτή η απώλεια.

Ωστόσο, ο τρόπος που βιώνει κάθε άνθρωπος την απώλεια διαφέρει και επηρεάζεται από παράγοντες όπως είναι η ηλικία, το φύλο, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση, η ύπαρξη κοινωνικής/οικογενειακής στήριξης, η αιτία θανάτου, το ξαφνικό ή όχι του θανάτου, η σχέση με τον θανόντα καθώς και από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις γύρω από το θέμα του θανάτου ή τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και τις εμπειρίες του πενθούντα.

Αποκτήστε το βιβλίο Απώλεια σημαντικού άλλου, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας του Psychology.gr

Τα στάδια του πένθους

H έρευνα που μελετά το πένθος αναφέρει είτε το μοντέλο των πέντε σταδίων του πένθους της Kubler-Ross τα οποία καλείται να βιώσει ο πενθών (στάδιο άρνησης, στάδιο θυμού, στάδιο διαπραγμάτευσης, στάδιο κατάθλιψης με κατάληξη το στάδιο αποδοχής και προσαρμογής στα νέα δεδομένα), είτε αυτό των τεσσάρων σταδίων του Bowlby (σοκ και μούδιασμα, διαμαρτυρία και λαχτάρα επανασύνδεσης με τον θανόντα, αποδιοργάνωση και απελπισία και τέλος αναδιοργάνωση και ανάκαμψη).

Εντούτοις, έχει αναφερθεί ότι το πένθος είναι μια διαδικασία δυναμική και δε γνωρίζει στάδια με τη στενή έννοια του όρου, ούτε έχει όρια χρονικά.  Είναι σημαντικό να αναφερθεί εδώ ότι στις περιπτώσεις που η διαδικασία του πένθους δεν εξελιχθεί ομαλά τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος περιπλεγμένου πένθους, μια μορφή παθολογικού πένθους που συνεπάγεται την αδυναμία του ατόμου να επανακτήσει την ψυχική του ηρεμία και να ανταποκριθεί στις καθημερινές απαιτήσεις. 

Στη φυσιολογική διαδικασία του πένθους που ξεκινά με το συναίσθημα της άρνησης της απώλειας και καταλήγει -ιδανικά- στην αποδοχή και την επανάκτηση ελέγχου της ζωής του ατόμου που πενθεί.

Η σημασία των τελετών στο πένθος

Καταλυτικό ρόλο παίζουν οι τελετές γύρω από τον θάνατο, ανάλογα με το θρησκευτικό-πολιτισμικό πλαίσιο της κάθε κοινωνίας.

Οι κηδείες, τα μνημόσυνα, τα έθιμα γύρω από το άτομο που φεύγει από τη ζωή, αποτελούν κομμάτια παρηγορητικά και αναγκαία στην όλη διαδικασία του πένθους. Μέσα από αυτά εκφράζονται συναισθήματα, μοιράζονται σκέψεις μεταξύ των συμμετεχόντων και διατηρείται έτσι εντονότερη η μνήμη του αγαπημένου προσώπου.

Οι τελετές αυτές κατά κάποιο τρόπο συμβάλλουν σε έναν «ομαλό» αποχαιρετισμό και βοηθούν στην αποδοχή του δύσκολου αυτού γεγονότος που βιώνεται εκείνη την ώρα, και ταυτόχρονα μειώνουν τις πιθανότητες εμφάνισης παθολογικών στοιχείων πένθους.

Πένθος εν μέσω πανδημίας

Εδώ και ένα χρόνο σχεδόν ζούμε υπό νέες συνθήκες στην καθημερινότητά μας. Πρόκειται για συνθήκες που δεν είναι απλά πρωτόγνωρες, αλλά απειλούν σε πολύ μεγάλο βαθμό την υγεία του καθενός μας αλλά και των αγαπημένων μας προσώπων. Σε κάθε οικογένεια υπάρχουν άτομα με ευπαθή και ευαίσθητη υγεία, άτομα ηλικιωμένα ή άτομα που λόγω της εργασίας τους είναι πιο εκτεθειμένα στον ιό.

Υπάρχει διάχυτος ο φόβος τόσο μήπως νοσήσουμε οι ίδιοι, όσο και να μη μεταδώσουμε τον ιό και κινδυνεύσουν άλλοι άνθρωποι. Τα μέτρα προστασίας που καλούμαστε καθημερινά να εφαρμόσουμε δημιουργούν συναισθήματα θλίψης, άγχους, φόβου και έλλειψης ελέγχου.

Τη περίοδο αυτή παρατηρούνται αυξημένοι θάνατοι τόσο ηλικιωμένων όσο και νεότερων συνανθρώπων μας, που πέρα από νούμερα σε πίνακες στατιστικής για τον ιό, είναι αγαπημένα πρόσωπα, φίλοι, συγγενείς και η απώλειά τους επιδρά τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, δηλαδή επηρεάζει δραματικά τον άμεσο περίγυρό τους, αλλά και τον έμμεσο που είναι τα ίδια τα μέλη της κοινωνίας.

Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου κατά την περίοδο αυτή διαφοροποιείται σε κάποια σημεία, σε σχέση με την απώλεια υπό πιο φυσιολογικές συνθήκες, χωρίς να σημαίνει ότι ο πόνος αλλάζει ή απαλύνεται εύκολα ή ξεχνιέται ποτέ.

Αντιμετώπιση απώλειας την περίοδο της πανδημίας

Υπάρχουν ιδιαιτερότητες όμως που κάνουν επιτακτική την ανάγκη της ψυχολογικής υποστήριξης περισσότερο από ποτέ σε καταστάσεις διαχείρισης πένθους κατά τη κρίσιμη αυτή περίοδο.  

Πρέπει να τονιστεί ότι η αντιμετώπιση της απώλειας στη περίοδο της πανδημίας γίνεται αρκετά περίπλοκη καθώς είναι ξαφνική, δεν υπάρχει δυνατότητα επαφής με το αγαπημένο πρόσωπο όσο αυτό αγωνίζεται για την υγεία του, δεν υπάρχει δυνατότητα συμπαράστασης σε αυτό, ανακούφισής του σε ψυχικό/συναισθηματικό κομμάτι, γεγονότα που επιτείνουν την θλίψη και το πένθος των συγγενικών/φιλικών ατόμων.

Το γεγονός ότι ένας αγαπημένος μπορεί να νοσήσει βαριά και να εισαχθεί στο νοσοκομείο, από μόνο του είναι ένα αγχωτικό γεγονός και η αγωνία μεγαλώνει όταν δεν υπάρχει δυνατότητα επίσκεψης στο νοσοκομείο. Τα άτομα που μένουν πίσω ζουν με την αγωνία και το φόβο της ξαφνικής αυτής απώλειας. 

Η ψυχική επιβάρυνση μεγαλώνει με τη σκέψη ότι άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους μόνοι μέσα σε θαλάμους εντατικής, χωρίς αγαπημένα πρόσωπα δίπλα τους ενώ η σκέψη για όλη τη μετέπειτα διαδικασία που ακολουθείται με βάση τα ισχύοντα πρωτόκολλα για την ταφή για την αποφυγή διασποράς του ιού είναι ιδιαίτερα οδυνηρή, ιδίως για τους πενθούντες.

Πόσο δύσκολα όμως είναι τα πράγματα όταν το τελετουργικό αυτό απουσιάζει, ή όταν δεν γίνεται κατά το συνήθη τρόπο ή γίνεται βιαστικά και με συνοπτικές διαδικασίες, όπως συμβαίνει εδώ και ένα χρόνο; Πόσο πιο δύσκολο είναι το πένθος που βιώνεται; Πόσο έντονος είναι ο πόνος όταν δεν υπάρχει θέαση του σώματος του θανόντος ατόμου και το μόνο που υπάρχει είναι ένα σφραγισμένο κουτί;

Μπορεί κανείς να αναλογιστεί τη θλίψη και το ψυχικό φορτίο του πενθούντα σε μια τέτοια κατάσταση; Και πόσο δύσκολη, εν τέλει, γίνεται η φυσιολογική μετάβαση από το ένα στάδιο του πένθους στο άλλο, όταν λείπουν στοιχεία που βοηθούν στην ομαλότητα, την αποδοχή και τη προσαρμογή;

Τρόποι διαχείρισης του πένθους

Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι κάθε άτομο είναι μοναδικό, όπως και μοναδικές είναι και οι αντιδράσεις του απέναντι στην απώλεια αγαπημένων προσώπων, ειδικά κάτω από τις τόσο ιδιαίτερες συνθήκες περιορισμού που ζούμε και που τα περισσότερα πράγματα λειτουργούν σε άλλους ρυθμούς.

Αρχικά, είναι βασικό να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματα μας, να μην τα αποφύγουμε και να τα εκφράζουμε χωρίς φόβο και ντροπή.

Συναισθήματα θυμού ή τύψεων είναι πολύ φυσικό να εμφανιστούν σχετικά με το αν εμείς μεταδώσαμε τον ιό, εάν ήταν μόνος ο αγαπημένος μας στο νοσοκομείο χωρίς συντροφιά ή εάν δε προλάβαμε να του πούμε όσα θα επιθυμούσαμε.

Εδώ θα πρέπει να αποδεχθούμε ότι οι συνθήκες είναι τόσο ιδιάζουσες και ότι δεν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι παραπάνω ή κάτι καλύτερο από ό,τι ήδη κάναμε. Μπορούμε να επικεντρωθούμε σε όλες εκείνες τις όμορφες στιγμές που μοιραστήκαμε μαζί του και να καταγράψουμε, σαν κάποιο είδος ημερολογίου, σκέψεις που θα θέλαμε να του εκμυστηρευτούμε.

Συχνά είναι τα συναισθήματα άγχους και θλίψης λόγω της αλλαγής που επέρχεται, ειδικά την πρώτη περίοδο, γεγονός φυσιολογικό που δε θα πρέπει να μας δημιουργεί πίεση για γρήγορη επαναφορά στην πρότερη ζωή μας.

Θα πρέπει να δώσουμε χρόνο στον εαυτό μας, χωρίς να τον πιέζουμε ή να γινόμαστε αυστηροί μαζί του και να προσπαθούμε να καλλιεργούμε τη σκέψη ότι μέρα με τη μέρα η ψυχική μας κατάσταση θα ενδυναμώνεται.

Σαφέστατα, η απουσία τελετουργικών με την έννοια που τα γνωρίζαμε πριν την πανδημία μπορεί να υφίσταται, ωστόσο, συμβολικές κινήσεις ή σκέψεις μπορούν να την αντικαταστήσουν, ώστε να μην αισθανόμαστε ότι δεν τιμούμε τη μνήμη του αγαπημένου μας προσώπου, πάντα ανάλογα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις μας (άναμμα ενός καντηλιού στο σπίτι, παράθεση όμορφων αναμνήσεων ή αστείων περιστατικών που βιώθηκαν με το προσφιλές μας πρόσωπο σε μια συζήτηση –έστω και διαδικτυακή- με πρόσωπα που γνώριζαν τον θανόντα, φωτογραφίες σε κάποιο σημείο του σπιτιού ή οτιδήποτε άλλο πολύ προσωπικό μας συνδέει με τον αγαπημένο μας και δίνει νόημα αλλά και ανακούφιση).

Στήριξη στο πένθος

Πες μου τον πόνο σου, να μείνει ο μισός (γαλλικό λαϊκό γνωμικό)

Σημαντικό κομμάτι στην διαχείριση του πένθους είναι η αναζήτηση στήριξης από κοντινά μας πρόσωπα. Η συμπαράσταση και η στήριξη εν μέσω της πανδημίας, η οποία έχει επιδράσει καταλυτικά στη ψυχολογία όλων μας σε όλα τα επίπεδα, κρίνεται επιτακτική στα άτομα που θρηνούν την απώλεια των δικών τους ανθρώπων.

Η αποφυγή της απομόνωσης είναι βασικό κομμάτι για την αποτροπή εμφάνισης παθολογικών στοιχείων πένθους. Το μοίρασμα σκέψεων και η έκφραση συναισθημάτων κοντά σε οικεία πρόσωπα, βοηθά την όλη διεργασία του πένθους ώστε να ελαφρύνει το ψυχικό φορτίο των πενθούντων και σε βάθος χρόνου να γίνει όσο το δυνατόν ομαλότερη η αποδοχή και η προσαρμογή στη νέα κατάσταση.

Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν είναι απίθανη η παρέμβαση ειδικού για τη διαχείριση του πένθους, εάν ο πενθών αισθάνεται να κατακλύζεται συναισθηματικά και να μη μπορεί να επανέλθει στην καθημερινότητά του μετά από ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.

Δίνοντας νόημα στη διεργασία του πένθους

Όπως και σε όλες τις περιπτώσεις διεργασίας πένθους, έτσι και σε αυτή τη περίπτωση, είναι επιτακτική η ανάγκη τα κυρίαρχα συναισθήματα όπως ο πόνος, ο θυμός, ο φόβος και η θλίψη να μετουσιωθούν σε ένα νόημα στα όσα βιώνουμε, στην επαναξιολόγηση καταστάσεων, σχέσεων, της ίδιας μας της συμπεριφοράς προκειμένου να μπορέσουμε να προσδιορίσουμε τα σημαντικά και τα δευτερεύοντα της ζωής μας.

Η διαδικασία του πένθους, εκτός από τη δυνατότητα επαναξιολόγησης της σχέσης μας με τον θανόντα, λειτουργεί σαν μια ευκαιρία προσωπικής μας συμφιλίωσης με το γεγονός του θανάτου και της συνειδητοποίησης του πόσο στενά αλληλένδετος είναι με τη ζωή.

Όπως αναφέρει και ο Γιάλομ: «Μπορεί ο θάνατος να μας καταστρέψει σωματικά, αλλά η ιδέα του θανάτου μας σώζει».

Με άλλα λόγια, το να συνειδητοποιήσουμε την ύπαρξη του θανάτου και την εγγύτητά του, μπορεί να αποτελεί μια ευκαιρία να νοηματοδοτήσουμε τη ζωή μας, τις σχέσεις μας και να σταθούμε με περισσότερη ωριμότητα μπροστά στη ζωή και τον τρόπο που διαλέγουμε να ζούμε, αναλαμβάνοντας τη προσωπική μας ευθύνη.

Βιβλιογραφία

1. Μπακέ, Μ. (2001). Πένθος και υγεία. Άλλοτε και σήμερα. Εκδόσεις Θυμάρι. Αθήνα

2. Παπαδάτου,  Δ. (2005). Απώλειες στη ζωή του παιδιού. Στο Μ. Νίλσεν (Επιμ.), Απώλειες στη ζωή του παιδιού, Αθήνα: Μέριμνα

3. Bowlby, J. (1961). Processes of mourning. International Journal of Psychoanalysis, 42, 317-339.

4. Kubler-Ross, E. (1969). On death and dying. Macmillan, New York.

5. Γιαλομ, Ι. (2008). Στον κήπο του Επίκουρου, αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου. Eκδόσεις Άγρα.