Τα οφέλη της γνωστικής εκπαίδευσης στη μάθηση

Ακρόαση άρθρου......

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένα όργανο με τεράστιες δυνατότητες. Χάρη σε αυτόν πραγματοποιείται όλη η πνευματική μας δραστηριότητα. Μας δίνει τη δυνατότητα να επεξεργαζόμαστε ερεθίσματα, ώστε, για παράδειγμα, να διαβάζουμε το παρόν κείμενο, να κατανοούμε και να εφαρμόζουμε τα μαθηματικά, να κατασκευάζουμε κτλ.   

Εγκεφαλική λειτουργία και νευροπλαστικότητα

Κυτταρικές μελέτες κατέδειξαν τον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιείται η νοητική δραστηριότητα.Έτσι, ενώ οι νευρώνες του νευρικού συστήματος όλων των ζώων είναι όμοιοι, αυτό που ξεχωρίζει τον έναν εγκέφαλο από τον άλλο είναι ο αριθμός των νευρώνων και ο τρόπος που συνδέονται μεταξύ τους. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, αποτελείται από 100-150 δισεκατομμύρια νευρώνες και καθένας από αυτούς είναι δυνατόν να συνδέεται με 10.000 άλλους νευρώνες. Καθώς αλληλεπιδρούμε με το περιβάλλον μας, αυτές οι συναπτικές συνδέσεις αρχίζουν να μεταβάλλονται. Δημιουργούνται νέες συνδέσεις, οι χρήσιμες ενισχύονται και οι συνδέσεις που σπάνια χρησιμοποιούνται αποδυναμώνονται ή ακόμη και καταργούνται για πάντα.

Σύγχρονες έρευνες έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλος προσαρμόζεται και αναπτύσσει νέες ικανότητες καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Αυτή την ικανότητα να αναδιοργανώνεται και να δημιουργεί νέα νευρωνικά «μονοπάτια» την ονομάζουμε νευροπλαστικότητα (neuroplasticity). Ο εγκέφαλος με άλλα λόγια α) συνεχίζει να δημιουργεί νέες νευρικές οδούς και β) τροποποιεί τις ήδη υπάρχουσες ,ώστε να προσαρμοστούν στις νέες εμπειρίες, να μάθουν νέες πληροφορίες και να δημιουργήσουν νέες αναμνήσεις. Βέβαια, δεν αλλάζει ο εγκέφαλος ως σύνολο, αλλά οι μεμονωμένοι νευρώνες τροποποιούνται για διάφορους λόγους, όπως κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης μας ή όταν μαθαίνουμε ή μετά από εγκεφαλική βλάβη, όπου προσπαθούν να ανακάμψουν τις λειτουργίες της τραυματισμένης περιοχής κ.τ.λ.

Επομένως, ο εγκέφαλος είναι έτσι διαμορφωμένος, ώστε να αναπτύσσεται, να προσαρμόζεται, να αναδιοργανώνεται. Χάρη σε αυτόν και τις λειτουργίες του, η νοητική δραστηριότητα και κατ' επέκταση η μάθηση είναι δια βίου διαδικασία.

Είδη και χαρακτηριστικά της εργαζόμενης μνήμης

Το κλειδί στη μάθηση είναι η μνήμη εργασίας, δηλαδή, η ικανότητα που έχουμε να διατηρούμε τις πληροφορίες στο μυαλό μας για μικρή χρονική διάρκεια (δευτερόλεπτα) και να μπορούμε να τις χρησιμοποιούμε, ενώ σκεφτόμαστε, ώστε να μπορούμε να ολοκληρώνουμε μια εργασία, π.χ. να ακολουθήσουμε τις οδηγίες μιας διαδρομής. Μπορείτε να το φανταστείτε σαν ένα νοητικό μπλοκ σημειώσεων, όπου διατηρούμε και χειριζόμαστε μία πληροφορία μέχρι να τη χρειαστούμε. Υπάρχουν δυο είδη εργαζόμενης μνήμης: α) η ακουστική εργαζόμενη μνήμη, η οποία είναι υπεύθυνη για τις πληροφορίες που ακούμε και β) η οπτικοχωρική μνήμη, η οποία είναι υπεύθυνη για τις πληροφορίες που βλέπουμε.

Εγκεφαλικά, εντοπίζεται σε μεγάλο βαθμό στο μετωπιαίο, προμετωπιαίο και το βρεγματικό λοβό, για αυτό και συνδέεται στενά με την προσοχή μας, την ευελιξία στην κριτική μας σκέψη, την επίλυση προβλήματος, την ικανότητα της συγκέντρωσης μας. Οι δεξιότητες της εργαζομένης μνήμης μας βοηθούν να εστιάζουμε στις πληροφορίες που πρέπει να προσέξουμε. Σε μια άσκηση φυσικής, για παράδειγμα, ο μαθητής χρειάζεται την εργαζομένη μνήμη, για να συγκεντρωθεί και να ακολουθήσει όλα τα βήματα που θα χρειαστούν, προκειμένου να φτάσει οργανωμένα στη λύση.

Η εργαζόμενη μνήμη χρησιμοποιείται σε μια πληθώρα καταστάσεων, όπως να συγκεντρωνόμαστε σε μια εργασία χωρίς να αποσπάται η προσοχή μας από άσχετα ερεθίσματα, να συγκρατούμε τον παρορμητισμό μας, να συγκρατούμε στο μυαλό μας τις οδηγίες που μας έχουν δοθεί, για να προχωρήσουμε στο επόμενο βήμα (π.χ. μια συνταγή), να διατηρούμε στη μνήμη μας όλους τους αριθμούς, ενώ υπολογίζουμε, να διαβάζουμε και να θυμόμαστε όσα έχουμε διαβάσει κ.α. Για να μπορέσουμε, επομένως, να ανταπεξέλθουμε με επιτυχία σε τέτοιες καθημερινές καταστάσεις μας είναι απαραίτητη.

Έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στο Karolinska Institute στη Στοκχόλμη της Σουηδίας έδειξαν ότι όσο πιο πολύ εκπαιδεύει κανείς τη μνήμη εργασίας του, τόσο περισσότερο ωφελεί την προσοχή του, έχει αυξημένο αυτοέλεγχο και περισσότερη αντοχή να πραγματοποιήσει εργασίες που είναι πνευματικώς απαιτητικές. Στη συγκεκριμένη έρευνα χρησιμοποίησαν την πλατφόρμα της CogMed, η οποία έχει δημιουργηθεί, για να εκπαιδεύει την εργαζόμενη μνήμη με συγκεκριμένες ασκήσεις στον υπολογιστή. Το πρόγραμμα αυτό έχει χρησιμοποιηθεί σε πλήθος ερευνών και η αποτελεσματικότητα του έχει καταδειχθεί σε διαταραχές της προσοχής όπως στο ADHD και στις εγκεφαλικές κακώσεις. Όπως και άλλες πλατφόρμες, έτσι και η CogMed, ανήκει στις μεθόδους γνωστικής αποκατάστασης ή αλλιώς γνωστικής εκπαίδευσης (cognitive training-brain training), οι οποίες τα τελευταία χρόνια τυγχάνουν μεγάλης αναγνώρισης και αποδοχής από την επιστημονική κοινότητα.

Η γνωστική εκπαίδευση ως αντίδοτο στις εγκεφαλικές διαταραχές

Η γνωστική εκπαίδευση είναι ένας σύγχρονος τρόπος παρέμβασης στη λειτουργία του εγκεφάλου, κυρίως στις αναπτυξιακές διαταραχές, όπως η ΔΕΠΥ, στις εγκεφαλικές βλάβες, στους όγκους, ή στις εκφυλιστικές νόσους, όπως η νόσος του Parkinson’s. Η επιστήμη πίσω από τη γνωστική εκπαίδευση είναι γνωστή ως Θεραπεία Γνωστικής/Νευροψυχολογική Αποκατάστασης (Cognitive rehabilitation-neuropsychological rehabilitation). Κρίνεται πολύ σημαντική γιατί οι γνωστικές δυσκολίες/ελλείμματα πολύ συχνά δυσχεραίνουν, π.χ. στην περίπτωση της ΔΕΠΥ, τη μάθηση, ή στην περίπτωση ενός εγκεφαλικού επεισοδίου, την ομαλή μετάβαση στην εργασία και συνεπώς επηρεάζουν την ποιότητα της ζωής μας τόσο πρακτικά όσο και συναισθηματικά. Για παράδειγμα, αν αντιμετωπίζω δυσκολίες στη συγκέντρωση μου είναι πολύ πιθανό κάθε φορά που θα πρέπει να συγκεντρωθώ να αγχώνομαι για αυτό, το άγχος θα λειτουργήσει διασπαστικά και κατά συνέπεια η δυσκολία μου να συγκεντρωθώ θα είναι επιφορτισμένη με πολλή ένταση, γεγονός που θα την καταστήσει αδύνατη. Αυτό με τη σειρά του θα δώσει περισσότερη τροφή στο άγχος μου ή στη λύπη μου, θα αμφισβητώ για τις ικανότητες μου και σιγά σιγά θα αρχίσω να παραιτούμαι από ο,τιδήποτε απαιτεί συγκέντρωση.

Η θεραπεία γνωστικής αποκατάστασηςθεραπεία γνωστικής αποκατάστασης χρησιμοποιεί διάφορες μεθόδους, όπως ασκήσεις στον υπολογιστή ή ασκήσεις σε χαρτί, και στόχος της είναι να βελτιώσει τον τομέα της μνήμης, της προσοχής, της αντίληψης, της επίλυσης προβλημάτων και άλλων τομέων των ανώτερων νοητικών λειτουργιών και στην ανάπτυξη των μετα-γνωστικών λειτουργιών, που χρησιμοποιούμε με στόχο την ενεργή παρακολούθηση, παρέμβαση, διόρθωση και συντονισμό των λειτουργιών ώστε να δρούμε αποτελεσματικά. Μερικές από τις αρχές της γνωστικής αποκατάστασης είναι οι ακόλουθες

Η αποκατάσταση συνδυάζει θεραπεία και εκπαίδευση

Οι δομημένες δραστηριότητες και η ύπαρξη ενός σταθερού θεραπευτικού πλαισίου έχουν ως στόχο την καλύτερη συναισθηματική και κοινωνική προσαρμογή που παρατηρείται κατόπιν εγκεφαλικής βλάβης. Συνεχή και κατάλληλα προγράμματα διέγερσης των γνωστικών λειτουργιών οδηγούν σε καλύτερη αποκατάσταση, μιας και αυξάνουν το βάρος του εγκεφάλου, το μέγεθος των νευρώνων, την δημιουργική ανάπτυξη των δενδριτών και των αύξηση των γλοιϊκών κυττάρων.

Η ανάπτυξη αυτογνωσίας και η αποδοχή των δυνατοτήτων και αδυναμιών είναι ένα σημαντικό κομμάτι της διαδικασίας. 

• Η θεραπεία έχει σαν στόχο να επαναφέρει ικανότητες που αφορούν στην καθημερινότητα.

• Η ενεργή συμμετοχή των μελών της οικογένειας στην διαδικασία της αποκατάστασης θα πρέπει να ενθαρρύνεται.

• Η μακρόχρονη αποκατάσταση είναι απαραίτητη μετά την εγκεφαλική βλάβη.

• Η γενίκευση των δεξιοτήτων συμβαίνει μετά από μια παρατεταμένη χρονική περίοδο.

Το πρόγραμμα της αποκατάστασης μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη ετοιμότητα για παραγωγικές δραστηριότητες, ενίσχυση της προσωπικής ικανοποίησης, πιο παραγωγική χρήση του ελεύθερου χρόνου και βελτιωμένες κοινωνικές σχέσεις.

Επίσης, η γνωστική εκπαίδευση πλέον χρησιμοποιείται για την ενίσχυση της εγκεφαλικής λειτουργίας στις νευροεκφυλιστικές παθήσεις, όπως στην μετωποκροταφική άνοια, στην νόσο , με στόχο την καθυστέρηση ή πρόληψη των συμπτωμάτων.

Ερευνητικά αποτελέσματα δείχνουν τις αλλαγές που επιφέρει η εκπαίδευση στην επίδοση των συμμετεχόντων στις ασκήσεις του προγράμματος που χρησιμοποιείται κάθε φορά. Επίσης σε επίπεδο πρόληψης της νοητικής έκπτωσης η γνωστική εκπαίδευση φαίνεται να λειτουργεί εξίσου αποτελεσματικά. Για παράδειγμα, στην Φινλανδική Μελέτη Γηριατρικής Παρέμβασης για την Πρόληψη της Γνωστικής Έκπτωσης και Αναπηρίας (FINGER), την πρώτη μεγάλης κλίμακας, μακροπρόθεσμη, τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη κλινική δοκιμή, Σουηδοί και Φιλανδοί επιστήμονες έδειξαν ότι μπορεί να επιτευχθεί καθυστέρηση της νοητικής έκπτωσης σε ηλικιωμένους που βρίσκονται σε ρίσκο να αναπτύξουν άνοια.

Οι σκανδιναβοί ερευνητές, αξιολόγησαν τις συνέπειες που θα επέφερε στην εγκεφαλική λειτουργία μια συμβουλευτική-θεραπευτική παρέμβαση με στόχο να αντιμετωπίσει αρκετούς από τους πιο σημαντικούς επιβαρυντικούς παράγοντες για την εκδήλωση της άνοιας στην Τρίτη ηλικία, όπως ο υψηλός δείκτης μάζας σώματος και τα καρδιαγγειακά προβλήματα. Η μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο ιατρικό περιοδικό TheLancet, βασίζεται σε δεδομένα από 1260 άτομα από τη Φινλανδία μεταξύ 60-77 ετών.

Το κριτήριο της επιλογής πληθυσμού ήταν οι συμμετέχοντες να βρίσκονται σε ρίσκο για μελλοντική γνωστική έκπτωση. Έτσι, επιλέχθηκαν εκείνοι που είχαν σημειώσει σκορ από 6 και πάνω (σε μια κλίμακα από 0-15) στην κλίμακα προγνωστικού δείκτη για έναρξη άνοιας, που περιλάμβανε τις μεταβλητές ηλικία, φύλο, αρτηριακή πίεση, χοληστερίνη, δείκτη μάζας σώματος και φυσική άσκηση. Επίσης, επιλέχθηκαν εκείνοι που κατόπιν αξιολόγησης των ανώτερων νοητικών λειτουργιών τους με νευροψυχολογικές κλίμακες, είχαν σκορ στο μέσο όρο ή λίγο πιο χαμηλό από τους Φινλανδούς ανθρώπους της ηλικίας τους. Οι συμμετέχοντες, επομένως, δεν είχαν ακόμα παρουσιάσει ουσιαστικά προβλήματα μνήμης και ήταν αρκετά υγιείς.

Η παρέμβαση, η οποία περιελάμβανε τακτικές συναντήσεις για 2 χρόνια με επαγγελματίες υγείας επικεντρώθηκε σε 4 βασικούς τομείς:

• Φυσική άσκηση υπό την καθοδήγηση φυσιοθεραπευτών στο γυμναστήριο, βασισμένη σε διεθνείς οδηγίες, η οποία περιλάμβανε εξατομικευμένα προγράμματα αερόβιας άσκησης (2-5 φορές την εβδομάδα) και προοδευτικής μυικής ενδυνάμωσης (1-3 φορές την εβδομάδα)

• Οδηγίες για σωστή διατροφή από διατροφολόγους, βασισμένη στις οδηγίες της Εθνικής Εταιρείας Διατροφής της Φινλανδίας (3 ατομικές συνεδρίες και 7-9 ομαδικές συνεδρίες)

• Γνωστική εκπαίδευση από ειδικευμένους ψυχολόγους (10 ομαδικές συνεδρίες και 72 ατομικές συνεδρίες για εκπαίδευση στον υπολογιστή με ειδικά προγράμματα νοητικής ενδυνάμωσης σε διάστημα 12 μηνών)

• Διαχείριση των μεταβολικών και αγγειακών επιβαρυντικών παραγόντων, βασισμένη στις εθνικές οδηγίες, συμπεριλαμβανομένου και εργαστηριακών εξετάσεων.

Μετά από 2 χρόνια, οι συμμετέχοντες αξιολογήθηκαν με νευροψυχολογική κλίμακα αξιολόγησης νοητικών λειτουργιών, όπου το υψηλότερο αποτέλεσμα αντιστοιχούσε σε καλύτερη νοητική λειτουργία. Τα συνολικά αποτελέσματα της ομάδας στην οποία έγινε η παρέμβαση, ήταν 25% υψηλότερα από την ομάδα ελέγχου. Σε συγκεκριμένες δοκιμασίες της νευροψυχολογικής κλίμακας το σκορ ήταν ακόμα πιο υψηλό, για τις επιτελικές λειτουργίες (τη δυνατότητα του εγκεφάλου να οργανώνει τη σκέψη) τα αποτελέσματα ήταν 83% υψηλότερα στην ομάδα της παρέμβασης ενώ για την ταχύτητα επεξεργασίας της πληροφορίας 150% υψηλότερα.

Ο στόχος της συγγραφής του άρθρου αυτού ήταν να ενημερώσει ότι οι δυσκολίες που μπορεί ο καθένας μας να παρουσιάζει στη μάθηση δε σηματοδοτούν ταυτόχρονα και την παραίτηση μας από αυτή. Ο τομέας των νευροεπιστημών συνεχίζει να μας διδάσκει ότι ο εγκέφαλος μας μπορεί να εκπαιδευτεί, ακόμα και όταν αντιμετωπίζει ελλείμματα, όπως μια δυσλειτουργική εργαζόμενη μνήμη. Είναι πολύ σημαντικό να έχουμε στο μυαλό μας πως οποιοδήποτε τύπου νοητικό έλλειμμα, για τον οποιοδήποτε λόγο υπάρχει, είναι σημαντικό να μην αντιμετωπίζεται σαν βλάβη, αλλά σαν μια δυσκολία η οποία ενδέχεται να έχει επηρεάσει και άλλες εκφάνσεις της καθημερινής ζωής μας, επομένως η αναζήτηση της κατάλληλης βοήθειας μπορεί να αποβεί εξαιρετικά αποτελεσματική για την ποιότητα της ζωής μας.

Η γνωστική εκπαίδευση είναι μια μέθοδος που μπορεί να προσφέρει σε συνδυασμό και με άλλες μεθόδους αποκατάστασης βελτίωση στην ποιότητα της ζωής μας γι' αυτό και ο ρόλος της διεπιστημονικής ομάδας είναι ουσιαστικός. Χρειάζεται εξατομικευμένη αρχικά αξιολόγηση των νοητικών λειτουργιών από εξειδικευμένο επαγγελματία και στη συνέχεια ανάλογα με το αίτημα και τους στόχους του θεραπευόμενου σχεδιάζεται συνεργατικά το θεραπευτικό πλάνο. Βέβαια, όπως και όλες οι θεραπευτικές παρεμβάσεις, έτσι και η γνωστική εκπαίδευση, έχει τους περιορισμούς της. Η επιτυχία της εξαρτάται κατά πολύ από το κίνητρο του θεραπευόμενου και την ενεργή του συμμετοχή. Επίσης, στοχεύει σε ένα νοητικό έλλειμμα, ως εκ τούτου κάθε φορά η διεπιστημονική προσέγγιση είναι απαραίτητη για επιμέρους δυσκολίες, όπως δυσκολίες στην επικοινωνία, στην κίνηση, ή συναισθηματικές δυσκολίες.

Βιβλιογραφία

1. Kandel, E., R., Schwarz, J., H., Jessell, T., M. (1995). Essentials of Neural Science and Behavior. WL: McGraw-Hill.

2. Wilson, B. A., Gracey, F., Evans, J. J., & Bateman, A. (2009). Neuropsychological Rehabilitation: Theory, Models, Therapy and Outcome. Cambridge: Cambridge University Press.

3. Olesen, P., Westerberg, H., & Klingberg, T. (2004). Increased prefrontal and parietal activity after training of working memory. Nature Neuroscience, 7, 75-79.

4. Ngandu, Tiia et al. (2015). A 2 year multidomain intervention of diet, exercise, cognitive training, and vascular risk monitoring versus control to prevent cognitive decline in at-risk elderly people (FINGER): a randomised controlled trial. The Lancet,385, 9984 , 2255 – 2263

5. Clare, L, Woods, RT, Moniz Cook, ED, Orrell, M, Spector, A. (2003). Cognitive rehabilitation and cognitive training for early-stage Alzheimer's disease and vascular dementia. The Cochrane database of systematic reviews, (4)

6. Buitenweg, J.I., Ven, R.M., Prinssen, S., Murre, J.M., & Ridderinkhof, K.R. (2017). Cognitive Flexibility Training: A Large-Scale Multimodal Adaptive Active-Control Intervention Study in Healthy Older Adults. Front. Hum. Neurosci..A

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Γεωργία Στρατάκου - Ψυχολόγος

Γεωργία Στρατάκου: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Ψυχολόγος-MRes Γνωστική Νευροψυχολογία και Αποκατάσταση University of Birmingham, UK.
Γνωσιακή Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία, Ατομική Ψυχοθεραπεία Ενηλίκων, Νευροψυχολογική Αξιολόγηση, Εκπαίδευση Μνήμης- Προσοχής, Τρίτη Ηλικία.

2731025853

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού