Το λέμε όλοι μας συχνά: Προβάλλεις σ’ εμένα τα δικά σου θέματα!

Ακρόαση άρθρου......

Η προβολή είναι μια έννοια που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητα. Τη γνωρίζουμε ακόμη και αν δεν έχουμε κάνει ποτέ ψυχοθεραπεία. «Μην προβάλλεις σ’ εμένα τα δικά σου θέματα», μπορεί να μας πει κάποιος.

Αυτό σημαίνει συνήθως ότι κατηγορούμε κάποιον άλλον ότι κάνει κάτι άσχημο, ενώ στην πραγματικότητα οι υπεύθυνοι είμαστε εμείς. Η έκφραση «Είπε ο γάϊδαρος τον πετεινό κεφάλα» ταιριάζει μια χαρά στην περίπτωση αυτή.

Όμως η προβολή είναι ένα φαινόμενο με πολύ μεγαλύτερη έκταση. Όλοι τη χρησιμοποιούμε κάποια στιγμή, αλλά η ευρεία χρήση του όρου αφαιρεί κάτι από την πολυπλοκότητά του. Θα ξεκινήσω με μια εναλλακτική θεώρηση της προβολής: θα την αναλύσουμε ως πρωταρχικό τρόπο επικοινωνίας, δηλαδή ως τον πρώτο τρόπο επικοινωνίας ανάμεσα στον γονιό και στο παιδί.

Αντί για προβολή, ας χρησιμοποιήσουμε τον όρο εκκένωση, απομάκρυνση δηλαδή ενός άσχημου συναισθήματος.

Σκεφτείτε τις ακόλουθες φράσεις:

• Δίνω διέξοδο στα συναισθήματά μου.
• Του τα είπα όλα και εκτονώθηκα.
• Το έβγαλα από μέσα μου (ένα άσχημο ή βίαιο συναίσθημα).

Πώς επικοινωνούν τα μωρά;

Όλες υπονοούν ένα είδος εκκένωσης ή αδειάσματος. Ανακουφίζουμε τη συναισθηματική πίεση δίνοντάς της διέξοδο ή βγάζοντας από μέσα μας το συναίσθημα. Ή εκτονωνόμαστε μεταφέροντας λεκτικά σε κάποιον άλλον το κουβάρι των συναισθημάτων μας.

Το κίνητρο πίσω από αυτή τη συμπεριφορά είναι η επιθυμία μας να απομακρύνουμε τα οδυνηρά συναισθήματα, να τα μετατοπίσουμε σε κάποιον άλλο: δηλαδή τα προβάλλουμε στον άλλον – με την ευρύτερη έννοια του όρου.

Τα βρέφη δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν λέξεις, κάνουν όμως κάτι ανάλογο για να απομακρύνουν την αίσθηση του πόνου: κλαίνε και ουρλιάζουν.

Κατά τη διαδικασία αυτή, ο πόνος που απομακρύνεται (προβάλλεται) από το παιδί προκαλεί στρες στον γονιό του. Ίσως να θυμάστε πόσο άσχημα αισθανόσασταν στο τέλος μιας βραδιάς κατά την οποία ακούγατε έναν φίλο να βγάζει τα εσώψυχά του. Έτσι και οι γονείς απορροφούν τον πόνο του παιδιού και νιώθουν εξαιρετικά άβολα, τόσο άβολα μάλιστα, που πρέπει να κάνουν κάτι.

Αντιλαμβανόμαστε τον πόνο του μωρού και προσπαθούμε να καταλάβουμε πού οφείλεται.

Πεινάει και πρέπει να το ταΐσουμε; Πρέπει να του αλλάξουμε πάνα; Ή μήπως να το παρηγορήσουμε;

Άρα, τα μωρά με τον τρόπο τους μετατοπίζουν ή προβάλλουν σ’ εμάς την ανυπόφορη εμπειρία τους, και έτσι εξασφαλίζουν ότι θα τα νιώσουμε και θα τα βοηθήσουμε να αποβάλουν τον πόνο ή τη δυσφορία.

Από τη σκοπιά της εξελικτικής θεωρίας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η προβολή αποτελεί όχι μόνο τον πρώτο αμυντικό μηχανισμό με στόχο να βοηθηθεί το βρέφος και να γλιτώσει από μια αφόρητη εμπειρία, αλλά και μια μορφή επικοινωνίας που έλκει τη φροντίδα του γονιού. Η προβολή αποτελεί καθημερινό κομμάτι τόσο της σχέσης γονιού-παιδιού όσο και πολλών άλλων σχέσεων.

Υπό κανονικές συνθήκες και με τη βοήθεια των γονιών τους, τα μωρά μαθαίνουν να υποφέρουν και να αντέχουν τις δύσκολες εμπειρίες τους. Καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, μειώνεται η ανάγκη τους να προβάλλουν σε κάποιον άλλον τα συναισθήματά τους.

Μπορούν να τα κρατούν μέσα τους και να τα διαχειρίζονται μόνα τους. Με άλλα λόγια, με τη βοήθεια των γονιών ο αβάσταχτος φόβος, ο πόνος, το άγχος κ.λπ. μετατρέπονται βαθμηδόν σε υποφερτά συναισθήματα.

Με παρόμοιο τρόπο λειτουργούν και άλλα πιο πρακτικά κομμάτια της ανατροφής των παιδιών: σύντομα μαθαίνουν να ντύνονται μόνα τους, να χρησιμοποιούν τα μαχαιροπίρουνα, να δένουν τα παπούτσια τους. Δεν χρειάζονται πια τη βοήθειά μας.

Έτσι ακριβώς μαθαίνουν πώς να υποφέρουν τις συναισθηματικές τους εμπειρίες και δεν έχουν ανάγκη από τη συνεχή υποστήριξή μας για να αντέξουν ό,τι νιώθουν.

Η προβολή ως κομμάτι της καθημερινής ζωής

Βεβαίως αυτό που είπα μόλις πριν είναι το ιδανικό. Κανείς μας δεν είναι εντελώς αυτάρκης και ποτέ δεν αποφεύγουμε τελείως την προβολή. Ορίστε ένα άλλο πολύπλοκο παράδειγμα προβολής από την καθημερινότητα. Είμαι σίγουρος ότι πολλοί από εσάς έχουν παρόμοια εμπειρία. Μερικές φορές, όταν είμαι πολύ κουρασμένος, εκνευρίζομαι με τους αγαπημένους μου ανθρώπους.

Γίνομαι απότομος ή επικριτικός, κατηγορώντας τους πάντες ότι κάνουν απίστευτα ενοχλητικά πράγματα. Χωρίς να έχω συνειδητά την πρόθεση, κάνω τους γύρω μου δυστυχισμένους με την γκρίνια μου. Κοιτάξτε τι συμβαίνει.

Μου έχει δημιουργηθεί ένα πολύ δυσάρεστο συναίσθημα το οποίο δεν αντέχω να το υποφέρω μόνος μου.

Μόνο ένα άτομο με τρομερή επίγνωση του εαυτού του θα μπορούσε να αναγνωρίσει την κούραση και να σκεφτεί απλώς: «Κοιμήθηκα πολύ άσχημα» ή «Το παράκανα αυτές τις μέρες με τη δουλειά και είμαι πτώμα από την κούραση».

Αυτό δεν έχει καμία σχέση με τους γύρω μου.

Αντιθέτως, εγώ προβάλλω την εμπειρία μου στα κοντινά μου άτομα, κάνοντάς τα να νιώθουν άσχημα με τον τρόπο που συμπεριφέρομαι.

Και παρόλο που η απότομη συμπεριφορά μου δεν με απαλλάσσει εντελώς από την άσχημη εμπειρία μου, μου προσφέρει συχνά ανακούφιση (την οποία συνήθως ακολουθεί η ενοχή), που προέρχεται από την προβολή.

Θα έχετε δει κάτι ανάλογο στη δουλειά.

«Το αφεντικό έχει τις κακές του σήμερα», μπορεί να σας πουν. «Κοίτα να τον αποφύγεις». Οι άνθρωποι με θέση ισχύος ίσως να κακοποιούν λεκτικά το προσωπικό και έτσι να απαλλάσσονται από ένα μέρος από τα προσωπικά τους προβλήματα προβάλλοντάς τα στους υφισταμένους τους.

Για να κερδίζω λίγα χρήματα κατά τη διάρκεια των σπουδών μου, δούλευα ως βοηθός συνηγόρου στο δικαστήριο και έβλεπα συχνά αγχωμένους δικηγόρους την παραμονή της δίκης να κάνουν δύσκολη τη ζωή των συνεργατών και των γραμματέων τους με την απαίσια συμπεριφορά τους. «Η λάσπη κυλάει προς τα κάτω», λένε.

Αυτό μπορούμε να το θεωρήσουμε ένα είδος προβολής, όπου τα άσχημα συναισθήματα μεταφέρονται από ένα άτομο σε άλλο, που όμως βρίσκεται πιο χαμηλά στην ιεραρχία. Πρόκειται για άλλον έναν αμυντικό μηχανισμό που έχει στόχο να μας απαλλάξει από τον πόνο.

Όσο αναποτελεσματικός, ακόμη και καταστροφικός, και αν είναι αυτός ο μηχανισμός, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το άτομο που τον χρησιμοποιεί υποφέρει. Το έχει καταβάλει ο πόνος και προσπαθεί να απαλλαγεί προβάλλοντάς τον στους άλλους.

Σε κάποιο ασύνειδο επίπεδο μάλιστα ίσως να υπάρχει η ελπίδα ότι κάποιος θα ακούσει το κλάμα μας και θα σπεύσει να μας βοηθήσει, ακόμη κι αν δεν είμαστε μωρά που τα φροντίζουν οι γονείς τους.

Πολύ συνηθισμένη, στην προσπάθειά μας να βγούμε από τη δυστυχία μας, είναι επίσης η απόπειρα να κάνουμε τους άλλους να αισθάνονται άσχημα. Κάποια στιγμή όλοι έχουμε βγάλει τα συναισθήματά μας σε αυτούς που αγαπάμε.

Υπό την επήρεια του στρες, όταν οι πιο εξελιγμένοι μηχανισμοί έχουν παραμεριστεί από τις συναισθηματικές προκλήσεις που μας θέτει η ζωή, στρεφόμαστε στην αρχική μέθοδο άμυνας: την προβολή.

Νομίζω ότι ο ρόλος (ενίοτε ανεπιθύμητος) των αγαπημένων μας είναι να μας βοηθούν να αντέχουμε τις εμπειρίες μας όταν δεν τα βγάζουμε πέρα μόνοι μας.

Η αποδοχή των προβολών μας από εκείνους είναι ζωτικό κομμάτι των σχέσεων αγάπης και φροντίδας. Πολλές φορές, όταν αναγνωρίζουμε μια προβολή, προσπαθούμε να καταλάβουμε το πρόσωπο που την κάνει και να το ανακουφίσουμε.

Αν για δικούς μας λόγους δεν μπορούμε να διαχειριστούμε αυτές τις προβολές (αν, για παράδειγμα, είμαστε αγχωμένοι ή έχουμε δικές μας στενοχώριες), τότε ίσως νιώσουμε ότι ο άλλος μάς επιτίθεται. Μπορεί να αντεπιτεθούμε, να ανταποδώσουμε δηλαδή το άσχημο συναίσθημα, πράγμα το οποίο θα έχει αποτέλεσμα την κλιμάκωση του πολέμου των προβολών.

*Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Γιατί το κάνω αυτό; κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.