Συνεξάρτηση

Ακρόαση άρθρου......

Αν και η αποτύπωση που έχει παρατηρηθεί στα παπάκια και στα πτηνά γενικότερα, δεν έχει παρατηρηθεί στο ανθρώπινο είδος, έχουν ωστόσο μελετηθεί σε μεγάλο βαθμό οι θεωρίες δεσμού που αφορούν  την ανάπτυξη του δεσμού μεταξύ μητέρας, ή προσώπου φροντίδας, και βρέφους.

Ο πρωταρχικός δεσμός προσκόλλησης

Ο λόγος γίνεται για την έμφυτη τάση του βρέφους να συνδεεται και να δημιουργεί δεσμό με κάποιον ενήλικο του είδους του και έτσι να μπορεί να επιβιώνει και να αναπτύσσεται. Έτσι κατά τον  πρώτο χρόνο ζωής του βρέφους μπαίνουν τα θεμέλια της εγγύτητας, του δεσμού και της μορφής του δεσμού που θα δημιουργηθεί με τον ή τους ενήλικους που βρίσκονται στη διάθεση του.

Η φύση μας προσφέρει την έμφυτη και δυναμική τάση για τη σύναψη δεσμού με τους σημαντικούς άλλους που μας περιβάλλουν και μας φροντίζουν, ενώ η ποιότητα του περιβάλλοντος εντός του οποίου θα βρεθεί το βρέφος, ενίοτε συνάδει με τη φύση του και άλλοτε όχι, γιατί η δεύτερη πολύ ισχυρή και έμφυτη τάση του βρέφους είναι να μπορεί να  εκφράζει αβίαστα τα συναισθήματα του και τις επιθυμίες του σε ένα περιβάλλον που μπορεί να αφουγκραστεί τις ανάγκες του και να το κρατήσει με αποδοχή, όπως ακριβώς αυτό είναι.

Ο βαθμός εξάρτησης στον άνθρωπο και οι διαφορές από τα άλλα θηλαστικά

Ο άνθρωπος διαφέρει από τα υπόλοιπα θηλαστικά ως προς το βαθμό εξάρτησης του από τους άλλους προκειμένου να διατηρηθεί στη ζωή και να επιβιώσει, αλλά και ως προς το χρόνο που χρειάζεται για να ολοκληρωθεί η αυτονόμηση του.

Εκτός από την σωματική φροντίδα που χρειάζεται το βρέφος για να επιβιώσει, χρειάζεται και το άτομο που φροντίζει για τις παραπάνω ανάγκες του να φροντίζει και για τις κοινωνικο-συναισθηματικές του ανάγκες.

Εδώ μπαίνουν τα θεμέλια του δεσμού. Έρευνες έχουν δείξει ότι τα μωρά που τα τάιζαν μεν, σε ιδρύματα της Ρουμανίας αρκετές δεκαετίες πριν, αλλά  που ποτέ δεν τα κρατούσαν αγκαλιά, δεν τα κοιτούσαν στα μάτια και δεν τα άγγιζαν για χάρη και μόνο της χαράς που προσφέρει το σωματικό άγγιγμα, στρεσάρονταν σε τέτοιο βαθμό που η αυξημένη και συνεχής παραγωγή κορτιζόλης και αδρεναλίνης (ορμόνες του στρες) αποδυνάμωναν το αμυντικό τους σύστημα κάνοντας τα επιρρεπή σε λοιμώξεις, πολλές από τις οποίες οδηγούσαν στο θάνατο τους. 

Οι έρευνες καταδεικνύουν επιπλέον ότι η αυξημένη παραγωγή των συγκεκριμμένων ορμονών που διατηρούν το στρές στον ανθρώπινο οργανισμό καθηλώνουν τη συναισθηματική ωρίμανση. Η περίπτωση όμως της Ρουμανίας δεν αποτελεί την εξαίρεση.

Στη σημερινή εποχή οι γονείς σε μεγάλο βαθμό υποφέρουν οι ίδιοι από αυξημένα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης και κυρίως θυμού, για διάφορους λόγους αν και συχνά λόγω της κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που τους επιβάλλονται.

Ο συναισθηματικά μη διαθέσιμος γονιός

Όταν ο γονέας ή το πρόσωπο φροντίδας είναι στρεσαρισμένο, θυμωμένο, σε κατάθλιψη, ή απλά βυθισμένο για μακρά διαστήματα στις σκέψεις του, μπορεί να φροντίζει για το τάισμα και την καθαριότητα του παιδιού αλλά εκεί που απαιτείται να εμπλακεί με ουσιαστική παρουσία απέναντι στο παιδί του, συνήθως απουσιάζει είτε εν μέρει, είτε και ολοκληρωτικά.

Είναι σαν να μην αντέχει να δώσει κάτι από τον εαυτό του, είναι σαν να μην έχει κάτι να δώσει, σαν να μην απομένει διαθέσιμος χώρος και υπομονή για τα παιδιά του γιατί και ο ίδιος παραμένει σε κατάσταση «μη ολόκληρου».

Δεν είναι ότι δεν αγαπάει το παιδί του, απλά δεν είναι συναισθηματικά διαθέσιμος, δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού με υπομονή και επιμονή. Μπορεί να αναπτύσσει μια βλεμματική επαφή με το βρέφος αλλά να μην διατηρείται τόσο όσο χρειάζεται για να πάρει το μήνυμα το βρέφος ότι είναι αξιαγάπητο, ή να μην συντονίζεται η βλεμματική επαφή με το σωματικό άγγιγμα.

Το παιδί όμως ακόμα και ως βρέφος, αυτό που εισπράττει είναι ότι εκείνο δεν είναι αξιαγάπητο, ή εκείνο δεν λειτουργεί ικανοποιητικά γιατί το «εγώ» του δεν έχει εδραιωθεί και ολοκληρωθεί στο βαθμό που η σκέψη του να απελευθερωθεί από τον εγωκεντρισμό που χαρακτηρίζει υγιώς τα πρώτα χρόνια ζωής του ανθρώπου.

Δεν νιώθει ασφάλεια λοιπόν στον δεσμό με το πρόσωπο φροντίδας και επιπλέον αυτό που αντιλαμβάνεται το παιδί είναι ότι πρέπει να θυσιάσει την αυθεντικότητα του, αυτό που είναι δηλαδή, για να μπορέσει να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις και προϋποθέσεις του δεσμού, τις οποίες έχει από πριν ορίσει το ενήλικο μέρος και κυρίως η συναισθηματική του κατάσταση ή διαθεσιμότητα του.

Όταν η αποδοχή είναι υπό προϋποθέσεις λοιπόν, το βρέφος το εισπράττει και προκειμένου να διατηρήσει τον δεσμό με το πρόσωπο φροντίδας θυσιάζει τον αυθορμητισμό του και την αυθεντικότητα του και μπαίνει σε έναν προσαρμοσμένο ρόλο που πιστεύει ότι θα ικανοποιήσει τον άλλον, ενώ  σε μεγαλύτερη ηλικία, συχνά υιοθετεί έναν ρόλο που αντανακλά τον θυμό του απέναντι στο πρόσωπο φροντίδας, τον θυμό που αντανακλά την οικειότητα που του έχει στερήσει.

Μπορεί αρχικά να είναι το απόλυτα συμμορφωμένο παιδί, το παιδί που τα καταφέρνει σε όλα, το παιδί που είναι ιδιαίτερα ώριμο για την ηλικία του, το παιδί που φροντίζει πρώτα για τις ανάγκες των άλλων και στο τέλος τις δικές του, ενώ αργότερα να εμφανίζει αντιδραστικές και αντικοινωνικές συμπεριφορές.

Τα πρότυπα στις σχέσεις μας

Δυστυχώς αυτές οι πρώτες-πρώτες σχέσεις που δημιουργούμε και στις οποίες οι κανόνες επιβάλλονται από τους ενήλικες, εν αγνοία τους συνήθως, γίνονται τα πρότυπα που θα υιοθετήσουμε αργότερα στις υπόλοιπες σχέσεις μας.

Όταν το παιδί δεν μπορεί να διατηρήσει την αυθεντικότητα του σε μια σχέση γιατί έχει μάθει κατ’ αυτό τον τρόπο από πολύ νωρίς και έχει δημιουργήσει και το αντίστοιχο μνημονικό αποτύπωμα που ισχυροποιεί αυτή του τη τάση ακριβώς επειδή είναι στην ανάπτυξη, μαθαίνει να βλέπει τον κόσμο μέσα από αυτό που ήδη γνωρίζει.

Αυτό που ήδη γνωρίζει και εφόσον δεν έχει κερδίσει στην πορεία την πολυπόθητη ασφάλεια μέσα από τη στάση έστω και ενός κοντινού του ενήλικα, είναι να δημιουργεί σχέσεις μη αυθεντικές. Είναι η παθητικής ή ενεργητικής μορφής συμβιωτικές ενώσεις ή όπως ακούγεται συχνά, οι σχέσεις συνεξάρτησης που είναι ανώριμες μορφές αγάπης, κατά την ενήλικη φάση ζωής.

Το μαζοχιστικό άτομο

Η παθητική μορφή της συμβιωτικής ένωσης είναι η υποταγή, ο μαζοχισμός. Το μαζοχιστικό άτομο καταφέρνει να ξεφύγει από το ανυπόφορο αίσθημα του «μη ολόκληρου», που οδηγεί στη ψυχική κατάσταση της απομόνωσης και της αίσθησης ότι δεν ανήκει σε κάποιο σύνολο, με το να γίνεται μέρος και αντικείμενο ενός άλλου προσώπου που το κατευθύνει, το καθοδηγεί, το προστατεύει, που γίνεται η ζωή του και το οξυγόνο του. Αισθάνεται ότι δεν μπορεί να υπάρξει, είναι ένα τίποτα εάν δεν αποτελεί κομμάτι του άλλου.

Ως κομμάτι του άλλου μπορεί να συμμετέχει στο μεγαλείο του, στη σιγουριά του και στην ασφάλεια του, ακριβώς γιατί δεν έχει χορτάσει την ασφάλεια του δεσμού στην αρχή της ζωής του που θα τον οδηγούσε να αναγεννηθεί ως ολόκληρο ον.

Αν το άτομο δεν έχει καταφέρει να «χορτάσει» εξάρτηση και ασφάλεια στα πρώτα χρόνια της ζωής του δεν θα μπορέσει να αυτονομηθεί συναισθηματικά εύκολα, ενώ πάντα θα έχει την τάση να ερμηνεύει καταστάσεις ως απειλές που υπονομεύουν την ασφάλεια του.

Το κενό δηλαδή από τον πρώτο-πρώτο δεσμό παραμένει ανοιχτό μέχρι να αυξηθεί η επίγνωση επ’ αυτού και να αρχίσει η αποκατάσταση της ασφάλειας από το ίδιο το άτομο όμως  προς τον εαυτό του.

Η μαζοχιστική σχέση μπορεί ωστόσο να αναμιχθεί και με το σωματικό και σεξουαλικό πόθο όπου όχι μόνο το πνεύμα συμμετέχει αλλά και ολόκληρο το σώμα. Πρόκειται για την ύστατη ψευδαίσθηση της οικειότητας, μια κραυγή για οικειότητα που οδηγεί σε αίσθημα μεγαλύτερου κενού.

Το σαδιστικό άτομο

Η ενεργητική τώρα μορφή της συμβιωτικής ένωσης αφορά τη κυριαρχία ή αλλιώς, το σαδισμό. Το σαδιστικό άτομο στην προσπάθεια του να γλιτώσει από το αίσθημα μοναξιάς που το καταλαμβάνει βρίσκει ένα ταίρι που πληροί τις προϋποθέσεις, δηλαδή δεν είναι ολόκληρο και «χρειάζεται» εξίσου την εξωτερική έδρα ανεφοδιασμού και πλήρωσης του δικού του κενού, δηλαδή το μαζοχιστικό άτομο.

Όσο πιο ανώριμο είναι το άτομο τόσο πιο πολύ η έδρα ανεφοδιασμού των συναισθηματικών του αναγκών βρίσκεται έξω από το ίδιο, πράγμα που είναι φυσιολογικότατο και αναμενόμενο στα βρέφη και στην παιδική ηλικία, αλλά όχι στη ενήλικη ζωή. Όταν δεν έχει ολοκληρωθεί σε ικανοποιητικό βαθμό το συναισθηματικό τάισμα του ατόμου στα πρώτα χρόνια της ζωής, φαίνεται να δημιουργεί αρκετά σοβαρά προβλήματα, ακόμα και το υπόβαθρο για αρκετές "διαταραχές" αργότερα στη ζωή, όπως είναι οι εθισμοί.

Η τέχνη της αγάπης

Το σαδιστικό άτομο χρειάζεται τόσο το άτομο που λειτουργεί μαζοχιστικά όσο και το μαζοχιστικό άτομο το σαδιστικό. Το ένα είναι εξαρτημένο από το άλλο στον ίδιο βαθμό, ασχέτως εάν το ένα προβάλλει την εικόνα της κυριαρχίας. Η διαφορά εντοπίζεται μόνο στο ότι το σαδιστικό άτομο διατάζει, εκμεταλλεύεται, πληγώνει, ταπεινώνει και το μαζοχιστικό διατάζεται, πληγώνεται, υφίσταται την εκμετάλλευση, ταπεινώνεται.

Η διαφορά σε επίπεδο συναισθηματικής ανωριμότητας είναι ανύπαρκτη αλλά το σημαντικό σε αυτές τις καταστάσεις είναι το κοινό σημείο που έχουν τα δύο μέρη, που δεν είναι άλλο από μία σύνδεση που καθρεφτίζει την έλλειψη ακεραιότητας.

Μπορεί η βαθύτερη ανάγκη να είναι η οικειότητα αλλά το ασυνείδητο κίνητρο με το οποίο εισέρχονται αυτά τα άτομα σε μία σχέση είναι για να αρπάξουν ότι μπορούν από τον άλλον προκειμένου να γεμίσουν το κενό, στο όνομα πάντα της αγάπης. Οι δυο τους γίνονται ένα και παραμένουν ένα, άλλα όχι δύο όπως συμβαίνει στις ώριμες μορφές αγάπης.

Η τέχνη της αγάπης τελικά δεν είναι τίποτα παραπάνω από το γνώθι σαυτόν που οδηγεί πρώτα στην αγάπη του εαυτού και μετά στο πηγαίο ενδιαφέρον και την αγάπη για τους άλλους.

Βιβλιογραφία:

1. Fromm, E. (2000). The art of loving: The centennial edition. A&C Black.
2. Neufeld, G., & Mate, G. (2008). Hold On to Your Kids: Why Parents Need to Matter More Than Peers. Ballantine Books.
3. Maté, G. (2008). In the realm of hungry ghosts. Toronto: Vintage Canada.