Αναθεώρηση αξιών, ένα μέσο για να κάνουμε πιο ελεύθερες επιλογές

Ακρόαση άρθρου......

Οι άνθρωποι είμαστε «ριγμένοι» στο κόσμο, κουβαλώντας ήδη κάποια δεδομένα που δεν μπορούν να αλλάξουν. Μερικά από αυτά τα δεδομένα είναι η γενετική μας σύσταση, το φύλο μας, ο πολιτισμός μας και φυσικά η οικογένειά μας.

Μέσα σε αυτόν τον πολύπλοκο κόσμο προσπαθούμε να γνωρίσουμε και να οριοθετήσουμε τους εαυτούς μας, να καταλάβουμε ποιοι πραγματικά είμαστε, τι μας αρέσει και τι όχι, να διαφοροποιηθούμε από τους άλλους, να κάνουμε επιλογές.

Όλα τα παραπάνω, αν και πολύ οικεία, δεν είναι εύκολο να προσεγγιστούν και να επιτευχθούν στη πράξη.

Πολλοί δυσκολευόμαστε να διαφοροποιηθούμε από το περιβάλλον μας και να βρούμε τη δύναμη να στηρίξουμε τις επιλογές μας και το ποιοι είμαστε. Φοβόμαστε να πάρουμε την ευθύνη και να προχωρήσουμε σε μια επιλογή στηριζόμενοι στα δικά μας πιστεύω, στάσεις και προτιμήσεις που μπορεί να έρχονται σε σύγκρουση με το περιβάλλον μας ή ακόμα και με την ίδια την ελληνική κουλτούρα.

Η Σκοπιά της Υπαρξιακής Προσέγγισης

Δεν υπάρχει ούτε μια υπαρξιακή θεωρία προσωπικότητας που να διαχωρίζει τύπους ανθρώπων ή να προσπαθεί να τους βάλει ταμπέλες. Αντ’ αυτού, υπάρχει μια περιγραφή των διαφορετικών διαστάσεων της ύπαρξης, με τις οποίες οι άνθρωποι όλων των πολιτισμών έρχονται αντιμέτωποι μέσω ποικίλων τρόπων.

Είναι παράμετροι της ανθρώπινης ύπαρξης:

• Σωματική διάσταση
• Κοινωνική διάσταση
• Προσωπική διάσταση
• Πνευματική διάσταση

Ο τρόπος με τον οποίο ένας άνθρωπος βρίσκεται στον κόσμο σε οποιαδήποτε στιγμή της ζωής του μπορεί να χαρτογραφηθεί σε έναν χάρτη της ύπαρξης.

Τα ζητήματα που θίξαμε παραπάνω άπτονται τόσο της κοινωνικής όσο και της προσωπικής διάστασης.

Κοινωνική Διάσταση

Αυτή η διάσταση περιλαμβάνει τη σχέση μας με τον πολιτισμό μέσα στον οποίο ζούμε, όπως και με την τάξη και τη φυλή στις οποίες ανήκουμε, αλλά και με αυτές στις οποίες δεν ανήκουμε.

Πρόκειται για την παρουσία των άλλων στον κόσμο και την ανάγκη να συναναστραφούμε μαζί τους. Πολλές φορές το να συνδιαλεγόμαστε με τους άλλους φαντάζει το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο και θέλει αρκετή προσπάθεια για να τα καταφέρουμε. Συχνά, μπορεί να θέλουμε να τα παρατήσουμε και να θωρούμε πως δεν τους έχουμε ανάγκη, ωστόσο τους χρειαζόμαστε για τη σωματική και συναισθηματική μας επιβίωση και συχνά επίσης μας λείπουν και νιώθουμε μοναξιά χωρίς αυτούς. Παρόλο που γνωρίζουμε πως «κανείς δεν είναι εγώ», αργά ή γρήγορα αντιμετωπίζουμε την υπαρξιακή μοναξιά. Λίγο πολύ όλοι μοιάζουμε μεταξύ μας, ωστόσο ο καθένας μας έχει διαφορετικό παρελθόν, παρόν και μέλλον.

Ο καθένας είναι ξεχωριστός, δρα και σκέφτεται με τον δικό του τρόπο, έχει τη δική του οπτική γωνία απέναντι στις καταστάσεις ακόμα και αν πρόκειται για το ίδιο γεγονός.

Κι όμως, παρά τις διαφορές μας, καταλαβαίνουμε πόσο απαραίτητοι είναι οι άλλοι στη ζωή μας, όταν τους συναντάμε και όταν τους αποχωριζόμαστε. Μπορεί να μας δίνει τόση χαρά και πληρότητα η παρουσία τους, όσο και θλίψη, πόνο και απογοήτευση. Το μόνο σίγουρο είναι όμως πως μόνο μέσα από αυτούς μπορούμε να αναπτυχθούμε και με εκείνους μπορούμε να πετύχουμε όσα δεν μπορούμε μόνοι μας.

Όλοι οι άνθρωποι έχουν διακριτό σώμα και διαφορετική συνείδηση και συνδεόμαστε μαζί τους μέσω συγκρούσεων ή μέσω συνεργασίας.

Κερδίζοντας φήμη ή άλλες μορφές εξουσίας μπορούμε να κυριαρχήσουμε πάνω στους άλλους, αλλά μόνο προσωρινά. Το παράδοξο στη προκειμένη περίπτωση είναι πως η επίγνωση της διακριτότητάς μας αυτής μπορεί να μα βοηθήσει να καταλάβουμε και να σεβόμαστε τους άλλους, να είμαστε πιο ανοιχτοί ως προς αυτούς και συνάμα πιο επιεικείς με τους ίδιους μας τους εαυτούς και να οριοθετούμαστε καλύτερα. Μπορούμε ακόμη να απαιτούμε και να διατυπώνουμε ξεκάθαρα τις ανάγκες και τα πιστεύω μας.

Εδώ προκύπτει ένα ανεπίλυτο δίλημμα το οποίο έχει να κάνει με την ανάγκη μας για ατομικότητα, σε συνδυασμό με την ανάγκη να είμαστε μέρος ενός συνόλου. Η σύνταξη και η σχάση είναι δύο αναπόδραστοι πόλοι των σχέσεών μας με τους άλλους.

Προσωπική Διάσταση

Η σχέση μας με τον εαυτό μας έχει να κάνει με το ότι έχουμε έναν εσωτερικό κόσμο με συγκεκριμένες οπτικές για τον χαρακτήρα μας, για τις προηγούμενες εμπειρίες μας και για μελλοντικές μας δυνατότητες. Οι άνθρωποι αναζητούμε την αίσθηση ότι είμαστε σημαντικοί, όπως και μια σταθερή αίσθηση για τον εαυτό μας, αλλά τα γεγονότα της ζωής μας, μας υπενθυμίζουν την προσωπική μας αδυναμία. Συχνά δρούμε σαν να υπάρχει κάποιο βιβλίο με οδηγίες ζωής.

Ωστόσο όταν αντιληφθούμε πως κάτι τέτοιο δεν υφίσταται τότε αρχίζουμε να ζούμε πραγματικά. Η πιθανότητα μιας λάθος επιλογής και το τι αυτή μπορεί να επιφέρει καθώς και η προβολή αυτής και των διαφόρων συνεπειών της στο μέλλον είναι  στοιχεία που μας δυσκολεύουν να αναλάβουμε την ευθύνη των πράξεών μας.

Καμία φορά φαίνεται βολικό να ακολουθούμε μονοπάτια «γνωστά», τα οποία άλλοι πριν από εμάς τα έχουν περπατήσει. Θεωρούμε πως ακολουθώντας τα, έχουμε λιγότερες πιθανότητες λάθους.

Ωστόσο, ποιος ορίζει το λάθος και το σωστό και τι σημαίνει λάθος. Για παράδειγμα, λάθος μπορεί να είναι όταν το «ξέφωτο» στο οποίο βγήκαμε δεν είναι αυτό που περιμέναμε, δεν είναι αυτό που μας αρέσει, δεν ανήκουμε εκεί. Το παραπάνω γεγονός μπορεί να προκαλέσει έντονη αγωνία και μια αίσθηση πως η αποφυγή μοιάζει η καλύτερη επιλογή. Αυτή μας αγχολύει  και μας αποφορτίζει.  Ζώντας μέσα σε μια ασφαλή ζώνη όμως μπορεί να νιώθουμε καλύτερα, ωστόσο η κατάσταση αυτή δεν προσφέρει τίποτα στην συνολική μας ανάπτυξη.

Μόνο όταν αντιλαμβανόμαστε πως έχουμε εμείς την ευθύνη των πράξεών μας, τότε μόνο νιώθουμε πως είμαστε σε εγρήγορση και έχουμε τον έλεγχο στη ζωή μας.

Ο Sartre (2003), είχε πει πως ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος. Με τον όρο καταδικασμένος εννοεί ότι δεν μπορεί να αποφύγει την ελευθερία του. Η μόνη επιλογή που δεν έχουμε είναι να μην επιλέγουμε.

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, μόνο όταν κάποιος παίρνει την ευθύνη των επιλογών του μπορεί να μάθει για τις συνέπειες των πράξεών του, για την προσωπική του ισχύ και κατ επέκταση το νόημα της ζωής του.

Υπάρχουν δύο τρόποι να παρανοηθεί η υπευθυνότητα, ο ένας είναι να αναλάβουμε την ευθύνη για πράγματα τα οποία δεν ευθυνόμαστε και ο άλλος να αποποιούμαστε την ευθύνη για πράγματα για τα οποία ευθυνόμαστε. Είτε η μια είτε η άλλη περίπτωση είναι ίσως η πιο σημαντική πηγή άγχους στη ζωή μας.

Ελευθερία σημαίνει να αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τις πράξεις μας και όχι να απαλλαγόμαστε από αυτή. Άλλωστε όταν κάποιος είναι ελεύθερος να επιλέξει, μπορεί να αποκομίσει και τα οφέλη.

Η Σύγχρονη εποχή ως πηγή άγχους

Σήμερα, ζούμε σε μια εποχή, όπου οι αλλαγές είναι αλλεπάλληλες σε κάθε σκηνικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, εργασιακό. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, εμφανίζεται έντονη η αντίσταση στην αλλαγή και οι προσκολλήσεις σε αξίες και πεποιθήσεις που αντανακλούν παλαιότερες εποχές, μόνο και μόνο επειδή ο καθένας δυσκολεύεται να αφομοιώσει τις τόσες αλλαγές. Αισθήματα ανασφάλειας και απειλής κυριαρχούν και αυτά με τι σειρά τους επιφέρουν σύγχυση και αναστάτωση καθώς υπέρμετρο άγχος που χρήζει διαχείρισης.

Το παραπάνω μπορεί να γίνει αντιληπτό εξηγώντας την έννοια της ομοιόστασης. Στην ουσία, ο οργανισμός επιθυμεί να διατηρεί σε διαρκεί βάση ένα επίπεδο βιολογικών λειτουργιών.

Ο Ross Stagner, καθώς και άλλοι συγγραφείς, πιστεύει ότι ο οργανισμός (το άτομο) ενόσω προσπαθεί να διατηρήσει την βιολογική του ισορροπία, προσπαθεί ταυτόχρονα να επιτύχει μια σταθερότητα στο φυσικό αλλά και στο κοινωνικό του περιβάλλον. Το άτομο δηλαδή επιθυμεί όχι μόνο την οργανική αλλά και τη φυσική και κοινωνική ισορροπία.

Το άτομο επίσης επιδιώκει ταυτόχρονα μια σταθερότητα στο κοινωνικό περιβάλλον που του είναι οικείο, στο οποίο αισθάνεται άνετα και το οποίο αποτελείται από άλλα άτομα που είναι αποδεκτά. Οι γνώμες για συγκεκριμένα άτομα μπορεί με τον χρόνο να παγιωθούν έτσι ώστε οι φίλοι θεωρούνται αποδεκτοί ακόμα και αν ο χαρακτήρας τους έχει κακά στοιχεία, ενώ άτομα που δεν είναι γνωστά μπορεί να χαρακτηριστούν επικίνδυνα, έστω κι αν έχουν καλά στοιχεία στο χαρακτήρα τους.

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε πως το περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιείται το άτομο δεν είναι στατικό, αλλά αλλάζει σταδιακά σαν αποτέλεσμα νεοαποκτούμενων εμπειριών και αλλαγής διαφόρων καταστάσεων. Μερικές φορές η επιθυμία για διατήρηση αυτής της σταθερότητας σε κάποιο περιβάλλον μπορεί να προκαλέσει συγκρούσεις μέσα του.

Ο Carl Rogers, από την πλευρά του θεωρεί πως όταν ο άνθρωπος έρθει αντιμέτωπος με μια εμπειρία η οποία έρχεται κόντρα με τον μέχρι στιγμής αντιλαμβανόμενο εαυτό, τότε μπορεί να κάνει τα πάντα ώστε η αλλαγή να αποφευχθεί και η ισορροπία να κρατηθεί. Ωστόσο το να υιοθετεί μια πραγματικότητα, η οποία απέχει από το τι πραγματικά είναι μπορεί να δημιουργήσει δυσπροσαρμογή, η οποία συνοδεύεται από ένταση και εσωτερική σύγχυση.

Καλό είναι όμως να έχουμε στο μυαλό μας πως η αμφισβήτηση  συνδέεται στενά με την ανάπτυξη και η αλλαγή είναι νόμος. Δεδομένο είναι πως «τα πάντα ρεί» κι αυτό εξηγεί γιατί το άτομο για να προσαρμοστεί  αποτελεσματικά στο περιβάλλον και τις αλλαγές στη ζωή του, αλλά και να βρει τον εαυτό του κρίνεται σκόπιμο να αναθεωρήσει τις αξίες του, τις στάσεις και τις πεποιθήσεις του. Αυτό που κάνει τους ανθρώπους ξεχωριστούς είναι η ικανότητά τους να στοχάζονται πάνω στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον τους.

Αυτή η ικανότητα να αντιλαμβάνονται την εμπειρία της ζωής ενισχύει την ικανότητά τους να ελέγχουν τις προσωπικές προκαταλήψεις.

Μολονότι ο αναστοχασμός είναι κάτι που γίνεται αυτόματα, τα συμπεράσματα που βγάζουμε μπορεί να είναι εσφαλμένα είτε επειδή είναι τόσο οικεία που τα θεωρούμε δεδομένα, είτε επειδή δεν θέλουμε να τα εξετάσουμε παραπάνω επειδή μας προκαλούν αγωνία.

Το να περιορίζουμε τη σκοπιά από την οποία βλέπουμε τον κόσμο είναι ένας από τους πολλούς τρόπους π εξαπατάμε τον εαυτό μας ως προς την εμπειρία μας και την προσωπική μας ευθύνη, και πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση σε σχέση με αυτό.

Συμπεραίνουμε λοιπό πως, η αμφισβήτηση και η διαφορετικότητα είναι εργαλεία προς ανάπτυξη και όχι στοιχεία ντροπής και ένδειξη μειονεξίας. Ας μη  ξεχνάμε τα λόγια του Rogers «το παράδοξο είναι, πως μόνο όταν αποδέχομαι τον εαυτό μου όπως πραγματικά είναι, τότε μόνο μπορώ να αλλάξω» 

Ασκήσεις Ανάπτυξης

1η Άσκηση

Μιλήστε σε έναν φίλο για ένα από τα παρακάτω θέματα επι πέντε λεπτά. Ο φίλος σας πρέπει απλά να ακούσει, να μην σας διακόψει ούτε να σας ρωτήσει κάτι. Έπειτα αναλογιστείτε πως ήταν όλο αυτό. Είπατε ότι σκοπεύατε να πείτε; Ή μήπως εκπλαγήκατε από τον εαυτό σας.

• Για τη μονογαμία
• Για τη σχέση που είχατε ή που έχετε
• Για τη παραμονή σας σε ένα έρημο νησί χωρίς παρέα
• Για την κοινωνική σας ύπαρξη

2η Άσκηση

Μιλήστε σε έναν φίλο για ένα από τα παρακάτω θέματα επι πέντε λεπτά. Ο φίλος σας πρέπει απλά να ακούσει, να μην σας διακόψει ούτε να σας ρωτήσει κάτι. Έπειτα αναλογιστείτε πως ήταν όλο αυτό. Είπατε ότι σκοπεύατε να πείτε; Ή μήπως εκπλαγήκατε από τον εαυτό σας.

• Ποιο είναι το πρώτο πράγμα που σας έρχεται στο νου όταν σκέφτεστε την ιδέα της ελευθερία;
• Περιγράψτε μια πρόσφατη περίσταση όπου τα πράγματα δεν πήγαν όπως τα θέλατε. Πώς νιώσατε;
• Περιγράψτε τη τελευταία φορά που είπατε «Δεν μπορούσα να κάνω τίποτα» ή «με ανάγκασαν να το κάνω».
• Περιγράψτε την τελευταία φορά που είπατε ψέματα
• Περιγράψτε τον εαυτό σας

Βιβλιογραφία

1. Binswanger, L. (1963). Being-in-the-world. 
2. Van Deurzen, E. (2010). Everyday mysteries: Εxistential Dimensions of Psychotherapy, 2η Έκδοση. London: Routledge.
3. Deurzen, E. & Adams, M. (2011). Skills in Existential Councelling & Psychotherapy. Αγγλική Έκδοση: SAGE Publications Ltd. 
4. Sartre, J. P. (2003). Being and Nothingness, Barnes, Hazel E (Trans.).
5. Stagner, R. (1951). Homeostasis as a unifying concept in personality theory. Psychological Review, 58(1), 5.
6. Yalom, I. D. (1980). Meaninglessness. Existential Psychotherapy. New York, NY, Basic Books Inc.
7.Λεωνίδας, Χ. (2001). Οργανωσιακή συμπεριφορά, η Ανθρώπινη συμπεριφορά σε Οργανισμούς & Επιχειρήσεις. Εκδóσεις Interbooks, Αθήνα.