Αραχνοφοβία και κληρονομικότητα

Ακρόαση άρθρου......

Σίγουρα όλοι έχετε ακούσει έστω και μία φορά τον όρο «φοβία». Από την άλλη πλευρά υπάρχει ο όρος «φόβος». Είναι, όμως, ο φόβος και η φοβία ταυτόσημες έννοιες; Η απάντηση είναι όχι. Για να μιλήσουμε για την αραχνοφοβία και τις γενετικές της καταβολές, θα πρέπει πρώτα να ξεδιαλύνουμε το μπέρδεμα που υπάρχει γύρω από αυτούς τους δύο όρους που προαναφέρθηκαν.

Φοβία

Κατά πάσα πιθανότητα όλοι βιώνουμε το αίσθημα του φόβου όταν βρεθούμε απέναντι σε κάτι που ίσως απειλεί τη ζωή μας. Η φοβία, ωστόσο, είναι κάτι διαφορετικό. Με τον όρο φοβία δηλώνεται η έντονη ανησυχία, το άγχος και η εμμονή ενός ατόμου για κάτι για το οποίο στην πραγματικότητα δεν υπάρχει αληθινός κίνδυνος.

Η φοβία ενός ατόμου μπορεί να οφείλεται είτε σε μια άσχημη εμπειρία, είτε σε άγχος ενδεχόμενης αποτυχίας, είτε σε άλλες αιτίες. Αυτές τις άλλες αιτίες θα αναλύσουμε σε αυτό το άρθρο. Τα αποτελέσματα της φοβίας πάντως είναι σίγουρα δυσάρεστα, αφού το άτομο αναγκάζεται να αποκόβεται από δραστηριότητες που έχουν σχέση με τη συγκεκριμένη φοβία, και να ζει με άγχος ή ακόμα και πανικό, όταν επρόκειτο να την αντιμετωπίσει.

Συμπτώματα αγχώδους αντίδρασης λόγω φοβίας

Η επαφή του ανθρώπου με το φοβικό ερέθισμα σχεδόν πάντα έχει ως αποτέλεσμα μία αχγώδη αντίδραση. Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα είναι εφίδρωση, ταχυκαρδία, τρέμουλο, ζαλάδα, δύσπνοια, τάσεις λιποθυμίας, φόβος απώλειας ελέγχου, «μούδιασμα». Τα συμπτώματα αυτά μπορούν να εκδηλωθούν ακόμη και με τη σκέψη της κατάστασης που προκαλεί τη φοβία. Η φοβία είναι βασανιστική για το άτομο. Σε κάθε είδους φοβία το άτομο μπορεί να πάθει κρίση και να μην καταλαβαίνει τι συμβαίνει γύρω του.

Διαφορές φοβίας και φόβου

Επομένως, η φοβία και ο φόβος έχουν αρκετές ομοιότητες, αλλά δεν είναι το ίδιο, με το φόβο να είναι ένας μηχανισμός προειδοποίησης για την αντιμεπτώπιση πραγματικού κινδύνου, ενώ η φοβία μια δυσλειτουργική αντίδραση απέναντι σε μη υπαρκτό κίνδυνο και η οποία δεν προσφέρει πραγματική προστασία.

Ένα παράδειγμα φόβου είναι να ζω σε μία τροπική ζούγκλα με δηλητηριώδεις αράχνες και όταν δω μία να φοβηθώ και να τρέξω μακριά της για να εξασφαλίσω την ασφάλειά μου. Αυτή ακριβώς η αντίδραση που πυροδοτήθηκε από τον φόβο μπορεί να μου σώσει τη ζωή. Τι γίνεται όμως όταν αφαιρεθεί αυτή η συνθήκη; Ας σκεφτούμε, λοιπόν, ότι ζω σε μια πόλη της Ελλάδας και, καθώς γυρνάω στο σπίτι μου, βλέπω μία σχετικά μικρή σε μέγεθος αράχνη, που γνωρίζω ότι δεν μπορεί να απειλήσει τη ζωή μου, να βρίσκεται πάνω στην εξώπορτα μου.

Νιώθω φόβο, αρχίζω να ιδρώνω και παγώνω, με αποτέλεσμα να παραμένω εκεί στήλη άλατος, χωρίς να μπορώ να μπω στο σπίτι μου. Αυτό ονομάζεται πλέον φοβία, και αυτό διότι ο φόβος μου πυροδοτήθηκε από ένα ερέθισμα που δεν αποτελεί πραγματικό κίνδυνο για εμένα και επίσης αποτελεί δυσλειτουργική αντίδραση, καθώς, ενώ γυρνούσα στο σπίτι μου, ξαφνικά δεν μπορώ να μπω μέσα και αλλάζουν τα σχέδια μου χωρίς να υπάρχει σοβαρός λόγος.

Αποκτήστε το βιβλίο Το παιδί που κρύβουμε μέσα μας από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας της Πύλης μας

Οι πεποιθήσεις μας είναι το πρίσμα μέσα από το οποίο βλέπουμε την πραγματικότητα.
Αρκεί μία μόνο στιγμή για να βρεθούμε εγκλωβισμένοι σε παλιά συναισθήματα και αρνητικές πεποιθήσεις και αυτό επηρεάζει δραστικά τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις μας. Οι άνθρωποι που αποφεύγουν την αυτεπίγνωση συνήθως φοβούνται να έρθουν σε επαφή με το σκοτεινό παιδί μέσα τους. Αν όμως αποδεχτούμε την ύπαρξή του, και μαζί μ’ αυτό τους φόβους, τα αισθήματα κατωτερότητας και ντροπής, τη θλίψη και την απόγνωσή μας, τότε θα συμφιλιωθούμε μαζί του.

Κληρονομικότητα αραχνοφοβίας

Εδώ είναι το σημείο στο οποίο θα μιλήσουμε για την κληρονομικότητα. Ας σκεφτούμε ξανά το εξής: Ένας άνθρωπος, πρόγονός μου, ζούσε όντως σε μία τροπική ζούγκλα με δηλητηριώδεις αράχνες, τις οποίες ο φόβος του ως ένστικτο επιβίωσης τον έκανε να εντοπίζει εύκολα μέσω της αίσθησης της όρασης και να μένει μακριά τους. Είναι δυνατόν αυτό το ένστικτο επιβίωσης να μεταφέρθηκε κληρονομικά σε κάποια από τις επόμενες γενιές; Σύμφωνα με έρευνες που έχουν διεξαχθεί η απάντηση είναι ναι.

Έρευνες για κληρονομικότητα φοβιών

Οι ερευνητές του Ινστιτούτου Max Planck για την Εξελικτική Ανθρωπολογία στη Λειψία και του Πανεπιστημίου στην Ουψάλα έκαναν έρευνα για την κληρονομικότητα του φόβου απέναντι στις αράχνες και τα φίδια. Στην έρευνα αυτή ανακάλυψαν ότι ακόμα και μωρά έξι μηνών παρουσίαζαν εκδηλώσεις άγχους για αράχνες και φίδια, παρά το γεγονός ότι δεν είχαν ξαναδεί ποτέ στη σύντομη ζωή τους τέτοια πλάσματα.

Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «ο φόβος των φιδιών και των αραχνών είναι εξελικτικής προέλευσης.» Σύμφωνα με τη Stefanie Hoehl: «όταν δείξαμε στα μωρά φωτογραφίες αραχνών ή φιδιών αντί για λουλούδια ή ψάρια ίδιου μεγέθους και χρώματος, αντέδρασαν με σημαντικά μεγαλύτερη διαστολή των κορών του οφθαλμού..η αλλαγή στο μέγεθος της κόρης του ματιού είναι σημαντικό σημάδι ενεργοποίησης του νοραδρενεργικού συστήματος του εγκεφάλου, το οποίο είναι υπεύθυνο για τις αγχογόνες αντιδράσεις».

Δείτε επιλεγμένα βιβλία από την ενότητα Άγχος-Φοβίες του εξειδικευμένου βιβλιοπωλείου ψυχολογίας του Psychology.gr

Διαγενεακή επιγενετική κληρονομικότητα

Είναι ενδιαφέρον ότι από άλλες μελέτες έχει αποδειχθεί ότι τα βρέφη δεν συσχετίζουν με φόβο τους ρινόκερους, τις αρκούδες και άλλα επικίνδυνα θεωρητικά ζώα. Η Hoehl ανέφερε ότι η συγκεκριμένη αντίδραση στις αράχνες και τα φίδια οφείλεται στη συνύπαρξη αυτών των δυνητικά επικίνδυνων πλασμάτων με τα βρέφη και τους προγόνους τους για περισσότερα από 40 έως 60 εκατομμύρια χρόνια, πολύ μεγαλύτερο διάστημα από ότι με τα επικίνδυνα θηλαστικά του σήμερα. Η αντίδραση φόβου από τη γέννηση μπορεί να ενσωματωθεί στον εγκέφαλο μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα εξέλιξης.

Επιπροσθέτως, άλλοι ερευνητές έχουν εκφράσει την άποψη ότι η νέα έρευνα παρέχει στοιχεία ότι ισχύει η θεωρία της «διαγενεακής επιγενετικής κληρονομικότητας», κατά την οποία οι περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν το γενετικό υλικό ενός ατόμου, δηλαδή τη ρύθμιση των γονιδίων του, και αυτή η επίδραση είναι δυνατό να κληρονομηθεί στους απογόνους του. 

Εξελικτική μετατροπή φόβου σε φοβία

Από τα παραπάνω λοιπόν, προκύπτει ότι ίσως ο φόβος απέναντι στις αράχνες έχει τις καταβολές του στην επιβίωση και ακόμη, ότι είναι δυνατόν να μεταφερθεί εξελικτικά μέσω της κληρονομικότητας. Ο φόβος αυτός σε κάποια άτομα και κάτω από κάποιες συνθήκες μπορεί να μετατραπεί σε φοβία.

Έτσι λοιπόν, το άτομο στην παραπάνω ιστορία μας που γυρνάει στο σπίτι του, αλλά καταλήγει να μην μπορεί να μπει μέσα εξαιτίας της φοβίας του απέναντι στην αράχνη που βρίσκεται στην εξώπορτά του, είναι πιθανόν να βρίσκεται σε αυτή τη δυσάρεστη θέση για χάρη της επιβίωσης των προγόνων του, οι οποίοι ζούσαν σε περιβάλλοντα στα οποία οι αράχνες δεν ήταν «άκακες», αλλά μπορούσαν να σημαίνουν ακόμη και θάνατο.

Βιβλιογραφία:

Hoehl, S., Hellmer, K., Johansson, M., & Gredebäck, G. (2017). Itsy Bitsy Spider…: Infants React with Increased Arousal to Spiders and Snakes. Frontiers in psychology, 8, p. 1710. doi:10.3389/fpsyg.2017.01710.

Enns, J. T., Brennan, A. A., & Whitwell, R. L. (2017). Attention in action and perception: Unitary or separate mechanisms of selectivity? Progress in brain research, 236, p. 25.

Dias, B. G., & Ressler, K. J. (2014). Parental olfactory experience influences behavior and neural structure in subsequent generations. Nature neuroscience, 17(1), pp. 89-96. doi:10.1038/nn.3594.