To πρόσωπο ως καθρέφτης της ψυχής και η επίδραση της χρήσης μάσκας στην εκφραστικότητα

Ακρόαση άρθρου......

Το ανθρώπινο είδος είναι το πιο κοινωνικό και επικοινωνιακό είδος του πλανήτη μας. Κάθε ανθρώπινη φυλή σε όλο τον πλανήτη δημιούργησε κώδικες επικοινωνίας σε προφορικό επίπεδο και οι πιο εξελιγμένες έφτιαξαν και γραπτή γλώσσα.

Στην ανάπτυξη του προφορικού λόγου συνέβαλαν και οι διάφορες ανατομικές αλλαγές στο σώμα των ανθρωποειδών που προήλθαν από χιλίαδες χρόνια εξέλιξης, όπως τα κέντρα δημιουργίας και κατανόησης της γλώσσας στον εγκέφαλο (Broca -Wernicke) και αλλαγές στον λαιμό και στην στοματική κοιλότητα.

Κοινωνική αλληλεπίδραση και εκφραστικότητα

Ο προφορικός λόγος έγινε λοιπόν βασικότατο εργαλείο στην κοινωνική αλληλεπίδραση και συναναστροφή. Ένας άλλος τρόπος που χρησιμοποιούμε για να «μιλήσουμε» είναι οι εκφράσεις του προσώπου μας και η στάση του σώματος. Συνήθως όταν μιλάμε έχουμε τη συνήθεια να κοιτάμε το πρόσωπο του συνομιλητή μας.

Αυτό μας βοηθά να δούμε την επίδραση των λόγων μας στον άλλον, εκφράζουμε αυτά που νιώθουμε και σκεφτόμαστε μέσω των διάφορων συσπάσεων των μυών του προσώπου και με μορφασμούς και η ανταποκρισή του συνομιλητή προσαρμόζει ανάλογα και την συμπεριφορά μας.

Αυτή η τάση να κοιτάμε το πρόσωπο του ομιλητή  και να αποκωδικοποιούμε τις εκφράσεις του αποτελεί μια ικανότητα που αναπτύσεται απο την παιδική ηλικία. Ήδη τα νεογνά από τους πρώτους μήνες της ζωής τους, αρχίζουν να δίνουν προσοχή στο πρόσωπο που τους μιλά και ψάχνουν για πληροφορίες σε αυτό για να κατανοήσουν τι συμβαίνει εκείνη τη στιγμή. (Ellsworth et all .1983)

Τα μωρά αναγνωρίζουν τα βασικά συναισθήματα

Τα νεογνά μπορούν να αντιδρούν διαφορετικά σε ποικίλες εκφράσεις του προσώπου που τους μιλά (χαρά, λύπη) και προσπαθούν να συνδέσουν αυτές με τους ήχους που ακούν.

Πειράματα με μητέρες και τα μωρά τους, ηλικίας 10 μηνών, κατέδειξαν ότι τα παιδιά σε αυτή την ηλικία μπορούν να κατανοήσουν τα βασικά αισθήματα χαράς, λύπης, θυμού και τους επόμενους μήνες αναπτύσουν τις ικανότητες τους περαιτέρω. (Walker et all .1997)

Μέσα απο το πρόσωπο της μητέρας και τις συναισθηματικές αντιδράσεις της, το παιδί μαθαίνει να αντιδρά και αυτό αναλόγως. Το φαινόμενο αυτό λέγεται social referencing και αυτή η ικανότητα θα τα βοηθήσει στην συνέχεια της ζωής τους στην κοινωνικοποίηση και τις κοινωνικές συναναστροφές τους. (Thomson & Goodvin. 2005).

Αποκτήστε το βιβλίο Συναισθηματική νοημοσύνη, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας της Πύλης μας.

Βασικά συναισθήματα και εκφράσεις προσώπου

Ο Paul Ekman στις έρευνές του απέδειξε ότι οι εκφράσεις του προσώπου είναι κατανοητές από τους ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη και βρήκε 6 βασικά μοτίβα μορφασμών του προσώπου τα οποία συνδέονται με συγκεκριμένα συναισθήματα: φόβος, χαρά, λύπη, θυμός και αηδία, έκπληξη. Ωστόσο, υπάρχουν διαφορές ανάλογα με την κοινωνική οργάνωση, την γλώσσα, το περιβάλλον και την πολιτισμική παράδοση της κάθε φυλής. (Ekman P. 1989)

Όπως είδαμε παραπάνω οι εκφράσεις του προσώπου παίζουν σημαντικό ρόλο στην έκφραση των συναισθημάτων που νιώθουμε.

Μπορούν όμως οι εκφράσες του προσώπου να δημιουργήσουν συναισθήματα; Αυτή η ερώτηση οδήγησε τους Adelman κai Zajonc να αναπτύξουν την θεωρία της facial feedback hypothesis που υποστηρίζει οτι οι εκφράσεις του προσώπου μας επηρεάζουν την συναισθηματική μας κατάσταση.

Στα πειράματα τους έδειχναν διάφορες φωτογραφίες στους συμμετέχοντες με αρνητικό ή θετικό περιεχόμενο και τους ζητούσαν να πάρουν είτε μια χαρούμενη έκφραση, είτε μια θυμωμένη. Όταν οι συμμετέχοντες έβλεπαν εικόνες με θετικό περιεχόμενο και είχαν χαρούμενη έκφραση στο πρόσωπο τους ένιωθαν περισσότερο χαρούμενοι και όχι θυμωμένοι, ενώ το αντίθετο συνέβαινε όταν έβλεπαν αρνητικές εικόνες και είχαν έκφραση θυμωμένη.

Οι εκφράσεις του προσώπου που έπαιρναν σε κάθε παράμετρο του πειράματος επηρέαζαν και την συναισθηματική τους κατάσταση. (Adelmann, 1989)

Υποκρίσια και έλεγχος εκφράσεων προσώπου

Οι άνθρωποι βεβαίως έχουν την ικανότητα του ελέγχου των μυών του προσώπου και των συσπάσεων αυτών και μπορούν να μη δείξουν τι πραγματικά νιώθουν και να δίνουν μια εσφαλμένη εικόνα στον συνομιλητή. Ο Ekman προσπάθησε να κατανοήσει πως και αν οι άνθρωποι μπορούν να καταλάβουν ότι ο συνομιλητής τους υποκρίνεται μέσω των μικροεκφράσεων του προσώπου.

Εξαιρετικά γρήγορες και ανεπαίσθητες αλλαγές στις συσπάσεις των μυών του προσώπου μας δίνουν «ασυνείδητα» μηνύματα σχετικά με την εγκυρότητα και αληθοφάνεια της συναισθηματικής αντίδρασης και των λεγομένων του συνομιλητή μας. (Ekman P. 1985)

Η ικανότητα, λοιπόν, να μπορούμε με ακρίβεια να αποκωδικοποιήσουμε τις εκφράσεις του προσώπου του συνομιλητή μας είναι θεμελιώδους σημασίας στην ανθρώπινη επικοινωνία και κοινωνική συναναστροφή, ξεκινά απο την βρεφική ηλικία και αναπτύσεται συνεχώς μέχρι την ενηλικίωση. (Gross, Ballif 1991)

Δυσκολία κατανόησης των εκφράσεων προσώπου και παρερμηνείες

Κάποιες φορές υπάρχει πρόβλημα στην σωστή αποκωδικοποίηση των εκφράσεων του άλλου με αποτέλεσμα παρερμηνείες και διαστρεβλώσεις και αυτό έχει συσχετισθεί με προβλήματα στις κοινωνικές δεξιότητες και σχέσεις του ατόμου. (Patterson, 1999) 

Μια τέτοια δυσκολία στην κατανόηση των εκφράσεων του προσώπου επίσης έχει παρατηρηθεί σε διάφορες ψυχολογικές διαταραχές όπως: η κατάθλιψη, ο αλκοολισμός και η σχιζοφρένεια (Philippot, P. 2003).  

Άτομα με κοινωνικό άγχος πολλές φορές δεν μπορούν να κατανοήσουν τις εκφράσεις του άλλου, τις παρερμηνεύουν μέσω ενός πρίσματος «προκατάληψης» (interpretation bias), αυτή η δυσκολία ενισχύει την κοινωνική τους απομόνωση (πως μπορείς να σχετιστείς και να εμπιστευτείς ενα άτομο που οι προθέσεις του δεν είναι ξεκάθαρες) και δημιουργείται ουσιαστικά ένας φαύλος κύκλος έκλυσης και διαιώνισης της προβληματικής κατάστασης. (Philipot et al 2005 ).

Ωστόσο, δεν είναι ξεκάθαρο αν το πρόβλημα κατανόησης των εκφράσεων του προσώπου συντελεί στην ψυχοπαθολογία ή είναι αποτέλεσμα αυτής.

Θεωρία της προσωπικής αντίληψης

Το πρόσωπο, όμως, δεν παίζει ρόλο μόνο στην επικοινωνία και στην έκφραση συναισθημάτων αλλά και στο πώς βλέπουμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας. Το πρόσωπο του συνομιλητή είναι σαν ένας «καθρέπτης» μας. Ο Bem (1972) ανέπτυξε την θεωρία του self perception δηλαδή της προσωπικής αντίληψης μας βασισμένη στην ιδέα ότι ο τρόπος που βλέπουμε τον εαυτό μας βασίζεται σε ένα μεγάλο βαθμό στο πως θεωρούμε εμείς ότι μας βλέπουν οι άλλοι.

Η αλληλεπίδραση και αντίδραση των άλλων προς εμάς εκφράζεται σε μεγάλο βαθμό μέσω των εκφράσεων του προσώπου και μας επηρεάζει σημαντικά!

Η χρήση της μάσκας και οι παραρμηνείες των εκφράσεων

Τα παραπάνω συμπεράσματα και έρευνες είχαν ως βασική συνθήκη ότι το πρόσωπο φαινόταν ξεκάθαρα και ήταν ακάλυπτο. Τι συμβαίνει όμως όταν τα πρόσωπα που συνομιλούν έχουν καλυμμένα χαρακτηριστικά π.χ. λόγω της χρήσης μιας μάσκας;

Μέσα απο έρευνες έχει αποδειχτεί ότι τα πιο σημαντικά μέρη του προσώπου που δίνουμε σημασία ενώ μιλάμε είναι τα μάτια και το στόμα. Αυτή η διαπίστωση οδήγησε τους ερευνητές να χωρίσουν σε δυο ομάδες τις εκφράσεις του προσώπου σε άνω (γύρω απο τα μάτια) και κάτω (γύρω απο το στόμα). (Wegrzyn M, 2017). 

Οι εκφράσεις του στόματος βοηθούν στο να μπορέσουμε να ξεχωρίσουμε τα διάφορα συναισθήματα, όπως ο φόβος και έκπληξη και θλίψη και αηδία. Λόγω του ότι σε φυσιολογικές συνθήκες χρησιμοποιούμε και τις ζώνες των ματιών και του στόματος, όταν το στόμα είναι καλυμμένο αυτό μπορεί να οδηγήσει σε εσφαλμένες ερμηνείες και να ενισχύσει μια αρνητική αντίληψη της συναισθηματικής κατάστασης του συνομιλητή μας. Αυτό συμβαίνει διότι με καλυμμένο στόμα φαίνονται μόνο οι συσπάσεις των ματιών που μπορεί να παρερμηνευτούν σαν εκφράσεις οργής ή θλίψης. (Kotsia et al 2008). 

Μέσω της απόκρυψης χαρακτηριστικών του προσώπου είναι πιθανό να ενισχύονται αρνητικά αισθήματα-ερμηνείες αυτών και πλήττεται η γενικότερη συναισθηματική έκφραση αφού πλέον δεν είναι δυνατόν να εκφραστούν όλα τα αισθήματα ενός ανθρώπου αποτελεσματικά (Nestor et al 2020).

Επιδράσεις της μάσκας και ψυχολογικές επιδράσεις

Επίσης, λόγω της τάσης για αλληλεπίδραση με τους άλλους έχουμε αναπτύξει την ικανότητα του facial mimicry, δηλαδή τείνουμε να ανταποκρινόμαστε στις εκφράσεις του άλλου με τον ίδιο τρόπο π.χ. όταν μας χαμογελούν χαμογελάμε, όταν κάποιος είναι συνοφρυωμένος αντιδρούμε και εμείς με ανάλογο τρόπο (Seibt et al, 2005). Με καλυμμένα χαρακτηριστικά ο μιμητισμός των αισθημάτων και μορφασμών μειώνεται.

Όχι μόνο ανταποκρινόμαστε στις εκφράσεις των άλλων μέσω του μιμητισμού, αλλά η συναιθηματική κατάσταση του ενός επηρεάζει άμεσα και τον άλλο και μεταδίδεται σαν «ιός» (Wild B, 2003).

Θυμηθείτε όταν βρισκόσασταν σε ένα χώρο και κάποιος ήταν πολύ χαρούμενος ή πολύ λυπημένος και αυτή η συναισθηματική κατάσταση πέρασε και σε άλλα άτομα σε μερικά λεπτά! Τώρα με καλυμμένα χαρακτηριστικά υπάρχει ο κινδύνος όχι μόνο παρερμηνείας των προθέσεων του άλλου, αλλά και ο μιμητισμός και αναπαραγωγή αρνητικών αισθημάτων.

Δεδομένης της παγκόσμιας απειλής του κορωνοϊού και της ευρυτάτης χρήσης μάσκας είναι απαραίτητο να γίνουν σύντομα έρευνες για την ψυχολογική επίδραση της χρήσης τους, διότι  η ψυχολογική διάσταση του φαινομένου είναι εξαιρετικής σημασίας και δεν πρέπει να παραβλέπεται σε καμιά περίπτωση. Πέρα από τις έρευνες μια πρακτική λύση θα ήταν να δημιουργηθούν διάφανες μάσκες που δεν θα κρύβουν τα χαρακτηριστικά και τις εκφράσεις του προσώπου.

Πηγές:

1. Ekman P., Friesen W.V, Sorenson (1969). Pan cultural elements in face displays of emotions
2. Adelmann P.K, Zajonc R.B (1989) Facial efference and the experience of emotion Annual review of psychology 40
3. Ekman P. (1985). Telling Lies. New York, Norton
4. Ellsworth et all (1983). Social competence and person - object differentiation: An analysis of the still face effect. Developmental Psychology 29, 63-73
5. Walker et all (1997). Infants perception of exressive behaviors. Differentiation of multimodal information. Psychological Bulletion,121,437-456.
6. Thomson & Goodvin (2005).The individual child: Temperament, emotion, self and personality. Developmental science textbook.
7. Wild B, Erb M, Eyb M, Bartels M, Grodd W. Why are smiles contagious? An fMRI study of the interaction between perception of facial affect and facial movements. Psychiatry Res. 2003;123(1):17-36.
8. Seibt B, Mühlberger A, Likowski KU, Weyers P. Facial mimicry in its social setting. Front Psychol. 2015;6:1122.
9. Esteves F, Ohman A. Masking the face: recognition of emotional facial expressions as a function of the parameters of backward masking.  Scand J Psychol. 1993;34(1):1-18.
10. Wegrzyn M, Vogt M, Kireclioglu B, Schneider J, Kissler J. Mapping the emotional face. How individual face parts contribute to successful emotion recognition. PLoS One. 2017;12(5):e0177239
11. Müller-Pinzler L, Krach S, Krämer UM, Paulus FM. The social neuroscience of interpersonal emotions. Social Behavior from Rodents to Humans. Curr Top Behav Neurosci. 2016:241-256.  Org/10.1007/7854_2016_437
12. Dimberg U, Thunberg M. Rapid facial reactions to emotional facial expressions. Scand J Psychol. 1998;39(1):39-45.
13. Philippot, P., Baeyens, C., Douilliez, C., & Francart, B. (2003). Cognitive regulation of emotion: Application to clinical disorders. In P. Philippot & R. S. Feldman (Eds.), The regulation of emotion. New York: Lawrence Erlbaum Associates.
14. Bern, D. J. (1972). Self-perception theory. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (pp. 1-62). New York: Academic Press
15. Gross, A. L., & Ballif, B. (1991). Children's understanding of emotion from facial  expressions and situations: A review. Developmental Review, 11, 368-398.
16. Patterson, M. L. (1999). The evolution of a parallel process model of nonverbal communication. In P. Philippot, R. S. Feldman, & E. J. Coats (Eds.), Nonverbal  behavior in social context. New York: Cambridge University Press
17. Pierre Philippot, Celine Douilliez, Thierry Pham,Marie-Line Foisy and Charles Kornreich 2005 Riggio, Donald R. - Applications of Nonverbal Communication
18. Nestor MS, Fischer D, Arnold D.“Masking” our emotions: Botulinum toxin, facial expression, and well-being in the age of COVID-19. J Cosmet Dermatol.2020
19. Kotsia I, Buciu I, Pitas I. An analysis of facial expression recognition under partial facial image occlusion. Image Vis Comput. 2008;26(7):1052-1067