Οι παράγοντες που επηρεάζουν την μνήμη των μαρτύρων και κατ’ επέκταση τη μαρτυρική κατάθεση

Ακρόαση άρθρου......

Συμφώνα με τη πεπαλαιωμένη άποψη ότι η ανθρώπινη μνήμη λειτουργεί ως εγγραφέας εικόνων, όλοι οι επαγγελματίες που έρχονται σε επαφή με μάρτυρες ποινικών αλλά και αστικών υποθέσεων αναμένουν πως είναι δυνατό τα άτομα αυτά, να ανακαλέσουν με κάθε δυνατή λεπτομέρεια τα γεγονότα που συνέβησαν καθώς και τη φυσιογνωμία του δράστη.

Αυτό το μοντέλο κατανόησης της ανθρώπινης μνήμης και ανθρώπινης προσοχής τείνει να διαστρεβλώνει τη πραγματικότητα. Τα τελευταία χρόνια, επικρατεί η άποψη ότι η μνήμη και η προσοχή είναι δυο λειτουργίες κατασκευαστικές. Ως εκ τούτου, φαίνεται πως δεν ανακαλείται μόνον ότι στη πραγματικότητα έχει συμβεί, αλλά η γνώση του ατόμου και η αντίληψη του για τον κόσμο και το περιβάλλον του συνεισφέρουν στο τι τελικά θυμάται για αυτά.

Υπάρχουν μια σειρά παραγόντων που είναι δυνατό να επηρεάσουν τη μνήμη των μαρτύρων και κατά συνέπεια φυσικά την ακρίβεια της κατάθεσης τους.  Αρχικά, αξίζει να αναφερθεί η πάροδος του χρόνου ως βασικός παράγοντας επηρεασμού της ανθρώπινης μνήμης. Όσο περισσότερος χρόνος περνά από τη στιγμή που το άτομο βιώνει ένα περιστατικό εως ότου έρχεται η ώρα να καταθέσει ως μάρτυρας για αυτό, τόσο πιο πιθανό είναι η μνήμη του να τον ξεγελάσει.

Ο χρόνος δρα απωθώντας τις παλαιότερες παραστάσεις, όταν στη θέση τους εμφανίζονται νέες και ως εκ τούτου οι παλιές αποτελούν με το πέρασμα του χρόνου κομμάτι του υποσυνειδήτου. Φυσικά, η διάρκεια της μνήμης διαφέρει από άτομο σε άτομο, αλλά κατά γενική ομολογία, όλοι θυμόμαστε καλυτέρα τα χθεσινά γεγονότα σε σχέση με περιστατικά που διαδραματίστηκαν πριν από ένα χρόνο.

Η ψυχική κατάσταση του μάρτυρα είναι άλλος ένας παράγοντας που μπορεί να επηρεάσει τη μνήμη, ως επί το πλείστον εξασθενώντας την μνημονική παράσταση. Πολλές φορές, όταν το άτομο βιώνει έντονα συναισθήματα, όπως θυμό, άγχος και φόβο τείνει να ξεχνά τα γεγονότα που συνέβησαν καθώς βίωνε αυτά τα συναισθήματα. Πολλές φορές, αυτό είναι η απάντηση του ανθρώπινου οργανισμού στο τραύμα που προκαλούν τα έντονα αρνητικά συναισθήματα. Ειδικότερα σε καταστάσεις εγκληματικής φύσεως και δη εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας που αφορούν σε βιασμό και σωματικές βλάβες, η μνήμη χάνεται και το άτομο καταφέρνει να θυμηθεί μόνο τη αρχή και το τέλος του γεγονότος. Ένας άλλος παράγοντας που είναι δυνατό να επηρεάσει τη μνήμη των αυτόπτων μαρτύρων είναι οι διάφοροι κοινωνικοί μηχανισμοί στους οποίους υπακούν οι μάρτυρες προκειμένου να παράγουν μαρτυρίες με κοινωνικά επιθυμητό περιεχόμενο.

Ένας μεγάλος αριθμός μαρτύρων, προκειμένου να βοηθήσουν τη δικαιοσύνη αναζητούν στη μνήμη τους τα δεδομένα αυτά που κρίνουν πως θα βοηθήσουν, ενώ άθελα τους παράγουν πληροφορίες κοινωνικά αποδεκτές, οι οποίες όμως δεν έχουν συμβεί. Δεδομένα ερευνών αναδεικνύουν πως όσο λιγότερο ορατή έγινε η βία σε μια εγκληματική πράξη, τόσο μικρότερη τείνει να είναι η ακρίβεια των καταθέσεων των αυτόπτων μαρτύρων. Επιπλέον, στις καταθέσεις των αυτόπτων μαρτύρων παρατηρείται μια ελάττωση  και ένας περιορισμός όσον αφορά το χρόνο, τα μεγέθη και την απόσταση, κάτι το οποίο συχνά δημιουργεί κενά και προβληματισμούς κατά τη μελέτη των μαρτυριών.

Είναι κομμάτι της ανθρώπινης φύσης να απωθούμε τις δυσάρεστες καταστάσεις. Η ανθρώπινη συνείδηση έχει τη λειτουργία να απωθεί, με το πέρασμα του χρόνου, τα περιστατικά, εμπειρίες και γεγονότα που προκαλούν αρνητικά συναισθήματα, πόνο και θλίψης. Πολλές φορές τα θύματα βίαιων ή σεξουαλικών εγκλημάτων αναφέρουν πως είναι αδύνατο να θυμηθούν τι ακριβώς συνέβη. Οι παραστάσεις αυτές δεν είναι απαραίτητο ότι χάνονται, απλώς απωθούνται και είναι αδύνατο να ανακληθούν υπό ορισμένες περιστάσεις λόγω του συναισθηματικού φορτίου που έχουν.

Όσο αυξάνεται το χρονικό διάστημα μεταξύ του συμβάντος για το οποίο καλείται να καταθέσει ο μάρτυρας και τη χρονική στιγμή της κατάθεσης, οι αντιλήψεις που έχουν καταγραφεί τροφοδοτούνται με άλλα στοιχεία. Έτσι οι μάρτυρες καταλήγουν να καταθέτουν με δεδομένα πολύ αλλοιωμένα σε σχέση με αυτό που στη πραγματικότητα έχουν δει. Αυτό μπορεί να επεξηγηθεί με βάση το γεγονός ότι όλο αυτό το χρονικό διάστημα, οι μάρτυρες έρχονται σε επαφή με πολλές πληροφορίες για το εν λόγω συμβάν, τις οποίες όμως απέκτησαν μετά το συμβάν. Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι ένα μείγμα των πραγματικών αναμνήσεων του μάρτυρα και των πληροφοριών που πήρε από άλλες πηγές.

Ακόμη, ο χρόνος επηρεάζει την κατάθεση και όταν αυτή επαναλαμβάνεται σε δεύτερη χρονική στιγμή στο μέλλον. Η αναθέρμανση του υλικού της μνήμης επηρεάζει άμεσα την κατάθεση. Παρατηρείται ότι ο μάρτυρας τείνει να δρα πιο εγωιστικά, προωθώντας την δική του θέση και την απενοχοποίηση του.

Τέλος, η κατάθεση ενός μάρτυρα είναι δυνατό να επηρεαστεί από καθαρά θέματα σωματικής υγείας, όπως περιπτώσεις αμνησίας λόγων κρανιοεγκεφαλικών τραυμάτων, είτε νοσηρών μεταβολών.

Παρατηρείται λοιπόν, πως οι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τη μνήμη του μάρτυρα και κατ’ επέκταση τη μαρτυρική κατάθεση είναι πολλοί και διάφοροι αλλά και ικανοί να ανατρέψουν πολύ ουσιαστικά την τελική ετυμηγορία για την εκάστοτε υπόθεση που αφορούν. Οι ειδικοί οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τους, τους εν λόγω παράγοντες σε κάθε περίπτωση, καθώς μια λανθασμένη μαρτυρία μπορεί να οδηγήσει σε ουσιαστικές αλλαγές στην τιμωρία του δράστη ή ακόμη και την ενοχοποίηση ενός αθώου ατόμου.

Βιβλιογραφία

1. Γαρδίκας, Κ., (2001).Εγκληματολογία, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα.
2. Doyle, J.M., (1989). Legal issues in eyewitness evidence, In D.C. Raskin (ed.).
3. Κοτσαλής, Λ., (2010).Δικαστική ψυχολογία, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα.
4. Light, L.H., (1991). “Memory and aging: four hypotheses in search of data”, Annual Review of Psychology.