Δοξοθυμικές μνήμες

Ακρόαση άρθρου......

Όλες οι σχολές ψυχολογίας αποδέχονται, και κάθε άνθρωπος μπορεί να έχει αναγνωρίσει από προσωπικές του παρατηρήσεις, πόσο σημαντικές για την σημερινή του ζωή είναι οι μνήμες από το παρελθόν του.

Μια από τις σημαντικότερες π.χ. είναι εκείνη που αφορά στο πόσο ασφαλές νιώθει πως είναι ένα άτομο στον Κόσμο. Κάποιοι θεωρούν πως το άτομο έχει την τάση να νιώθει βασικά ασφαλές ή ανασφαλές γιατί έχει σχηματίσει κάποια εδραιωμένη πεποίθηση για την ασφάλεια ή την ανασφάλεια του Κόσμου στη βάση της φροντίδας που δέχθηκε στα πρώτα χρόνια της ζωής του.

Άλλοι ωστόσο, για το ίδιο ακριβώς πράγμα, θεωρούν ότι αυτό που ανακαλείται μνημονικά είναι ένα συναίσθημα ασφάλειας ή ανασφάλειας.

Ποιοι έχουν δίκιο; Άποψη ή συναίσθημα ανακαλείται;

Γιατί δοξοθυμίες;

Δύσκολα θα διαφωνούσε κανείς για τη συναισθηματική διάσταση. Ότι δηλαδή το βίωμα της ασφάλειας είναι θετικό ενώ της ανασφάλειας εμπεριέχει φόβο, αγωνία, άγχος.

Ποιος όμως θα μπορούσε να διαφωνήσει επίσης στο ότι δίπλα σε αυτά τα συναισθήματα δεν υφίσταται επίσης και η πεποίθηση (ρητώς ή αρρήτως) «βρίσκομαι σε έναν ασφαλή Κόσμο» ή «είμαι σε κίνδυνο»;

Αυτό που ισχυριζόμαστε είναι πως δεν πρόκειται μόνο για συναισθήματα, ούτε μόνο για πεποιθήσεις, αλλά και τα δύο μαζί, ταυτόχρονα και αξεδιάλυτα. Κι αυτή είναι η ουσία της δοξοθυμίας: μια βιωματική εμπειρία που εμπεριέχει στοιχεία «άποψης», «γνώμης», «πεποίθησης», αξεδιάλυτα με ειδικά συναισθήματα, σε μια μοναδική οντότητα στο νου του ατόμου για κάτι. Είναι δηλαδή άλλη η αγωνία για το τι κακό θα μπορούσε να συμβεί σε έναν άγνωστο τόπο, από την αγωνία πόσο όμορφο θα είναι το βράδυ της πρωτοχρονιάς ή την αγωνία για το αν θα είναι καλό ένα ρούχο που παραγγέλθηκε ηλεκτρονικά, ή για την απόρριψη ή προαγωγή σε εξετάσεις, κλπ.

Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν πρόκειται για «αγωνία γενικά», αλλά αγωνία με ένα συγκεκριμένο γνωσιακό περιεχόμενο το οποίο κάνει ειδική την «αγωνία για κάτι». Ανάλογα, η αγάπη για τον φίλο εμπεριέχει θετικά συναισθήματα και γνώμη για αυτόν, αξεδιάλυτα, και προφανώς μοναδικά και διαφορετικά από την αγάπη για τη μάνα, τον πατέρα το παιδί. Η αγάπη είναι επίσης δοξοθυμία και όχι μόνο συναίσθημα ή μόνο γνώμη για το αγαπώμενο υποκείμενο.

Οι ειδικοί ερευνητές επί των συγκινήσεων διαφωνούν για το αν οι βασικές συγκινήσεις είναι πέντε, έξι, δώδεκα ή μόνο δύο Keith Oatley και συνεργάτες 2004, σελ. 197, Niedenthal Paula M και συνεργάτες, 2012, σελ. 81).

Ο Paul Ekman θεωρεί πως οι βασικές συγκινήσεις είναι η χαρά, η λύπη, ο φόβος, ο θυμός, η αηδία και η έκπληξη. Όλοι συμφωνούν πως οι βασικές συγκινήσεις είναι λίγες και διακριτές.

Εμείς όμως όλοι γνωρίζουμε πως βιώνουμε ένα πρακτικά άπειρο πλήθος διαφορετικών συναισθημάτων. Αυτό συμβαίνει γιατί εκτός από το ότι μπορεί να βιώνουμε ταυτόχρονα αναμεμειγμένες διαφορετικές συγκινήσεις σε ποικίλες εντάσεις, αυτό που νιώθουμε εμπεριέχει αξεδιάλυτα και ειδικά γνωσιακά στοιχεία που διαφοροποιεί το τι βιώνουμε. Συχνά δεν βιώνουμε ένα συν-αίσθημα ως το σύνολο των αισθήσεων από μια μοναδική συγκίνηση, αλλά μια χιμαιρική οντότητα, την δοξοθυμία που αποτελείται από αισθητικά, συγκινησιακά, γνωσιακά, μνημονικά, φαντασιακά κ.α. στοιχεία.

Δοξοθυμίες από το παρελθόν

Αυτό που ανακαλούμε από το παρελθόν ή τείνει να ανέρχεται στη μνήμη μας επηρεάζει καθοριστικά το παρόν μας. Μια «προσβλητική» συμπεριφορά προς εμάς στην ενήλικη ζωή δεν θα ήταν κάτι τραγικό, αν ζητιόνταν και δίδονταν κάποιες εξηγήσεις. Όταν όμως ανέρχεται στη μνήμη η δοξοθυμία μικρότητας και προσωπικής ανεπάρκειας από το παρελθόν, βιώνουμε κάτι πολύ πιο δυσάρεστο και τραυματικό. Η μνήμη της αρνητικής δοξοθυμίας που σχηματίστηκε από βιωματικές εμπειρίες του παρελθόντος είναι δυνατό να δραματοποιεί πράγματα, αποδίδοντας τις εσφαλμένες διαστάσεις που ο νηπιακός εαυτός μας θεωρούσε πως υφίσταντο.

Η δοξοθυμία της εγκατάλειψης μπορεί να προέκυψε από κάποια πλημμελή φροντίδα κατά την βρεφική ηλικία, αλλά στην ενήλικη ζωή το συναίσθημα αγωνίας με γνωσιακό περιεχόμενο «δεν με φροντίζουν όταν το χρειάζομαι» αναστατώνει χωρίς λόγο. Το βρέφος χωρίς φροντίδα δεν μπορεί να επιβιώσει. Ένας ενήλικας όμως όταν βιώνει τον τρόμο της εγκατάλειψης που βίωσε ως βρέφος, δυνάμενος να φτάσει έως την αυτοκτονία μετά από έναν χωρισμό ή απώλεια, κάνει λάθος.

Γιατί φυσικά μπορεί να επιβιώσει χωρίς την φροντίδα του έως εκείνη τη στιγμή συντρόφου στον οποίο «εντυπωσιακά» έχει αποδώσει ρόλο φροντιστή. Υποφέρει δηλαδή ή οδηγείται σε εξαιρετικά λανθασμένη συμπεριφορά λόγω της ανάδυσης της μνήμης της δοξοθυμίας της εγκατάλειψης και της κυριαρχίας της στο Νου, κι όχι γιατί όντως είναι επισφαλής η θέση του στην παρούσα φάση της ζωής του.

Τα παραδείγματα από δοξοθυμίες του παρελθόντος που είναι δυνατό να αναδύονται στη μνήμη και να μας ταλαιπωρούν ως ενήλικες, αδίκως, είναι αμέτρητα.

Δοξοθυμίες με γνωσιακά περιεχόμενα όπως: «είμαι μικρός, αδύναμος, φιλάσθενος, δεν θα τα καταφέρω», «είμαι άσχημος, κουτός, κακός, ανάξιος να με αγαπήσουν», «οφείλω να είμαι πρώτος, τέλειος, χωρίς αδυναμίες όπου δρω, για να κερδίζω την αγάπη», «οφείλω να σωπαίνω και να υπηρετώ για να γίνω αποδεκτός», «ο κόσμος είναι γεμάτος κινδύνους», «κανένας άνθρωπος δεν είναι άξιος εμπιστοσύνης, μην εμπιστεύεσαι κανέναν», «είμαι παγιδευμένος σε μια ζοφερή πραγματικότητα, δεν υπάρχει διέξοδος» κλπ κλπ, και συναισθηματικούς συνοδούς κυρίως τον φόβο και την λύπη, μιζερεύουν την ζωή διαρκώς.Και είναι κρίμα, γιατί στο σύνολό τους σχεδόν δεν αφορούν στην πραγματικότητα και τις δυνατότητες του ενήλικου πλέον ατόμου, είναι φαντάσματα από το παρελθόν.

Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία έχει ως βασικό στόχο την αποκάλυψη των δυσλειτουργιών της σκέψης. Η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία κάνει λόγο για απελευθέρωση των συναισθημάτων μέσω της αποκάλυψης ασυνείδητων διεργασιών. Αυτό που εδώ υποστηρίζουμε είναι πως θα ήταν ωφέλιμο, στην προσπάθειά μας να απαλλαγούμε κατά το δυνατόν περισσότερο από ψυχικά δεινά, να αναζητούμε την αποκάλυψη δοξοθυμικών μνημών ως ειδικά κάθε φορά μορφώματα νοητικών και συγκινησιακών διεργασιών σε αξεδιάλυτο σύμπλεγμα.

Είναι αλήθεια ότι η αποκάλυψη στη συνείδηση του τι μας συμβαίνει και νιώθουμε άσχημα δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση. Όμως, η μείωση της δυσφορίας είναι πολύ πιο πιθανό να επιτευχθεί αν καταφέρουμε να συνειδητοποιήσουμε τι κρύβεται πίσω της. Η κοινωνική φοβία π.χ. μπορεί να μειωθεί αν αποκαλυφθεί η δοξοθυμία μικρότητας (παραλυτικός φόβος και πίστη προσωπικής μειονεξίας) που σχηματίστηκε στο παρελθόν, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Η εκτίμηση ότι αυτή η δοξοθυμία δεν έχει νόημα να βιώνεται πλέον σήμερα που δεν είναι ανήμπορο παιδάκι ο ενήλικας και μπορεί να αντιδράσει ποικιλοτρόπως, μπορεί να μειώσει την τραχύτητα του φόβου.

Προφανώς, η συνειδητοποίηση της αρνητικής δοξοθυμίας που έρχεται από το παρελθόν δεν λύει το όποιο ψυχολογικό πρόβλημα (όπως της μετατραυματικής διαταραχής) με μιας. Οι ψυχαναλυτικοί οι ίδιοι έχουν αμφισβητήσει τη σχετική δοξασία της φροϋδικής σχολής πως άπαξ και βγει στην επιφάνεια και επαναβιωθεί η τραυματική εμπειρία, το κακό λύεται. Και οι γνωσιακοί δεν θεωρούν την αποκάλυψη ικανή από μόνη της να απαλλάξει το άτομο που υποφέρει από τα φορτία του παρελθόντος, και προτείνουν την εξοικείωση, τις επαναλήψεις, την δημιουργία νέων συνηθειών, τον «επαναπρογραμματισμό» των αυτομάτων διεργασιών.

Ομοίως, και η αποκάλυψη των δοξοθυμικών μνημών που έρχονται από παλιά και ταλαιπωρούν σήμερα, δεν είναι από μόνη της ικανή ψυχοθεραπευτική συνθήκη. Σε κάθε περίπτωση όμως, είναι καλύτερα να γίνεται προσπάθεια να ξεδιπλωθεί η συγκεκριμένη δοξοθυμία ως πακέτο που περιλαμβάνει πεποίθηση- άποψη και συναισθήματα αξεδιάλυτα, από το να αναζητούνται αντιλειτουργικοί τρόποι σκέψης είτε αρνητικά συναισθήματα χωριστά.

Η «επανεκπαίδευση» του εσωτερικού μουγκού δυνάστη με την δημιουργία νέων «εκσυγχρονισμένων» δοξοθυμιών στη θέση των κολλημένων στο παρελθόν καταστροφικών, είναι βέβαιο ότι μπορεί να βοηθήσει, αν καταστεί εφικτή.

Παραπομπές 

Niedenthal, Paula M., Krauth- Gruber, Silvia, Ric, Francois (2012). Ψυχολογία του Συναισθήματος, Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.

Oatley, Keith, Jenkins, Jennifer M. (2004). Συγκίνηση. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

Κερασίδης Στέλιος, Δοξοθυμίες, Εκδόσεις Παρισιάνου, Αθήνα, 2019   

Κερασίδης Στέλιος. Είμαστε όντα εντυπώσεων Σαββάτο βράδυ μου έμορφο… κι ο χάρος να ’ρχονταν μια Κυριακή το βράδυ.