Η παρερμηνεία του άγχους και του φόβου

Ακρόαση άρθρου......

Ελάχιστοι από εμάς περνούμε έστω και μια εβδομάδα της ζωής μας, χωρίς να βιώσουμε το συναίσθημα του άγχους ή του φόβου. Στις αγχώδεις διαταραχές, τόσο το άγχος όσο και ο φόβος παίζουν σημαντικό ρόλο. Το άγχος ορίζεται ως η ανησυχία γύρω από ένα πρόβλημα που το άτομο προσδοκά ότι θα προκύψει, ενώ αντίθετα, ο φόβος ορίζεται ως η αντίδραση σε ένα άμεσο κίνδυνο.

Δηλαδή στο φόβο συναντούμε το χαρακτηριστικό της αμεσότητας, σε αντιδιαστολή με το χαρακτηριστικό της προσδοκίας του άγχους.

Ο φόβος έρχεται ως απάντηση σε μια πραγματική απειλή που συμβαίνει τώρα, ενώ το άγχος εκδηλώνεται συνήθως στην ιδέα μιας μελλοντικής απειλής. Για παράδειγμα, ένα άτομο που συναντά μια αρκούδα βιώνει άμεσα φόβο, ενώ ένας φοιτητής που ανησυχεί για τις πιθανότητες να έχει χαμηλό εισόδημα μετά τη λήψη του πτυχίου του βιώνει άγχος.

Τόσο το άγχος όσο και ο φόβος μπορεί να συνοδεύονται από διέγερση, δηλαδή από αυξημένη δραστηριότητα του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, με το φόβο να σημειώνει συνήθως υψηλότερα επίπεδα διέγερσης σε σύγκριση με το άγχος.

Δείτε και το σχετικό βιβλίο Νικώ τον πανικό στο Βιβλιοπωλείο Ψυχολογίας της Πύλης Psychology.gr

Το άγχος και ο φόβος

Τα συναισθήματα του άγχους και του φόβου είναι ουσιαστικά συναισθήματα προσαρμοστικά. Είναι φυσιολογικά και απαραίτητα συναισθήματα που έρχονται να μας προστατεύσουν από μια άμεση, ή κάποια ενδεχόμενη απειλή. Με άλλα λόγια, είναι πτυχές της φυσιολογικής λειτουργίας του ανθρώπινου συστήματος.

Συγκεκριμένα ο φόβος είναι θεμελιώδης για τις αντιδράσεις «φυγής ή μάχης». Ο φόβος περιλαμβάνει τόσο την υποκειμενική αίσθηση φόβου, που είναι η ψυχολογική του διάσταση όσο και τις φυσιολογικές μεταβολές που είναι κυρίως η επιτάχυνση του καρδιακού ρυθμού, η επιτάχυνση της αναπνοής, ο τρόμος των μυών και ανακατανομή του αίματος από το δέρμα και τα σπλάχνα στους μεγάλους μυς. Οι μεταβολές αυτές προετοιμάζουν το σώμα για μυϊκή δραστηριότητα «φυγή ή μάχη», που μπορεί να είναι απαραίτητη ως απάντηση στην απειλή. Όταν όμως τα επίπεδα του φόβου είναι υπερβολικά και δεν δικαιολογούνται από την άμεση απειλή που αντιμετωπίζουμε, τότε μπορεί να φύγουμε από την κατάσταση «φυγής ή μάχης» και να υποχωρήσουμε προς μία κατάσταση παγώματος ή αλλιώς αδράνειας, που όπως γίνεται αντιληπτό μπορεί να μην μας εξυπηρετεί, ενώ ακόμα και να μας κοστίσει ακριβά.

Το άγχος μας βοηθάει να παρατηρούμε τις μελλοντικές απειλές και να σχεδιάζουμε πως θα τις αντιμετωπίσουμε. Μας μεταφέρει δηλαδή σε μια κατάσταση μεγαλύτερης ετοιμότητας προκειμένου να αποφεύγουμε τις δυνητικά επικίνδυνες καταστάσεις και να επεξεργαζόμαστε τα πιθανά προβλήματα, πριν αυτά συμβούν. Ωστόσο το υπερβολικό άγχος οδηγεί σε σύγχυση, αναποφασιστικότητα και εστίαση της προσοχής σε λεπτομέρειες που δεν μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα της κατάστασης που βρίσκεται υπό εξέταση. Τα άτομα με αγχώδεις διαταραχές τείνουν, για παράδειγμα, να εστιάζουν την προσοχή τους σε γεγονότα ή καταστάσεις του περιβάλλοντος τα οποία βιώνουν ως απειλητικά και τα οποία τους προκαλούν άγχος.

Το άγχος λοιπόν, θεωρείται παθολογικό εάν δημιουργεί πρόβλημα στην καθημερινή λειτουργικότητα, στην επίτευξη επιθυμητών στόχων ή στη συναισθηματική ηρεμία του ατόμου, οπότε και έχουμε κάποια Αγχώδη Διαταραχή. Το άγχος ωστόσο θεωρείται ότι βρίσκεται στον πυρήνα αρκετών δυσλειτουργικών συμπεριφορών, που εγείρουν συναισθήματα που μας καταβάλουν ψυχικά.

Οι έννοιες της προσοχής και του σχήματος

Η έννοια της προσοχής και του σχήματος είναι δύο έννοιες που σαφώς σχετίζονται μεταξύ τους. Εάν ένα άτομο έχει ένα συγκεκριμένο γνωστικό σύνολο ή σχήμα για τον κόσμο (π.χ. ότι ο κόσμος είναι ένα εχθρικό πεδίο), μπορεί να έχει περισσότερες πιθανότητες να εστιάσει την προσοχή του σε απειλητικά ή επικίνδυνα στοιχεία του περιβάλλοντος ή τουλάχιστον να τα ερμηνεύσει κατά αυτόν τον τρόπο, και ειδικά τα διφορούμενα στοιχεία. Κάποιος που έχει ένα τέτοιο σχήμα κινδύνου, για παράδειγμα, μπορεί να ερμηνεύσει την παρουσία ενός ξένου σε μια βεράντα ως ένδειξη κινδύνου και να σχηματίσει ένα ολόκληρο σενάριο βασισμένο στην ερμηνεία που έχει δώσει στο γεγονός, μια ερμηνεία που θα ενισχύει και θα ισχυροποιεί το γνωστικό του σχήμα, ότι ο κόσμος είναι μια μεγάλη απειλή και ότι πουθενά δεν είσαι ασφαλής.

Γνωστικές ερμηνείες

Οι γνωστικές ερμηνείες κατέχουν πλέον κεντρική θέση στην αναζήτηση των αιτιών της ανθρώπινης δυσφορίας, του άγχους, του συσσωρευμένου θυμού, στο αίσθημα του αδιεξόδου και κυρίως στα προβλήματα επικοινωνίας στις διαπροσωπικές σχέσεις που βιώνουν αρκετοί άνθρωποι. Συχνά και ανάλογα με την περίπτωση, η εστίαση της θεραπείας πέφτει στις απαξιωτικές για τον εαυτό δηλώσεις, που ορίζουν το άτομο σε ασυνείδητο επίπεδο, και στον τρόπο που αυτές οι δηλώσεις καθορίζουν τις εξελίξεις στη ζωή του. Στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις το άτομο αγνοεί την ύπαρξη αυτής της αυτό-υπονομευτικής συμπεριφοράς και μπορεί ακόμα και να έχει αναπτύξει άμυνες προκειμένου να αποκρύψει από τη συνείδηση του αυτές τις εσωτερικές θέσεις.

Όπως για παράδειγμα κάποιος μπορεί να τα έχει καταφέρει να γίνει γιατρός, μόνο και μόνο επειδή θεωρεί τον εαυτό του ανάξιο της αγάπης των άλλων, ή γιατί πιστεύει ότι δεν είναι αρκετά σημαντικό ως άτομο, και έτσι να αποφάσισε να γίνει αυτός που όλοι θα χρειάζονται στη ζωή τους. Η προσοχή του ωστόσο πάντα θα εστιάζει στις νύξεις των άλλων, που θα ερμηνεύει εκείνος ως αποδείξεις των αρχικών του εσωτερικών θέσεων, γεγονός που θα τον ωθεί να εργάζεται ακόμα πιο σκληρά.

Ωστόσο στις πολύ-πολύ διαπροσωπικές σχέσεις της ζωής του θα αναδύονται σοβαρά προβλήματα επικοινωνίας και το άγχος που θα εγείρει αυτή η εσωτερικευμένη μοναξιά, που εδράζει στην αποξένωση του εαυτού, θα βρίσκει καταφύγιο και πάλι στις πολλές ώρες εργασίας ή στη μεγαλύτερη προσήλωση στην εργασία.

Η άμυνα ως κατασταλτικό του άγχους

Σύμφωνα με τη Φροϋδική θεωρία λοιπόν, οι άμυνες που αναπτύσσονται στην πορεία της ζωής μας, είναι ο τρόπος που χρησιμοποιεί το ψυχικό όργανο προκειμένου να καταστείλει το άγχος. Όταν όμως οι άμυνες τείνουν να παραμένουν μαζί μας για αρκετό καιρό τότε περνάμε στην έντονη δυσφορία και στην αποξένωση από τον εαυτό μας και τους άλλους. Δυστυχώς ο δυτικός πολιτισμός που απλώνεται πολύ πέρα από τον ζωτικό του χώρο πλέον, έχει συμβάλλει καθοριστικά στην εδραίωση των άμυνών μας ως τη νόρμα της βασικής μας φύσης και κατ’ επέκταση, της δυστυχίας μας.

Αν ο νευρωτισμός μπορεί να οριστεί ως η γενικευμένη ή η συνολική τάση του ατόμου να υποφέρει από το άγχος του, τότε έχουμε καταφέρει να γεμίσουμε τις κοινωνίες μας με ανθρώπους νευρωτικούς, έχουμε δημιουργήσει νευρωτικές και θυμωμένες κοινωνίες. Μοιάζει να έχουμε γίνει εμείς οι απαγωγείς της ικανότητας μας να είμαστε ελεύθερα, χαρούμενα και σκεπτόμενα όντα.

Διαβάστε ακόμη το σχετικό άρθρο: Τι είναι η αντίδραση πάλης ή φυγής.

Βιβλιογραφία:

1. Ellis, A., & Dryden, W. E. (1990). The essential Albert Ellis: Seminal writings on psychotherapy. Springer Publishing Co.
2. Freud, S. (2015). Civilization and its discontents. Broadview Press.
3. Kring, A. M., Davison, G. C., Neale, J. M., & Johnson, S. L. (2007). Abnormal psychology. John Wiley & Sons Inc.