Οι ιστορίες μας για τον εαυτό μας

Ακρόαση άρθρου......

Όλοι επινοούμε και πλάθουμε μέσα στο κεφάλι μας μια ιστορία για το ποιοι είμαστε. Η ιστορία είναι συνήθως περίπλοκη και πολυδιάστατη. Περιλαμβάνει κάποια βασικά στοιχεία, όπως το όνομά μας, την καταγωγή μας, τη δουλειά που κάνουμε κ.ο.κ.

Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει τους διάφορους ρόλους που παίζουμε στη ζωή, τις σχέσεις που έχουμε καλλιεργήσει, τι μας αρέσει, τι σιχαινόμαστε, τι ελπίζουμε για το μέλλον και πολλά άλλα.

Το να αντιμετωπίζουμε χαλαρά και με ενδιαφέρον την ιστορία ή την περιγραφή που δημιουργήσαμε για τον εαυτό μας μπορεί να μας βοηθήσει να εκφράσουμε και να εξηγήσουμε πτυχές του ποιοι είμαστε και τι θέλουμε από τη ζωή.

Όταν, αντίθετα, γαντζωνόμαστε υπερβολικά στην ιστορία μας, μπορεί ν’ αρχίσουμε να γινόμαστε ένα μαζί της και να νιώθουμε σαν να είμαστε μόνο αυτή η ιστορία. Κι αυτό μπορεί να επιφέρει πλήθος άλλα θέματα, αφού συγχέουμε τις σκέψεις μας με τον πυρήνα του ποιοι είμαστε.

Διαφορετικά είδη ιστορίας

Αν η ιστορία μέσα στο κεφάλι μας είναι επικριτική και αυτοϋποτιμητική, τότε όσο περισσότερο δενόμαστε μαζί της, τόσο περισσότερο κινδυνεύουμε να πιστέψουμε ότι είμαστε αυτό που υπαγορεύουν τα αρνητικά στοιχεία της ιστορίας – είμαι η ιστορία μου, άρα είμαι ανίκανος, άσχημος, κουτός, αποτυχημένος ή ό,τι άλλο.

Κι αυτό πιθανότατα θ’ αρχίσει να επηρεάζει τη συμπεριφορά μας, πράγμα που σημαίνει, για παράδειγμα, ότι ίσως να μην αισθανόμαστε αρκετά σίγουροι για να κυνηγήσουμε τη δουλειά που πραγματικά θέλουμε· ίσως να μην παίρνουμε τον λόγο όταν έχουμε κάτι να πούμε· ίσως αποφεύγουμε ανθρώπους ή καταστάσεις όπου διακινδυνεύουμε να γίνουμε ευάλωτοι κ.ο.κ.

Υπερβολικά θετικές αυτοεπιγραφές

Προβλήματα όμως μπορεί να προκύψουν και αν έχουμε μία υπερβολικά θετική αυτοπεριγραφή.

«Για στάσου!» σας ακούω να λέτε, «νόμιζα ότι το να μιλάω με περισσότερη καλοσύνη στον εαυτό μου ήταν το ζητούμενο!». Ναι, αν όλα πάνε καλά, θα προσδιορίσετε τομείς της ζωής σας που θα μπορούσαν να επωφεληθούν από μία θετική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο μιλάτε στον εαυτό σας.

Ωστόσο, αν αγκιστρωθούμε πολύ σφιχτά σε μια πολύ θετική αυτοπεριγραφή, κινδυνεύουμε να μην αφήσουμε χώρο για τίποτε άλλο πέρα από αυτό.

Ας πούμε, για παράδειγμα, ότι έχουμε αγκιστρωθεί στην ιδέα ότι είμαστε αυτάρκεις. Η αυτάρκεια είναι φυσικά πολύ χρήσιμη συνήθως, αφού ενισχύει την αυτοεκτίμηση, την αυτοπεποίθηση και την ανεξαρτησία. Τι γίνεται όμως όταν χρειαζόμαστε βοήθεια ή υποστήριξη – πράγμα ασφαλώς αναπόφευκτο;

Αν η ιστορία μας αρχίζει και τελειώνει με το «είμαι αυτάρκης», δεν αφήνει χώρο για τη βοήθεια που έχουμε ανάγκη. Έτσι, αντί να ζητήσουμε βοήθεια, μπορεί να υπερβάλουμε εαυτόν και να εξουθενωθούμε. Αντί να ζητήσουμε στήριξη, καταπιέζουμε τα πάντα μέσα μας και γινόμαστε δυστυχισμένοι. Η αρχική θετική ιστορία του «είμαι αυτάρκης» μετατρέπεται στο εξοντωτικό «πρέπει να είμαι αυτάρκης».

Ομοίως, σκοντάφτουμε σε προβλήματα όταν η διαιωνιζόμενη αυτοπεριγραφή μας έρχεται σε σύγκρουση με την τωρινή πραγματικότητα που βιώνουμε.

Για παράδειγμα, τι γίνεται όταν κάποιος που κατά κανόνα παίζει τον ρόλο του «ψυχοθεραπευτή» σε φίλους –κι έχει αρχίσει να ταυτίζεται με αυτή την ιστορία για τον εαυτό του– σταδιακά εξουθενώνεται και δεν έχει πλέον την ενέργεια να είναι ο πάντα έτοιμος ακροατής στον οποίο έχουν συνηθίσει όλοι να στηρίζονται;

Η κατάσταση αυτή μπορεί να ωθήσει το άτομο στη σκέψη «Εγώ είμαι ο ακροατής, άρα δεν θα ’πρεπε να αισθάνομαι έτσι. Πρέπει να προσπαθήσω περισσότερο να είμαι εκεί για τους άλλους». Και, αν στη συνέχεια προσπαθήσει να το κάνει, πιθανότατα θα καταλήξει όλο και πιο εξαντλημένος, αλλά και πικρόχολος.

Από όλα αυτά μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι, όταν υφαίνουμε την αντίληψη του εαυτού μας πολύ σφιχτά μέσα στην πλοκή της ιστορίας που λέμε μέσα στο κεφάλι μας, επιτρέπουμε στην αυτοπεριγραφή μας να επηρεάζει υπερβολικά τη συμπεριφορά μας.

Ωστόσο, αν καταφέρουμε ν’ αρχίσουμε να δίνουμε συνειδητά μεγαλύτερη προσοχή τόσο στις θετικές όσο και στις αρνητικές μικρές ιστορίες που έχουν ριζώσει στο κεφάλι μας για τον εαυτό μας, θα επωφεληθούμε σε μεγάλο βαθμό, αφού θα είμαστε σε θέση ν’ αναγνωρίσουμε και να επεξεργαστούμε τα κομμάτια της ιστορίας μας στα οποία έχουμε προσκολληθεί υπερβολικά και ενδεχομένως μας εμποδίζουν να ζούμε τη ζωή μας όσο πληρέστερα μπορούμε.

5 λεπτά διάλειμμα: μην αγκιστρώνεστε στην ιστορία σας

Κάντε ένα πεντάλεπτο διάλειμμα για να σκεφτείτε ποια είναι η βασική αυτοπεριγραφική ιστορία που έχετε μέσα στο κεφάλι σας αυτή τη στιγμή. Κατόπιν, καθώς προχωράτε σ’ αυτό το κεφάλαιο και στην ημέρα σας, κρατήστε στο μυαλό σας αυτή την ιστορία ελαφρά και με ενδιαφέρον.

Υπάρχουν κάποια σημεία στα οποία θ’ αντέχατε να χαλαρώσετε τη λαβή σας;

Η εσωτερική φωνή μας

Είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, οι περισσότεροι από εμάς έχουμε μία εσωτερική φωνή. Μία φωνή που κάνει έναν διαρκή εσωτερικό σχολιασμό καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας μας. Ένα είδος συνεχούς εσωτερικού διαλόγου ή μονολόγου.

Σε γενικές γραμμές δεν κινείται στους κατευναστικούς τόνους του σερ Ντέιβιντ Ατένμπορο, ακόμα κι έτσι όμως, είναι κάτι που έχουμε οι περισσότεροι.

Μπορεί μερικές φορές η φωνή αυτή να είναι υποστηρικτική και επιβεβαιωτική, να κατευνάζει τους φόβους μας και να πανηγυρίζει για τις νίκες μας. Σε άλλες περιπτώσεις, ωστόσο, η εσωτερική φλυαρία μπορεί να είναι πιο αρνητική, να δημιουργεί ηττοπάθεια ή και να είναι κάπως εκφοβιστική.

Η εσωτερική φωνή διαμορφώνεται και επηρεάζεται τόσο από συνειδητές όσο και από ασυνείδητες σκέψεις, πεποιθήσεις, ιδέες, αναμνήσεις και εμπειρίες, καθώς και από την εξέλιξη, που μας έχει εξοπλίσει μ’ έναν εγκέφαλο πρωτίστως σχεδιασμένο να διακρίνει τον κίνδυνο.

5 λεπτά διάλειμμα: Ακούστε την εσωτερική φωνή σας

Αφιερώστε μερικές στιγμές για να στοχαστείτε πώς έχετε μιλήσει μέχρι στιγμής σήμερα στον εαυτό σας. Αν είστε τυχεροί, θα έχετε φανεί καλοί και πράοι. Πολλοί από μας όμως ανακαλύπτουμε συχνά ότι δεν είμαστε και τόσο ευγενικοί με τον εαυτό μας, καθώς τον κρίνουμε και τον κατακρίνουμε πολύ περισσότερο απ’ όσο θα το κάναμε σε άλλους.

Σκεφτείτε τώρα πώς μιλάτε στον εαυτό σας αυτή τη στιγμή – ακόμα και όσον αφορά αυτό που μόλις ανακαλύψατε για τον διάλογό σας μαζί του.

Μια εισαγωγή στις παγίδες της σκέψης

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος κάνει πάνω από 60.000 σκέψεις την ημέρα – και πολλές απ’ αυτές μπορεί να προκαλούν αμφιβολίες και αποθάρρυνση. Μη γίνεστε όμως πολύ αυστηροί με τον εγκέφαλό σας που δεν περνάει όλη τη μέρα μέσα σε μια φυσαλίδα θετικότητας, μιας και οι σκέψεις σε αρνητικό πλαίσιο είναι απολύτως φυσικές, και μάλιστα υπηρετούν έναν σκοπό (ή, έστω, υπηρετούσαν).

Η θεώρηση του κόσμου μέσα από ένα ζευγάρι γυαλιά με ροζ φακούς θα είχε αφήσει τους άντρες και τις γυναίκες των σπηλαίων εκτεθειμένους σε ένα σωρό προβλήματα εκείνη την εποχή. Ίσως εσείς κι εγώ να μην ήμασταν εδώ να γράφουμε και να διαβάζουμε αυτό το βιβλίο αν οι πρόγονοί μας πίστευαν στην έμφυτη καλοσύνη του προϊστορικού σμιλόδοντα που πλησίαζε!

Βλέπετε, ο εγκέφαλός μας κατασκευάστηκε για να είναι κάπως δύσπιστος – για να είναι σε διαρκή επιφυλακή για τέτοιου είδους απειλές! Και είναι αυτή η δυσπιστία που επέτρεψε στο είδος μας και να επιβιώσει και να ακμάσει.

Το πρόβλημα με τον μηχανισμό επιβίωσης είναι ότι ο κόσμος όπως τον ξέρουμε τώρα έχει εξελιχθεί με πολύ ταχύτερο ρυθμό απ’ όσο μπορεί ν’ ακολουθήσει ο εγκέφαλός μας, πράγμα που σημαίνει ότι τα πρωτόγονα ένστικτά μας είναι ακόμα εδώ, παρόλο που έχουν εκλείψει οι αρχικές απειλές, όπως τα επικίνδυνα θηρία.

Προσπαθώντας να μας προστατεύσει, ο νους μας παραδόξως μπορεί να καταλήξει να μας εγκλωβίσει, μεγεθύνοντας χωρίς να υπάρχει λόγος τους εκλαμβανόμενους ως κινδύνους σε κάθε είδους καταστάσεις.

Στην ψυχολογία, αυτά τα κλουβιά όπου εγκλωβίζεται η σκέψη ονομάζονται «παγίδες της σκέψης» ή «γνωστικές στρεβλώσεις». Κοντολογίς, είναι συνηθισμένα λάθη στη σκέψη. Οι πιο πολλοί άνθρωποι από καιρού εις καιρόν βρίσκουν τον εαυτό τους μέσα σε μια «λούπα» γνωστικής στρέβλωσης.

Αυτό προκαλεί μία αρνητική προσέγγιση στην ερμηνεία των γεγονότων – μία παραμόρφωση της πραγματικότητας, που μπορεί να προκαλέσει αισθήματα απαισιοδοξίας και, ενίοτε, κατάθλιψη.

Τα καλά νέα είναι ότι, μόλις διακρίνουμε μία γνωστική στρέβλωση, είναι απολύτως εφικτό να κάνουμε κάτι γι’ αυτό.

Οι νευροεπιστήμονες έχουν ένα ρητό: «Νευρώνες που πυροδοτούνται ταυτόχρονα συνδέονται μεταξύ τους». Αυτό σημαίνει ότι, όσο περισσότερο εμφανίζεται στο μυαλό σας ένα συγκεκριμένο μοτίβο σκέψης, τόσο ενισχύεται και απλώνει ρίζες.

Παρ’ όλα αυτά, μόλις καταφέρουμε να εντοπίσουμε μία στρέβλωση στο πώς «πυροδοτούνται» και «συνδέονται» τα πράγματα μέσα στον εγκέφαλό μας, έχουμε τη δυνατότητα να «αλλάξουμε τις συνδέσεις» και να καθιερώσουμε νέα μοτίβα – στην περίπτωση του αρνητικού εσωτερικού διαλόγου, μιλώντας στον εαυτό μας μ’ έναν πιο ευγενικό και αποδεκτικό τρόπο.

Με άλλα λόγια, κάνοντας μια προσπάθεια να αλλάξουμε τον εσωτερικό μας διάλογο, μπορούμε εντέλει να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο «πυροδοτείται» ο εγκέφαλός μας. Αυτή η δυνατότητα για αλλαγή στον εγκέφαλο είναι επίσης γνωστή ως νευροπλαστικότητα.

Με τον ίδιο τρόπο που από ένα γδάρσιμο στο χέρι μας αναγεννάται καινούριος ιστός, η πλαστικότητα του εγκεφάλου επιτρέπει την επανασύνδεση συνάψεων των νευρώνων, προκειμένου να ανταποκριθούν με αποτελεσματικό τρόπο σε κάποια πίεση.

Ωστόσο, μόνο αν είμαστε πρόθυμοι να αναγνωρίσουμε και να αντιμετωπίσουμε τις στρεβλώσεις που επηρεάζουν τη σκέψη μας, θα μπορέσουμε να αρχίσουμε να αποστασιοποιούμαστε από τις ίδιες τις σκέψεις, να σκεφτόμαστε πιο αντικειμενικά και να επιφέρουμε σιγά σιγά την αλλαγή.

Αυτό μπορεί να ακούγεται θαυμάσιο στη θεωρία, αλλά πώς εφαρμόζεται πρακτικά; Με μια απλή μέθοδο τριών βημάτων:

1. Παρατηρήστε: Εντοπίστε μία σκέψη ή ένα συναίσθημα που δημιουργεί ένταση μέσα σας.
2. Διερευνήστε: Βάλτε στην εξίσωση λίγη περιέργεια. Θέστε ερωτήματα όπως: Με τι έχει να κάνει αυτή η σκέψη ή αυτό το συναίσθημα; Σε τι εξυπηρετεί; Έχει προϊστορία αυτή η αντίδραση;
3. Επαναπροσδιορίστε: Δοκιμάστε να διακρίνετε τη διαφορά ανάμεσα στη σκέψη, στο συναίσθημα και στην πραγματικότητα. Θέστε ερωτήματα όπως: Αν κάποιος αγαπημένος μου έκανε αυτή τη σκέψη ή είχε αυτό το συναίσθημα, τι θα του έλεγα για παρηγοριά; Μπορείτε να προσφέρετε στον εαυτό σας την ίδια συμπονετική κατανόηση;

*Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο 5 λεπτά θεραπεία της ψυχοθεραπεύτριας Sarah Crosby και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.