Το Μορενικό Ψυχόδραμα

Ακρόαση άρθρου......

Το 1911 ο ψυχίατρος Jacob Levi Moreno πραγματοποίησε στη Βιέννη τα πρώτα πειράματα αυθόρμητου θεάτρου που τον οδήγησαν στην εκπόνηση μιας νέας τεχνικής έκφρασης και θεραπείας, το ψυχόδραμα.

Μεταξύ των «ηθοποιών» που συμμετείχαν σε κάποια από αυτά υπήρχε μια νέα γυναίκα, η οποία συχνότατα υποδυόταν ρόλους μιας γλυκιάς, αφελούς και  ρομαντικής κοπέλας. Όταν μια μέρα ο σύζυγός της παραπονέθηκε στον Moreno ότι η κοπέλα γινόταν δύστροπη και κακιά στο σπίτι, αυτός είχε την ιδέα να τη βάλει να παίξει ρόλους πρόστυχης και επιθετικής γυναίκας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της συμπεριφοράς της!

Θεραπευτικό δραματικό παιχνίδι

Σύμφωνα με τον Moreno (1954), το άτομο είναι φυλακισμένο στους άκαμπτους ρόλους που καλείται με στερεοτυπικό τρόπο να παίξει στη ζωή του (cultural conserves).

Το δραματικό παιχνίδι θα του δώσει την ευκαιρία να αισθανθεί και να δει την απόσταση που χωρίζει αυτά τα τελετουργικά πρότυπα συμπεριφοράς από τον αυθορμητισμό του, να αποκαλύψει την προσωπικότητά του, να «απελευθερώσει» καταπιεσμένες συγκινήσεις και συναισθήματα, και να αποκτήσει πλαστικότητα στο επίπεδο των συμπεριφορών του γενικά, εφόσον κατά τη διάρκεια του ίδιου ψυχοδραματικού παιχνιδιού μπορεί να παίξει πολλούς διάφορους ρόλους.

Οι όψεις του ψυχοδράματος

Δύο είναι συνεπώς οι θεμελιώδεις όψεις του ψυχοδράματος:

• Οι θεραπευτικές αρετές του δραματικού παιχνιδιού, το οποίο λειτουργεί «καθαρτικά», καθώς το υποκείμενο συνειδητοποιεί τα συναισθήματά του και το νόημα των συμπεριφορών του έναντι των άλλων, και ταυτόχρονα απελευθερώνεται έως ένα βαθμό από τις εσωτερικές του συγκρούσεις.

• Οι παιδαγωγικές του λειτουργίες, εφόσον το υποκείμενο υποχρεούται να προσαρμοστεί σε διάφορες καταστάσεις, να «μάθει» νέους ρόλους και στάσεις και να βελτιώσει την ευκαμψία της συμπεριφοράς του.

Στη συνέχεια θα περιγράψουμε συνοπτικά την τεχνική του μορενικού ψυχοδράματος.

Ψυχοδραματική συνεδρία

Μια ψυχοδραματική συνεδρία εκτυλίσσεται κατά βάση σε τρεις φάσεις:

α. Κατά την προετοιμασία η ομάδα συζητά διάφορα θέματα κοινού ενδιαφέροντος έως ότου αναδυθεί το κεντρικό θέμα (βιωμένη ή φανταστική ιστορία). Στη βάση αυτού του θέματος ένας συμμετέχων (ο πρωταγωνιστής) προτείνει το σενάριο και διανέμει τους κύριους ρόλους στους «βοηθούς».

β. Ακολουθεί το καθαυτό ψυχοδραματικό παιχνίδι, κατά το οποίο ο πρωταγωνιστής παίζει τον κεντρικό ρόλο και εκφράζει ό,τι αισθάνεται ενώπιον των υπολοίπων.

γ. Εν συνεχεία πρωταγωνιστής και βοηθοί επανεντάσσονται στην ομάδα και όλοι εκφράζουν και σχολιάζουν ό,τι αντιλήφθηκαν και αισθάνθηκαν κατά τη διάρκεια του ψυχοδραματικού παιχνιδιού.

Ο ρόλος του ψυχοδραματιστή

Ο ρόλος του ψυχοδραματιστή δεν είναι δεδομένος.

Μπορεί να βοηθά, αν αυτό είναι απαραίτητο, στο ξεκίνημα της συνεδρίας και στη συνέχεια, ανάλογα με τις περιστάσεις, να μείνει παθητικός και ανενεργός ή να λειτουργήσει κατευθυντικά.

Πρέπει πάντως να μπορεί ανά πάσα στιγμή να διατυπώνει ένα είδος διάγνωσης τόσο στο επίπεδο του παιχνιδιού όσο και σε αυτό της ομάδας, διευκολύνοντας την εξέλιξη του παιχνιδιού και προκαλώντας τη συνειδητοποίηση όσων συμβαίνουν.

Τεχνικές ψυχοδράματος

Στις τεχνικές που χρησιμοποιούνται περιλαμβάνονται:

- Η αντιστροφή του ρόλου, που επιτρέπει στον καθένα να μπει στο πετσί του άλλου.

- Ο μονόλογος, κατά τον οποίο το υποκείμενο σκέφτεται φωναχτά.

- Ο σωσίας, ο οποίος παίζει το ρόλο του υποκειμένου ταυτόχρονα με αυτό, εκφράζοντας τις αποδιδόμενες σε αυτό σκέψεις και συναισθήματα. Κατ' αυτό τον τρόπο προκαλεί την αντίδρασή του και το βοηθά να υπερνικήσει τις άμυνές του και να προχωρήσει (συχνά ο σωσίας παίζεται από τον ίδιο τον ψυχοδραματιστή).

Η πρωτοτυπία του ψυχοδράματος

Τι προσφέρει αυτή η τεχνική και ποια είναι η πρωτοτυπία της;

Πρόκειται κατ' αρχάς για μια ομαδική διεργασία, στο πλαίσιο της οποίας ένας συμμετέχων πολώνει και εκφράζει το ομαδικό βίωμα. Το εκάστοτε θέμα νοηματοδοτείται με βάση την ομαδική δυναμική, παράλληλα όμως ισχύει και το αντίστροφο: ό,τι παίζεται στη σκηνή προκαλεί στον καθένα συνειρμούς και ερωτηματικά.

Σε ατομικό επίπεδο κατόπιν, και όπως ήδη είπαμε, η δράση και η επακόλουθη ανάλυσή της επιτρέπουν στον πρωταγωνιστή να κατανοήσει καλύτερα τις καταστάσεις και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει στην καθημερινή του ζωή, γεγονός που έχει θετικές επιπτώσεις στη συγκινησιακή και συναισθηματική του ισορροπία.

Ο δράστης συνειδητοποιεί βαθμιαία τα συναισθήματά του και τις στάσεις του απέναντι στους άλλους και προσαρμόζει καλύτερα τις συμπεριφορές του.

Ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται το υποκείμενο δεν περιορίζεται στο λεκτικό τομέα, αλλά περιλαμβάνει το σώμα, τις πράξεις και το παιχνίδι, μειώνοντας με αυτό τον τρόπο τις αναστολές και τις εκλογικεύσεις: Μπορούμε γενικότερα να πούμε ότι το υποκείμενο «ελέγχεται» λιγότερο και «εμπλέκεται» εντονότερα, εκφράζοντας καλύτερα τις βαθιές στάσεις του και τις αυθόρμητες αντιδράσεις του.

Σε αυτή τη διαδικασία τέλος, στην οποία ο ψυχοδραματιστής επίσης εμπλέκεται και παίζει όταν αυτό του ζητηθεί, διευκολύνεται η ταύτιση και ευνοείται η απομυθοποίηση του θεραπευτή, κάτι που ευνοεί την ωρίμανση της ομάδας.

Το ψυχόδραμα αποτελεί σίγουρα μία από τις πρώτες μεθόδους ομαδικής ψυχοθεραπείας. Έχει εμπνεύσει πολλές άλλες ανάλογες μεθόδους και αποτελεί τον πρόδρομο πολλών θεραπευτικών πρακτικών που βασίζονται στην έκφραση (θεραπεία μέσω τέχνης). Έχει επίσης βρει εφαρμογές σε τομείς όπως η επιλογή προσωπικού, η εκπαίδευση στις ανθρώπινες (εργασιακές και κοινωνικές) σχέσεις και η εκπαίδευση και επιμόρφωση θεραπευτών.

Η εμβέλειά του μολαταύτα δεν πρέπει να υπερκτιμάται.

Το ψυχόδραμα δεν μπορεί να επιλύσει δομικές συγκρούσεις, είναι μάλιστα δυνατόν να μυθοποιήσει όψεις των ανθρώπινων σχέσεων συσκοτίζοντας το νόημα που θα μπορούσαν να προσλάβουν ορισμένες διαστάσεις τους (όπως π.χ. αυτή της εξουσίας).

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Εισαγωγή στην κοινωνική ψυχολογία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.