Προσωποκεντρική Οικογενειακή Θεραπεία

Ακρόαση άρθρου......

Ο Rogers, όπως και άλλοι θεωρητικοί της ψυχοθεραπείας, ενδιαφέρονταν συνολικά για την ανάπτυξη της εσωτερικής αξιολόγησης και ελέγχου του ατόμου-με άλλα λόγια, για την αυτονομία. Για μένα, η έννοια του ανεξάρτητου, του αυτόνομου ανθρώπου αποτελεί οξύμωρο. Το ανθρώπινο είδος ορίζεται από αμοιβαία αλληλεξάρτηση, και παράδειγμα αυτής της αμοιβαιότητας είναι η οικογένεια. 

Για τους περισσότερους οικογενειακούς θεραπευτές, το οικογενειακό ''σύστημα'' ως σύνολο είναι ο πελάτης και όχι το άτομο, και οι διάφορες μέθοδοι αντανακλούν αυτήν την τοποθέτηση. Αντίθετα, οι προσωποκεντρικοί οικογενειακοί θεραπευτές υιοθετούν ουσιαστικά την ίδια μέθοδο όπως και στην πρακτική της ατομικής θεραπείας, αλλά την εφαρμόζουν στο στενό διαπροσωπικό περιβάλλον της οικογένειας.

Φιλοσοφικές βάσεις: το άτομο στην οικογένεια 

Η προσωποκεντρική θεωρία ενστερνίζεται το αξίωμα ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί έχουν μια τάση πραγμάτωσης-μια πίεση να εκπληρώσουν τον βιολογικό προορισμό τους. Για το ανθρώπινο είδος, η πιέση αυτή διαμορφώνεται σε μια ειδική τάση αυτοπραγμάτωσης, όπου ένα μέρος του οργανισμού, το ''Εγώ'' ή ''Εμένα'' γίνεται αντιληπτό ως κάτι διάφορο από καθετί άλλο στο περιβάλλον. Όταν αυτές οι δυο τάσεις είναι αντικρουόμενες - όταν η συνολική οργανισμική μας εμπειρία δεν συνάδει με την εμπειρία που αντιλαμβάνεται ο εαυτός- νιώθουμε ασυμφωνία (incongruence), ψυχολογική καταπόνηση.

Η αντιληπτική και αισθητική μας ικανότητα, η μακρά εξελικτική μας περίοδος και η επίγνωση του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος, όλα αυτά βοηθούν να ορίσουμε τον εαυτό μας ως μοναδικό, αλληλεξαρτώμενο ον -και η καρδία αυτής της αλληλεξάρτησης είναι η οικογένεια. Από νωρίς αποκτάμε επίγνωση του εαυτού μας μέσα από τους άλλους, και περνάμε το υπόλοιπο της ζωής μας, ορίζοντας τον εαυτό μας σε σχέση με τους άλλους. Έτσι αρχίζουμε ως παιδί των γονιών μας, αδελφός ή αδελφή των αδελφών μας κ.ο.κ. Αργότερα, ενσωματώνουμε κι άλλες πλευρές - όπως του φοιτητή, του φίλου, του εργαζόμενου, του συντρόφου, του γονιού κ.λπ. Η στάση μας απένταντι στον εαυτό μας είναι ένα αμάγαλμα της αλληλεπίδρασης αυτών των ποικίλων πλευρών που συνιστούν το σύμπλεγμα του εαυτού μας.

Η οικογένεια είναι τόσο κεντρική, τόσο εγγενής σε αυτό που έιμαστε,ώστε διαποτίζει την αντίληψη για τον εαυτό μας και είναι μέρος της αυτοπραγμάτωσής μας. Άρα, η πίεση να αφήσουμε την πατρική οικογένεια, να συνδεθούμε στενά με ένα σύντροφο και να σχηματίσουμε μια δική μας οικογένεια με παιδιά είναι βασική στην τάση αυτοπραγμάτωσης του ατόμου.

 Η θεωρία θεραπείας της Προσωποκεντρικής Προσέγγισης

Η ιδιοφυΪα του Rogers ήταν η ικανότητά του να αποσαφηνίζει και να εξελίσσει: να διαχωρίζει τη θεωρητική υπερβολή από το ουσιώδες. Διατείνεται ότι ένας προσηλωμένος και ολοκληρωτικά παρών θεραπευτής δημιουργεί ένα κλίμα ζεστασιάς, αποδοχής και τίμησης, που με τη σειρά του καλλιεργεί στον πελάτη την αποδοχή των βαθύτερων βιωμάτων του. Έτσι, οι πελάτες απελευθερώνονται ώστε να είναι απόλυτα ο εαυτός τους και να αποδέχονται τις εμπειρίες τους όποιες κι αν είναι αυτές. Ο θεραπευτής μπαίνει στο πλαίσιο αναφοράς του πελάτη, και βιώνοντας την εμπειρία του όσο το δυνατόν πληρέστερα, λειτουργεί σαν ένα είδος διαπροσωπικού, υποκειμενικού καθρέφτη. Αυτή η αντανάκλαση της εμπειρίας του πελάτη είναι ο μηχανισμός που επιτρέπει μια θεραπευτική ανα-βίωση στον πελάτη. Με αυτόν τον τρόπο η αυτοπραγμάτωσή του είναι ανεμπόδιστη. 

Πρέπει να τονιστεί ότι στη δουλειά με άτομα, ζευγάρια, οικογένειες και ομάδες αυτή η μία και μοναδική μέθοδος- ενσυναισθητική αντανάκλαση συναισθημάτων- είναι το μόνο αναγκαίο εργαλείο του θεραπευτή. Ο Rogers δεν έδωσε άλλη θεραπευτική τεχνική. Ο ίδιος (Rogers,1957) διατύπωσε μόνο έξι ''αναγκαίες και επαρκείς'' συνθήκες για τη θεραπευτική αλλαγή της προσωπικότητας. Αυτές οι έξι συνθήκες, πρέπει να σημειωθεί δεν ήταν ένα προσχέδιο της προσωποκεντρικής θεραπείας, αλλά η ίδια η θεραπεία -ανεξάρτητα από το θεωρητικό προσανατολισμό.

Η γοητεία της προσωποκεντρικής θεραπείας και προσέγγισης είναι η εξαίσια οικονομία των θεωρητικών συστατικών της. Αυτή η φειδώ εννοιών συντελεί σ'έναν ζηλευτά λιτό θεωρητικό προσανατολισμό. Ταυτόχρονα, όμως, κάνει την προσωποκεντρική θεραπεία να μοιάζει υπεραπλουστευμένη και απατηλά εύκολη στην κατανόηση της. Αυτή η εννοιολογική λιτότητα αναδεικνύεται ιδιαίτερα όταν η προσωποκεντρική θεραπεία συγκρίνεται με τις πιο διανθισμένες, και επί του παρόντος,πιο δημοφιλείς συναφείς προσεγγίσεις. 

Οι έξι συνθήκες στην ατομική και οικογενειακή θεραπεία

1.  Ψυχολογική επαφή: η σχέση

Στην ατομική ψυχοθεραπεία, η σχέση πελάτη και θεραπευτή θεωρείται κατ'ουσίαν δεδομένη. Όμως στην ψυχοθεραπεία με ζευγάρια και οικογένειες η σχέση ανάμεσα στο θεραπευτή και τα μέλη της οικογένειας, ατομικά και συλλογικά, γίνεται κεντρική και δαιδαλώδης. Η πολυπλοκότητα περιβάλλει τις τεταμένες και έντονες ενδο-οικογενειακές σχέσεις, οι οποίες και ωθούν συνήθως την οικογένεια να ζητήσει βοήθεια. Ο θεραπευτής πρέπει να διατηρήσει πολλαπλές σχέσεις, με τρόπο που θα επιτρέψει σε όλα τα μέλη της οικογένειας να βιώσουν μια επαφή εμπιστοσύνης μαζί του. Και μάλιστα, αυτή η πρώτη συνθήκη επηράζει και τις άλλες πέντε συνθήκες.

Έτσι, λοιπόν, αν, για παράδειγμα, μου τηλεφωνήσει ο ένας σύντροφος να κλείσει ραντεβού για θεραπεία ζεύγους, συχνά μου δίνει κάποιες πληροφορίες σχετικές με τον λόγο που ζητάει βοήθεια. Διακόπτω και αποθαρρύνω την αποκάλυψη πληροφοριών στη φάση αυτή, επισημαίνοντας ότι θα ήταν προτιμότερο να τα πούμε και οι τρεις μαζί, κι έτσι να μοιραστούμε όλοι μαζί τις ίδιες πληροφορίες και εμπειρίες. Αυτή η σύσταση μεταφέρεται πάντα και στον άλλο σύντροφο. Έτσι, δημιουργώ μια φάση αμεροληψίας και αμοιβαιότητας ανάμεσα στους τρεις μας, από την πρώτη στιγμή- ακόμη και πριν την πρώτη συνεδρία.

Η κατάσταση γίνεται πιο περίπλοκη όταν ο λόγος που απευθύνονται σε μένα είναι τα παιδιά -και ειδικά οι έφηβοι. Επειδή βασίζομαι αποκλειστικά στην ενσυναισθητική αντανάκλαση, συναντώ πάντα τους γονείς μόνους, για να εξακριβώσω τις ανησυχίες τους αλλά και να τους εξηγήσω τη διαδικασία. Αν συμφωνήσουν να δουλέψουμε μαζί, τους επισημαίνω ότι λόγο στη συμφωνία αυτή έχει και το παιδί και χρειάζεται να το συναντήσω μόνο του. Συγχρόνως, τους εξηγώ πως δουλεύω, κι ότι θα αντανακλώ εξίσου τις ανησυχίες του παιδιού και τις δικές τους, όταν θα είμαστε όλοι μαζί.

Στις σχετικά λίγες περιπτώσεις που παρεξέκλινα από το μοντέλο αυτό, σχεδόν έχασα την οικογένεια, γιατί ο ένας γονιός ένιωσε ότι έπαιρνα το μέρος του παιδιού και μάλλον υπονόμευα τη γονική εξουσία, αντί να καταπιαστώ με τις γονικές ανησυχίες του. Κανένας γονιός δεν έφερε αντίρρηση σε αυτό τον τρόπο δουλειάς (ακόμη κι αν διαφωνούσε), στο βαθμό που τους τον είχα εκ των προτέρων εξηγήσει.

    2. Ασυμφωνία,ασυμβατότητα του πελάτη: ψυχολογική ένταση

 Η ασυμβατότητα (incongruence), η δυσκολία που νιώθει ένα άτομο όταν η εμπειρία του εαυτού του συγκρούεται με τη αντίληψη του εαυτού του, είναι που παρακινεί το άτομο να ζητήσει βοήθεια. Η πολυπολοκότητα κι οι βαθύτερες επιδράσεις που συνεπάγεται αυτή η δεύτερη συνθήκη, όπως και η πρώτη, θεωρείται συχνά δεδομένη από το θεραπευτή των ατομικών συνεδριών, ίσως λόγω του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο προσωποκεντρικός θεραπευτής. Η μέθοδός του είναι να απευθύνεται στους πελάτες όπου βρίσκονται εκείνη τη στιγμή (ή σε όποιον χρόνο θέλουν να τον πάνε). Οι προσωποκεντρικοί θεραπευτές δεν προσπαθούμε να προβλέψουμε ή να ενώσουμε τις ποικίλες ασυμβατότητες του εαυτού που νιώθει ο πελάτης, αλλά να ασχοληθούμε με αυτές όπως μας τις παρουσιάζει.

Όταν όμως δουλεύουμε με οικογένειες, η πολυπλοκότητα των ασυμβατοτήτων του πελάτη μπορεί να είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί, αφού δεν είναι σε ασυμφωνία μόνο οι αντιλήψεις και οι εμπειρίες του εαυτού, αλλά και οι αντιλήψεις και οι εμπειρίες των άλλων μελών της οικογένειας, που διαμορφώνουν ένα διαφορετικό σύνολο ασυμφωνιών. Πράγματι, η λύση της ασυμβατότητας μπορεί να οριστεί ως πρόοδος στη θεραπεία. Αν και η λύση της ΕΝΔΟπροσωπικής ασυμβατότητας είναι προεξέχουσα στην ατομική θεραπεία και μπορεί, πράγματι, να αποτελεί και μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας οικογενειών/ζευγαριών, υπάρχουν συνήθως ΔΙΑπροσωπικές ασυμβατότητες μέσα στα ζευγάρια και τις οικογένειες, όπου μπορεί να συγκρούονται οι πολλαπλές πραγματικότητες και εμπειρίες, κι αυτό συχνά σηματοδοτεί τη δυναμική της οικογενειακής θεραπευτικής συνεδρίας.

Η λύση αυτών των συμφωνιών και ασυμβατοτήτων είναι συχνά πιο εμφανής και ορατά συγκρουσιακή στη διαπροσωπική σφαίρα, συγκριτικά με την ατομική. Με λίγα λόγια, το συνηθέστερο αποτέλεσμα μιας επιτυχημένης οικογενειακής θεραπείας είναι η μεγαλύτερη κοινή σημασιοδότηση. Αυτή με τη σειρά της, μπορεί να έχει βαθιά επίδραση στην ενδοπροσωπική ασυμβατότητα. Αντίθετα, οι διαπροσωπικές ασυμφωνίες μπορεί να είναι ένας τόσο μπερδεμένος κόμπος, που η διευκόλυνση της λύσης του από τα μέλη της οικογένειας είναι μία εξαιρετικά επίμοχθη υπόθεση. Σημειώστε εδώ ότι δεν είναι δουλειά του θεραπευτή να λύσει τους οικογενειακούς κόμπους, αλλά των μελών της οικογένειας, που το κάνουν με τον ίδιο τρόπο όπως και τα άτομα στη θεραπευτική συνεδρία.

      3. Η αυθεντικότητα του θεραπευτή στη θεραπευτική σχέση: η παρουσία του θεραπευτή

Η ακεραιότητα, η διαφάνεια και η παρουσία του θεραπευτή έχουν θεμελιώδη σημασία τόσο στην ατομική, όσο και στην οικογενειακή θεραπεία. Παρότι οι θεραπευτές δεν χρειάζεται να αποτελούν πρότυπα προσώπων που βρίσκονται απαραίτητα σε καλή ψυχολογική κατάσταση, χρειάζεται να έχουν επίγνωση όχι μόνο ποιοι είναι μέσα στη σχέση πελάτη-θεραπευτή, αλλά και να γνωρίζουν πολύ καλά τις πολυπλοκότητες του εαυτού τους. Η ακεραιότητα και η επίγνωση καθιστούν τις δύο επόμενες συνθήκες εφικτές αλλά και αποτελεσματικές στη διευκόλυνση της αλλαγής των πελατών.

     4. Άνευ όρων θετική αποδοχή: αγάπη χωρίς κριτική

Το να ακούμε τον πελάτη χωρίς προΪδεασμούς και προκαταλήψεις σημαίνει ότι του επιτρέπουμε να εκφράσει τις πλευρές του εαυτού του, που ώς τώρα οι άλλοι ή ο ίδιος αξιολογούσαν ως ελλειμματικές ή απεχθείς. Καθώς ο πελάτης σταδιακά αποκαλύπτει τα χαρακτηριστικά που θεωρεί προβληματικά, και ο θεραπευτής τα αντιμετωπίζει χωρίς μορφή, αλλά με αυθεντικό νοιάξιμο για την αξία του πελάτη, τα χαρακτηριστικά γίνονται πιο διαθέσιμα προς διερεύνηση, αναβίωση και πιθανή ίαση. Η δύναμη αυτής της θεραπευτικής συνθήκης εδραιώνεται και ενισχύεται όταν βιώνεται μέσα στην οικογένεια. Μέσω της πλήρους μη-αξιολογητικής αποδοχής κάθε μέλους της οικογένειας, ο θεραπευτής λειτουργεί ως μοντέλο, αποφορτίζοντας τις ιδιότητες που αποδόθηκαν από άλλα μέλη της οικογένειας σε προηγούμενης ή παρούσες αλληλεπιδράσεις.

    5. Ενσυναισθητική κατανόηση: να βλέπουμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια του πελάτη

Η ενσυναισθητική κατανόηση, η ικανότητα να ακούμε, να κατανοούμε βιωματικά και να μη μας καταβάλλει η συναισθηματική εμπειρία του άλλου, είναι η καρδιά κάθε θεραπευτικής προσπάθειας. Απαιτεί από το θεραπευτή να βρίσκεται σε επαφή με τους πολλούς υπο-εαυτούς του και να ανακαλεί περασμένες εμπειρίες του, για να συντονιστεί με τα βιώματα του πελάτη του με έναν αναγνωρίσιμα αυθεντικό τρόπο. Όπως η άνευ όρων θετική αποδοχή, και αυτή η συνθήκη ενσυναισθητικής κατανόησης απ' την πλευρά του θεραπευτή, τα μέλη της οικογένειας που έχουν χάσει την ικανότητα να ακούν ο ένας τον άλλον κι έχουν κουραστεί από τις συγκρούσεις, μπορούν να έρθουν πάλι σε επαφή με την εσωτερική εμπειρία των αγαπημένων τους.

    6. Η αντίληψη του πελάτη ότι γίνεται κατανοητός και σεβασμός: τίμηση

Σε κάποιο επίπεδο, ο πελάτης ή οι πελάτες χρειάζονται να νιώσουν ότι ακούστηκαν και τιμήθηκαν, αλλά και ότι τους νοιάζονται. Παρόλο που κάθε μέλος της οικογένειαςμπορεί να μη νιώθει την ενσυναισθητική κατανόηση και το νοιάξιμο του θεραπευτή διαρκώς, τη συνθήκη αυτή πρέπει να τη βιώσουν όλα τα μέλη κατά διαστήματα -αν όχι την περισσότερη ώρα των συνδεριών.

Η προσωποκεντρική μέθοδος στην οικογενειακή θεραπεία

Όπως ήδη είπαμε, η ενσυναισθητική αντανάκλαση των συναισθημάτων του πελάτη είναι μία και μοναδική μέθοδος της προσωποκεντρικής θεραπείας. Σύμφωνα με αυτήν, ο θεραπευτής μπαίνει στο πλαίσιο αναφοράς του πελάτη, ανταποκρίνεται στις εμπειρές του όσο πιο ολοκληρωμένα μπορεί, και διατυπώνει με τη μεγαλύτερη ακρίβεια τα συναισθήματα που αντιλήφθηκε. Αυτή η βασική δραστηριότητα του θεραπευτή είναι ίδια τόσο στην ατομική οσο και στην οικογενειακή θεραπεία.

Άρα, στο πλάσιο της οικογένειας δεν έιναι τόσο η εμφανής συμπεριφορά του θεραπευτή που αλλάζει, αλλά μάλλον η εσωτερική δραστηριότητα του που διαφοροποιείται με τρόπο λεπτό, κι ωστόσο απτό και αμετάκλτητο. Έτσι, ενώ ο προσωποκεντρικός θεραπευτής που δουλεύει ατομικά λαβαίνει υπόψη του τη θεώρηση του πελάτη του για τον κόσμο, ο προσωποκεντρικός οικογενειακός θεραπευτής υποστηρίζει τη θεώρηση του κόσμου πολλών πελατών ταυτόχρονα -όλων των μελών της οικογένειας ακόμη και των απόντων.

Η οικογενειακή θεραπευτική συνεδρία

Η ατομική ψυχοθεραπευτική ώρα μπορεί να χαρακτηριστεί ως εσωτερικός διάλογος του πελάτη, του οποίου κοινωνός γίνεται ο θεραπευτής διευκολύνοντάς τον. Η προσοχή του πελάτη είναι φανερά στραμμένη μέσα του, ενώ η προσοχή του θεραπευτή στρέφεται ξεκάθαρα στο βίωμα αυτής της εσωτερικής εξερεύνησης. Η οικογενειακή θεραπευτική συνεδρία μπορεί να περιλαμβάνει αυτό το είδος εσωτειρής διερεύνσης που είναι χαρακτηριστικό στην ατομική θεραπεία, παραμένει, ωστόσο ένα διαπροσωπικό περιβάλλον, όπου το μεγαλύτερο μέρος της διερεύνησης που εκφράζεται, είναι λιγότερο ιδιωτικό κι όχι τόσο έντονα εσωτερικό.(Kilcarr,1987)

Όταν οι πελάτες μιλούν για τα συναισθήματά τους

Στην οικογενειακή θεραπευτική συνεδρία, ο θεραπευτής φυσικά ανταποκρίνεται με ενσυναισθητική αντανάκλαση -όπως και στην ατομική θεραπεία. Έτσι θα ανταποκρινόταν ο θεραπευτής και στην περιγραφή ενός γεγονότος. Εναλλακτικά στην θεραπεία με ζευγάρια ή οικογένειες, η περιγραφή ενός γεγονότος από ένα μέλος της οικογένειας μπορεί να πυροδοτήσει τη διακοπή της από ένα άλλο μέλος, που ίσως θυμάται ή έχει βιώσει το ίδιο γεγονός διαφορετικά.

Εδώ ο θεραπευτής πρέπει να λειτουργήσει σαν ''τροχονόμος'', επιτρέποντας σε κάθε μέλος να ολοκληρώσει μια σκέψη χωρίς διακοπή, αντανακλώντας τις αναμνήσεις αυτού του μέλους, και μετά να στραφεί και στο άλλο μέλος, κάνοντας το ίδιο. Συχνά σταματά αυτόν που διακόπτει με μια απλή χειρονομία, αλλά μερικές φορές πρέπει να επισημάνει ανοιχτά πόσο σημαντικό είναι να επιτραπεί σε κάποιον να ολοκληρώσει μια σκέψη -και ιδιαίτερα όταν οι διαφορές των εμπειριών εκφράζονται με πάθος.

Έτσι, η διευθέτηση του ρυθμού της συνεδρίας γίνεται ένα πιο διακριτικό μέρος του ρόλου του θεραπευτή, όπως ακριβώς και ο χρόνος της έναρξης και του τέλους της. Αυτή η ρύθμιση δεν πρέπει να είναι κατευθυντική, ούτε δομημένη, αλλά να ακολουθεί τις ανάγκες των διαπροσωπικών αλληλεπιδράσεων. Μάλιστα πααρατηρώ -ειδικά όσο μεγαλώνω και η προσοχή μου διασπάται, αλλά και η ακοή μου εξασθενεί -ότι κάνω το ίδιο και σε ατομικές συνεδρίες. Μπορεί να ζητήσω να επαναληφθεί μια λέξη ή φράση, να επιβραδύνουμε λίγο, ώστε να επεξεργαστώ όσα λέγονται.

Αλλά τέτοιες αλληλεπιδράσεις από περισσότερα άτομα στην οικογενειακή θεραπευτική συνεδρία απαιτούν μια επέκταση της μεθόδου της ενσυναιθητικής αντανάκλασης συναισθημάτων. Δηλαδή, αφού ακούσω κάθε πελάτη και ανταποκριθώ σε όσα άκουσα, αντανακλώ την αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της οικογένειας, απλώς λέγοντας κάτι όπως : '' Μαίρη, εσύ θυμάσαι το γεγονός έτσι, ενώ εσύ, Τζον, το θυμάσαι αλλιώς, κι αυτή η διαφορά μοιάζει να σας προβηματίζει και τους δυο''.

Αναζητώντας έναν πιο εύστοχο όρο, ονόμασα την ανταπόκριση του θεραπευτή αντανάκλαση αλληλεπίδρασης (interspace reflection,Gaylin,2001). Πρόκειται για μια από τις κύριες επεκτάσεις της ενσυνασθητικής αντανακλαστικής διαδικασίας. Αν και επιφανειακά μοιάζει αρκετά απλή, η ενσυναισθητική αντανάκλαση της αλληλεπίδρασης των πελατών φαίνεται να έχει παρόμοια επίδραση με την ενσυναισθητική αντανάκλαση σε έναν άτομο. Κατά κάποιον τρόπο θέτει την εμπειρία προς εξέταση και δυνητική αναβίωση από την πλευρά των συμμετεχόντων.

Οι θεραπευτές -ειδικά οι προσωποκεντρικοί- που εργάζονται με άτομα τείνουν να επικυρώνουν την πραγματικότητα του πελάτης τους. Εμείς, ως θεραπευτές, συνήθως δεν έχουμε άλλο τρόπο να μάθουμε περισσότερα. Αυτός είναι κι ένας από τους λόγους που η έρευνα στη θεραπεία ζευγαριών δείχνει πάντα το ίδιο: Αν θέλετε να καλλιεργήσετε πιο λειτουργικές στενές σχέσεις, η ατομική θεραπεία των συντρόφων δε θα βοηθήσει, ίσως μάλιστα να αποβεί και αντιπαραγωγική.

Αυτή η παρατήρηση ρίχνει φώς σε μια πρόσθετη αλλαγή όταν δουλεύουμε με ζευγάρια και οικογένειες - στην εμφάνιση και διαχείριση της αποδιδόμενης ή συμπερασματικής σκέψης (attributional thinking). Η αποδιδόμενη σκέψη εμφανίζεται διαρκώς μπροστά μας στην ατομική θεραπεία, και γενικά είτε δεν την παρατηρούμε είτε δεν της δίνουμε σημασία. Αν μια πελάτισσα μας πει: '' Ο πατέρας μου ποτέ δεν μου έδωσε πραγματικά σημασία ούτε με αγάπησε'', η αντίδρασή μας θα είναι να αποδεχτούμε αυτήν τη δήλωση και να αποκριθούμε ενσυναισθητικά στις πιθανές ενοχές, στην οδύνη ή το θυμό που νιώσαμε καθώς εξέφραζε αυτά τα συναισθήματα.

Όταν όμως ο πατέρας είναι παρών την ώρα που η κόρη του εκφράζει αυτές τις σκέψεις, ο θεραπευτής θα αποδεχτεί πρώτα τη συναισθηματική κατάσταση της κόρης, αλλά μετά θα της επισημάνει ότι μιλάει για όσα πιστεύει πως μπορεί να σκέφτεται ή να νιώθει ο πατέρας της, κι ότι μόνο εκείνος μπορεί να μιλήσει με ακρίβεια για τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Μερικές φορές το αντικείμενο της αποδιδόμενης σκέψης (σε αυτό το παράδειγμα, ο πατέρας) αυθόρμητα θα αντιδράσει και θα ζητήσει να του δοθεί η δυαντότητα να μιλήσει ο ίδιος για τα συναισθήματά του - και κάποιες φορές δεν θα το κάνει.

Όταν το αντικείμενο ενός συμπεράσματος δεν απαντήσει σε αυτόν που του αποδίδει σκέψεις ή στάσεις, επιβάλλεται να το κάνει ο θεραπευτής, επισημαίνοντας το συμπέρασμα και ρωτώτας αν έχουν αποδοθεί σωστά τα συναισθήματά του. Αυτό μοιάζει πολύ με την αντανάκλαση αλληλεπίδρασης. Συνεπώς, τα μέλη της οικογένειας αρχίζουν να αναγνωρίζουν τις δικές τους σκέψεις και στάσεις που αποδίδουν στους άλλους, αναλαμβάνουν την ευθύνη για το πώς οι ίδιοι νιώθουν τα συναισθήματα των άλλων και αρχίζουν να αλληλεπιδρούν πιο άμεσα μεταξύ τους. Αυτό σχεδόν πάντα οδηγεί σε μεγαλύτερη διαπροσωπική συμβατότητα και κοινά νοήματα. Ας σημεωθεί ότι η διασικασία αυτή είναι συχνά έντονα φορτισμένη.

Οι προσπάθειες να επιτραπεί σε όλα τα μέλη της οικογένειας να μιλήσουν για τον εαυτό τους και να διατηρηθεί η ενσυναίσθηση προς όλους τους, δημιουργεί κάποιες ενδιαφέρουσες περιπλοκές για τον οικογενειακό θεραπευτή. Ο θεραπευτής πρέπει να λειτουργεί ενσυναισθητικά προς όλα τα μέλη της οικογένειας καθώς μιλούν. Σε αυτήν την διαδικασία, όπως και στην ατομική θεραπεία, ο θεραπευτής αρχίζει να σχηματίζει μια εικόνα της κοσμοθεωρίας του πελάτη.

Στην οικογενειακή θεραπεία ο θεραπευτής αρχίζει να αναπτύσσει ένα σύνθετο σύνολο θεωρήσεων, μία για κάθε μέλος της οικογένειας. Καθώς αναταποκρίνεται σε ένα μέλος της οικογένειας, πρέπει να δείξει πως η έκφραση συναισθημάτων αυτού του μέλους επιδρά στα υπόλοιπα παρόντα μέλη, ενώ πρέπει να είναι ταυτόχορνα έτοιμος να ανταποκριθεί στον καθένα με την σειρά. Αυτό προϋποθέτει διαρκή εγρήγορση και ετοιμότητα απόκρισης σε όλους τους παρόντες.

Ακόμα κι όταν ένα μέλος είναι σιωπηλό, μια ματιά, μια χεριονομία, ένα δάκρυ, όλα είναι τρόποι επικοινωνίας, στους οποίους ο θεραπευτής πρέπει να είναι έτοιμος να ανταποκριθεί. Όλα τα παραπάνω μπορεί να θεωρηθούν προεκτάσεις του ενεργού ενσυναισθητικής διαδικασίας, κατά την οποία ο θεραπευτής ασχολείται με όλα τα μέλη της οικογένειας στη διάρκεια της θεραπευτικής συνεδρίας.

Υπάρχει άλλη μια μορφή ενσυναίσθησης, που την ονομάζω ενσυναίσθηση αντιδρασης (reactive empathy). Κάποιες φορές, ένα μέλος της οικογένειας παραμένει σιωπηλό στην απροσχημάτιστη πρόκληση κάποιου άλλου μέλους. Και ειδικά αν αυτό είναι παιδί, μπορεί πρώτα να ρωτήσω ποια είναι η αντίδρασή του. Αν δεν υπάρξει κάποια αντίδραση, μπορεί αν ρισκάρω μια ενσυναισθητική απόκριση (βασισμένη συχνά στην ιδέα που έχω σχηματίσει για την κοσμοθεωρία του), όπως: '' Δεν ξέρω, αλλά εγώ θα ένιωθα πολύ λυπημένος αν μου είχε πει τέτοιο πράγμα η μαμά''. Όπως σε κάθε προσπάθεια ενσυναισθητικής απόκρισης, η αντίδραση του παιδιού μπορεί να επιβεβαιώσει, είτε να κάνει κάποια διόρθωση ως προς την ακρίβεια της ενσυναισθητικής απόκρισης.

Ίσως επειδή ξεκίνησα να δουλεύω με παδιά, βρίσκω μια ενσυναισθητική απόκριση πιο επικοδομητική από μια ερώτηση του τύπου: ''Πώς σε κάνει να νιώθεις αυτό;'' Νομίζω ότι η μεγάλη ακρίβεια μιας ενσυναισθητικής απόκρισης είναι υπερεκτιμημένη. Συχνά μια πολύ ακριβής ενσυναισθητική απόκριση καταλήγει σε ένα ενθουσιώδες: '' Ναι, αυτό είναι! Ακριβώς!'', χωρίς να ακολουθήσει κάτι άλλο. Ενώ μια θαρραλέα προσπάθεια απ'την πλευρά του θεραπευτή -στο στόχο, αλλά όχι ακριβώς στο κέντρο- καταλήγει συχνά σ' ένα διδακτικό: ''Ε ναι, όχι ακριβώς... μάλλον...'' Έτσι , τα πράγματα αποσαφηνίζονται και ενισχύεται ο εσωτερικός διάλογος.

Με τα παιδιά, που μπορεί να μην είναι συνηθισμένα να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, τέτοιες προσπάθειες είναι διπλά επωφελείς, γιατί τα βοηθούν να εξερευνούν τις εμπειρίες τους, αναπτύσσοντας ένα μοντέλο εσωτερικής διερεύνησης και πρόσβασης στον εαυτό τους, καθώς και να επικοινωνούν τα συναισθήματά τους στους άλλους.

Στην ενσυναισθητική αντανάκλαση υπάγονται και συγγενή φαινόμενα όπως η διαγενεακή ηχώ (intergenerational echoing) και η παρουσία απόντων (ghosting, Gaylin,2001) -και τα δυο μοιάζει να ανδύονται εντελώς φυσικά την ώρα της αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών μιας οικογένειας στο θεραπευτικό περιβάλλον.

Το πρώτο, '' η διαγενεακή ηχώ'', συχνά εμφανίζετα αυθόρμητα, όταν, για παράδειγμα, ένας πατέρας και ο γιος αλληλεπιδρούν και ο πατέρας συνειδητοποιεί τις ομοιότητες αυτής της αλληλεπίδρασης με αυτήν που είχε ο ίδιος με τον δικό του πατέρα. Η αναγνώριση και διερεύνηση αυτού του παραλληλισμού συχνά συνοδεύονται από έντονη συναισθηματικότητα κι ένα είδος νοσταλγικής ανακάλυψης, που έχουν πάντα βαθιά και θειτκή επίδραση σε όλα τα μέλη της οικογένειας.

Η ''παρουσία των απόντων'' αναφέρεται στην αισθητική παρουσία ή στην αναφορά ενός μέλους της οικογένειας που δεν παρίσταται στη συνεδρία. Αρκεί κάποτε μια απλή νύξη για ένα απόν μέλος, για να αντιδράσουν οι παρόντες ενσυναισθητικά ή συμπερασματικά σε σε σχέση με αυτό. Επιπλέον, δεν είναι ασυνήθιστο τα μέλη της οικογένειας να προσεγγίσουν αργότερα το απόν μέλος για κάποιο θέμα που προέκυψε ή εκφράστηκε κατά τη θεραπεία. Και πολλές φορές αναφέρουν ότι τέτοιες συναντήσεις εκτός του θεραπευτικού πλαισίου προκάλεσαν δραματικές αλληλεπιδράσεις θεραπευτικής φύσης. Κι ακόμα, το απόν μέλος μερικές φορές παρακινείται να ακολουθήσει στη θεραπεία την υπόλοιπη οικογένεια.

Το άρθρο αποτελεί απόσπασμα από την ομιλία του N.L. Gaylin στο Διεθνές συνέδριο Προσωποκεντρικής Προσέγγισης που πραγματοποιήθηκε στην ΑΘήνα, τον Ιούνιο του 2009. Αποκτήσετε το βιβλίο του συνεδρίου : Η προσωποκεντρική συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία σήμερα , από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας της Πύλης μας.

Βιβλιογραφία

1. Chess, S. - Thomas, A. (1999), Goodness of Fit: Clinical Applications from Infancy Through Adult Life, Philadelphia, Brunner-Mazel.
2. Gaylin, N.L. (2001), Family, Self, and Psychotherapy : A Person-Centered Perspective, Ross-on-Wye, PCCS Books.
3. Kilcarr, P.J. (1987), Client vocal quality as a process measure in marriage and family therapy. Unpublished Master's-Thesis, University of Maryland, College Park,Md.
4. Rogers, C.R. (1957), ''The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change'', Journal of Consulting Psychology 21, pp. 95-103