Τι είναι η δημιουργικότητα;

Ακρόαση άρθρου......

Η δημιουργικότητα μπορεί να οριστεί ως η τάση των ανθρώπων να παράγουν ή να αναγνωρίζουν νέες ιδέες που μπορεί να είναι χρήσιμες:

α) στην επίλυση προβλημάτων (π.χ. επιστημονικές ή άλλες ανακαλύψεις)

β) στην επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους (π.χ. τάση για μετάδοση καινοτόμων αξιών)

γ) στην ψυχαγωγία (π.χ. καλλιτεχνικά έργα μουσικής, ποίησης, λογοτεχνίας κλ.) 

  Ένας άλλος ορισμός της δημιουργικότητας αναφέρει ότι η τελευταία έχει να κάνει με την υλοποίηση φανταστικών ιδεών σε πραγματικές. Δύο διαδικασίες της δημιουργικότητας είναι η σκέψη και στη συνέχεια η παραγωγή. Εάν ένα άτομο έχει κάποιες νέες ιδέες και δεν μπορεί να τις πραγματοποιήσει, τότε μπορεί να χαρακτηριστεί ως ευρηματικό, αλλά όχι ως δημιουργικό.

«Φίλοι» και «εχθροί» της δημιουργικότητας

Ποιοι είναι όμως οι τρόποι, αλλά και οι συνήθειες, μέσω των οποίων μπορούν οι άνθρωποι να γίνουν πιο δημιουργικοί και ποιοί παράγοντες αναστέλλουν τη δημιουργικότητα;

Κατά τον Αμερικανό συγγραφέα Stephen Covey, οι άνθρωποι μπορούν να επιδίδονται σε διάφορες δραστηριότητες, για να αυξήσουν τα επίπεδα της δημιουργικότητάς τους. Το πρώτο βήμα έχει να κάνει με τη δημιουργία του εδάφους πάνω στο οποίο θα ανθίσει η δημιουργία. Το άτομο, λοιπόν, που επιθυμεί να δημιουργήσει, θα πρέπει να δώσει στον εαυτό του το χρόνο και το χώρο που χρειάζεται για να απορροφηθεί πλήρως από τη δημιουργικότητα και την έμπνευση. Είναι καλό, επίσης, να αφήσει να του δημιουργηθεί η επιθυμία προς τη δημιουργικότητα. Η ανησυχία του να τα κάνει όλα τέλεια (τελειομανία) μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη, δηλαδή αναχαιτιστικό παράγοντα προς αυτή τη κατεύθυνση. Το δεύτερο βήμα αφορά την «εμφύτευση» των σπόρων της δημιουργικότητας. Το γνωμικό του Βούδα «Eίμαστε αυτό που πιστεύουμε…Μέσα από τις σκέψεις μας δημιουργούμε τον κόσμο» περιγράφει επακριβώς τη δημιουργική κατάσταση. Η εστίαση της προσοχής σε αυτό που επιθυμούμε να δημιουργήσουμε και η ενίσχυση αυτών που πιστεύουμε οδηγεί στη δημιουργικότητα. 

Η θρέψη του νου είναι ένα ακόμη βήμα προς τη δημιουργικότητα. Ο Αμερικανός συγγραφέας Ray Bradbury αναφέρει ότι, εάν κάποιος εκτεθεί σε δημιουργικά ερεθίσματα όπως ποιήματα, ερευνητικές εργασίες, λογοτεχνικά είδη, επιστημονικά ή μη περιοδικά,  ταινίες ή μουσική, αυτόματα θα ανακαλύψει ότι η δημιουργικότητά του θα αυξάνεται μέρα με μέρα. Ο Bradbury διατείνεται χαρακτηριστικά ότι «δεν στέρεψε ποτέ η τάση του προς τη δημιουργία, κυρίως γιατί παρείχε σε πολύ μεγάλο βαθμό αυτού του είδους την τροφή (στον εαυτό του)». Η φιλοπεριέργεια, το ενδιαφέρον στο αντικείμενο (καλλιτεχνικό, επιστημονικό ή άλλο), αλλά και η μελέτη του έργου άλλων ατόμων, πχ. επιφανών επιστημόνων, καλλιτεχνών κατευθύνουν προς δημιουργικές οδούς. 

Ένα άλλο στοιχείο για την απελευθέρωση της δημιουργικότητας έχει να κάνει με τον υγιή/δεοντολογικό πειραματισμό. Ο διακεκριμένος Αμερικανός εφευρέτης Thomas Edison, ο οποίος παρήγαγε περίπου πάνω από 1.093 πατέντες- μεταξύ των οποίων και τον ηλεκτρικό λαμπτήρα- έτεινε να μαθαίνει από τους αποτυχημένους πειραματισμούς του. Το παράδειγμα του Edison μας δείχνει ότι η φιλομάθεια, ο πειραματισμός με τις ιδέες και η μάθηση από τα λάθη ανοίγουν το δρόμο προς μια δημιουργικότητα, η οποία συνεχώς αυξάνεται. 

Ενώ η ανάπτυξη της δημιουργικότητας εντείνεται από συγκεκριμένους παράγοντες, φαίνεται να αναχαιτίζεται- ήδη από την παιδική ηλικία- από κάποιους άλλους. Μια διαχρονική μελέτη έχει δείξει ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν με σχετικά μη κατευθυντικούς και μη επικριτικούς γονείς τείνουν να είναι πιο δημιουργικά στη συνέχεια της ζωής τους, σε σχέση με παιδιά που αναθρέφονται από κατευθυντικούς και επικριτικούς γονείς. Σε μια άλλη κλασική μελέτη που πραγματοποιήθηκε τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, φάνηκε ότι οι γονείς που δε συνηθίζουν να ελέγχουν και να κρίνουν τα παιδιά τους, τους δίνουν τη δυνατότητα να γίνουν πιο δημιουργικά ως ενήλικες. Αναχαιτιστικές φαίνεται να είναι οι γονεϊκές πεποιθήσεις όπως:

"Δεν επιτρέπω στο παιδί μου να θυμώνει μαζί μου".

"Προσπαθώ να απομακρύνω το παιδί μου από παιδιά ή οικογένειες που έχουν διαφορετικές ιδέες ή αξίες από τις δικές μας".

"Δεν επιτρέπω στο παιδί μου να αμφισβητεί τις αποφάσεις μου".

Το εκπαιδευτικό σύστημα μειώνει τη δημιουργικότητα

Και το εκπαιδευτικό σύστημα έχει μεγάλη συμβολή στη μείωση της δημιουργικότητας των παιδιών και των εφήβων μέσω διάφορων πρακτικών του, όπως οι στείρες μαθητικές γνώσεις, η υιοθέτηση της αποστήθισης και η προσδοκία αξιολόγησης (π.χ. στις εξετάσεις ή στους ελέγχους προόδου). Πολυάριθμα πειράματα για το ρόλο που παίζει η προσδοκία αξιολόγησης στη δημιουργικότητα διεξήχθησαν, κυρίως, στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Brandeis από την ψυχολόγο Theresa Amabile. Οι συμμετέχοντες -κάποιες φορές παιδιά και άλλοτε ενήλικες- είχαν να ασχοληθούν με κάτι δημιουργικό. Ανάλογα με το πείραμα, το δημιουργικό προϊόν το οποίο καλούνταν να παράξουν ήταν ένα κολάζ, ένα ποίημα ή η συγγραφή μιας σύντομης ιστορίας. Σε κάποια από αυτά τα πειράματα οι συμμετέχοντες ενημερώνονταν ότι θα αξιολογηθούν, ενώ σε άλλα ότι δε θα υποστούν αξιολόγησης. Τα αποτελέσματα των πειραμάτων έδειξαν ότι πιο δημιουργικά προϊόντα παρήγαγαν τα υποκείμενα που δε γνώριζαν ότι θα αξιολογηθούν, αυτά δηλαδή που δεν επικεντρώνονταν σε αξιολογήσεις. 

Η προαγωγή της δημιουργικότητας μέσα στο σχολικό περιβάλλον μπορεί να πραγματοποιηθεί στα πλαίσια των ήδη υπαρχόντων μαθημάτων. Για παράδειγμα, στο μάθημα της λογοτεχνίας μπορεί να ζητηθεί από τους μαθητές να συγγράψουν ιστορίες ή ποιήματα, απολύτως δικής τους έμπνευσης, τα οποία καλό είναι να μην τύχουν αξιολόγησης. Τα καλλιτεχνικά μαθήματα, από την άλλη πλευρά, μπορούν να αποτελέσουν γόνιμο έδαφος, για να δημιουργηθούν νέα καλλιτεχνικά επιτεύγματα (π.χ. πρωτότυποι πίνακες ζωγραφικής ή μουσικά κομμάτια). Μέσα από αυτές τις ενδο-σχολικές πρακτικές, οι μαθητές θα έχουν την ευχαρίστηση να αναπτύξουν τις δημιουργικές ιδέες και ανησυχίες τους, αλλά και να ανακαλύψουν νέες κλίσεις και νέους επαγγελματικούς προσανατολισμούς, πέρα των τετριμμένων, ήδη από τη νεαρή τους ηλικία.