Το Φαινόμενο του Πυγμαλίωνα και το Φαινόμενο Golem στη σχολική επίδοση των μαθητών

Ακρόαση άρθρου......

Από τη στιγμή που το παιδί ξεκινά το σχολείο, αρχίζει να απασχολεί έντονα το θέμα της επίδοσής του στα σχολικά μαθήματα. Γονείς και εκπαιδευτικοί διαμορφώνουν ορισμένες προσδοκίες, που εάν το παιδί κατορθώσει να ανταποκριθεί με επιτυχία, έχει καλώς.

Εάν όμως καταστεί αδύνατο γι’ αυτό να τις φτάσει, τότε θα ξεκινήσουν οι προσπάθειες για αναζήτηση της αιτίας της αποτυχίας, οι οποίες στην περίπτωση που αποκλειστεί οποιαδήποτε μαθησιακή δυσκολία, ενδεχομένως τείνουν προς την υιοθέτηση και απόδοση στο παιδί χαρακτηρισμών, του «τεμπέλη» ή του «χαζού».

Προσδοκίες γονέων και σχολική επίδοση

Και τίθεται το εξής ερώτημα:

Υπάρχει πιθανότητα οι προσδοκίες των γονέων και των εκπαιδευτικών ή ακόμα και του ίδιου του μαθητή να επηρεάζουν τη σχολική του επίδοση;

Είναι σαφές ότι χαρακτηρισμοί, όπως οι παραπάνω, αποτελούν πλήγμα για την αυτοεκτίμηση του παιδιού και ενδεχομένως το παγιδεύσουν σε έναν κύκλο αποτυχίας από τον οποίο δύσκολα θα μπορέσει να ξεφύγει.  Ας υποθέσουμε για παράδειγμα ότι ένα αγόρι αποδεχόμενο ότι είναι «τεμπέλης», με χαμηλή αυτοεκτίμηση καλείται να γράψει ένα διαγώνισμα στο σχολείο. Λόγω της χαμηλής του αυτοεκτίμησης αναμένει ότι η επίδοσή του θα είναι χαμηλή. Πιθανότατα θα βιώσει άγχος, που θα αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα για τη συγκέντρωσή του, με αποτέλεσμα να αποφασίσει να μη μελετήσει αφού δεν πρόκειται ούτως ή άλλως να τα καταφέρει.

Εύλογα η μειωμένη προσπάθεια θα επιφέρει το αποτέλεσμα που ανέμενε και βέβαια η αποτυχία αυτή, που επιβεβαιώνει την προσδοκία του παιδιού, αλλά και των άλλων, ενισχύει τη χαμηλή αυτοεκτίμησή του και τις απογοητεύσεις γονέων και εκπαιδευτικών, οι οποίοι ενδεχομένως συνεχίζουν να το χαρακτηρίζουν τεμπέλη, με τον φαύλο κύκλο της αποτυχίας να συνεχίζεται.

Αυτοεκπληρούμενη προφητεία

Η έννοια της αυτό-εκπληρούμενης προφητείας είναι γνωστή σε όλους και θα μπορούσε να οριστεί ως η κατάσταση κατά την οποία οι πεποιθήσεις, οι δηλώσεις ή οι προβλέψεις που κάνουν οι άνθρωποι είτε για τον εαυτό τους είτε για τους άλλους, παρόλο που μπορεί να είναι λανθασμένες στην πορεία βγαίνουν αληθινές.

Η θετική της έκφραση στην εκπαίδευση έχει λάβει το όνομα ενός γλύπτη από την ελληνική μυθολογία, του Πυγμαλίωνα, ο οποίος είχε αναπτύξει τόσο έντονα ερωτικά συναισθήματα για ένα γυναικείο άγαλμα, του οποίου ήταν και ο δημιουργός, με αποτέλεσμα η Θεά Αφροδίτη να τον λυπηθεί και να του δώσει ζωή για να παντρευτούν τελικά και να γεννήσουν δύο παιδιά.

Η επίδραση του Πυγμαλίωνα στη σχολική τάξη

Τα ερευνητικά ευρήματα από ένα πείραμα που διεξήγαγαν οι Rosenthal και Jacobson, γνωστό ως «Η επίδραση του Πυγμαλίωνα στη σχολική τάξη», ήταν ιδιαίτερα εύγλωττα. Οι ερευνητές επισκέφτηκαν ένα σχολείο και αφού χορήγησαν ένα τεστ νοημοσύνης στα παιδιά μιας σχολικής τάξης, το οποίο θα αποκάλυπτε εκείνα που είχαν υψηλό δείκτη νοημοσύνης, επέλεξαν τυχαία μερικά από αυτά, γνωστοποιώντας στο δάσκαλο ότι τα συγκεκριμένα παιδιά αναμενόταν να έχουν μια επιτυχημένη πορεία. Ένα χρόνο αργότερα έγινε επαναχορήγηση του τεστ και πράγματι η αρχική υπόθεση των ερευνητών επιβεβαιώθηκε, αφού αποδείχτηκε ότι η τυχαία επιλεγμένη ομάδα παιδιών είχε πετύχει μεγαλύτερη πρόοδο σε σύγκριση με τους υπόλοιπους μαθητές της τάξης.

Ακολούθησαν και άλλα πειράματα με διαφορετικούς μαθητές και δασκάλους και τα αποτελέσματα ήταν τις περισσότερες φορές τα ίδια, αναδεικνύοντας τη σημασία του φαινομένου του Πυγμαλίωνα, της διεργασίας δηλαδή κατά την οποία οι θετικές προσδοκίες του εκπαιδευτικού για την επίδοση των μαθητών, διαμορφώνουν ανάλογα τις σχέσεις αλληλεπίδρασης και τελικά επηρεάζουν την επίδοσή τους προς το καλύτερο. Το  συναισθηματικό κλίμα, οι λεκτικές και μη λεκτικές αλληλεπιδράσεις με τους μαθητές, ο τρόπος παρουσίασης των εργασιών, οι ευκαιρίες έκφρασης που παρέχουν στους μαθητές και η ανατροφοδότηση είναι οι παράγοντες μέσα από τους οποίους διαφοροποιείται η συμπεριφορά των εκπαιδευτικών.

Η αρνητική πλευρά της αυτοεκπληρούμενης προφητείας: Το φαινόμενο Golem

Από την άλλη η αρνητική πλευρά της αυτό-εκπληρούμενης προφητείας, με την ονομασία φαινόμενο Golem, αφορά τη διαδικασία κατά την οποία οι αρνητικές προσδοκίες και η συμπεριφορά του διδάσκοντα, που απορρέει από αυτές, επηρεάζει με ανάλογο τρόπο τις επιδόσεις των μαθητών.  Όταν οι δάσκαλοι των τάξεων αναμένουν ότι οι μαθητές τους θα είναι «τεμπέληδες» και «σκράπες» και πόσο μάλλον, όταν τους το ανακοινώνουν και τελικά τους κάνουν να το πιστέψουν, τα παιδιά έχοντας τραυματίσει το ηθικό τους, συμπεριφέρονται, όπως ακριβώς τα αποκαλούν, δηλαδή κατά τρόπο που να επαληθεύει την προφητεία. Βέβαια, το μήνυμα είναι δυνατόν να μεταδοθεί και με πιο έμμεσους τρόπους στα παιδιά, όπως μέσα από την περιορισμένη ενασχόληση του εκπαιδευτικού μαζί τους, την άσκηση έντονης κριτικής στις αποτυχίες, τη μη παροχή επαίνων σε πιθανές επιτυχίες καθώς και την ελλιπή ανατροφοδότηση και προσοχή στα πρόσωπα αυτών.

Και τελικά αναρωτιέμαι, μήπως η αποτυχία των παιδιών είναι αποτυχία των γονέων και των εκπαιδευτικών; Δεδομένης όμως της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς, το προηγηθέν, ρητορικής φύσεως ερώτημα, αποτελεί ατόπημα της γράφουσας, αφού η απόδοση της ευθύνης για την αποτυχία των μαθητών αποκλειστικά στους «σημαντικούς άλλους» είναι όχι μόνο ατυχής, αλλά και άδικη.

Στη σύγχρονη εποχή τα παιδιά έχουν να διαχειριστούν και να «παλέψουν» με τόσα ερεθίσματα, απώτερος σκοπός των οποίων είναι να τα εξοβελίσουν από την πορεία τους, που η υποστήριξη των γονέων και των εκπαιδευτικών καθίσταται αναγκαία.

Αμφότεροι έχουν την ικανότητα να σπάσουν τον κύκλο της αποτυχίας.

Οι γονείς από την πλευρά τους μέσα από την υιοθέτηση διαλεκτικού στυλ ανατροφής, όντας στοργικοί και συναισθηματικά υποστηρικτικοί και θέτοντας σαφή όρια στη συμπεριφορά των παιδιών. Προτάσεις όπως «οι βαθμοί σου είναι πολύ χαμηλοί» είναι δυνατόν να αντικατασταθούν με προτροπές όπως «πιστεύω ότι μπορείς να τα πας καλύτερα», μεταδίδοντας το κίνητρο για συνεχή προσπάθεια.

Τέλος, οι εκπαιδευτικοί απεκδυόμενοι των δυσλειτουργικών στερεοτυπικών αντιλήψεων οφείλουν να ασκούν το λειτούργημα, άνευ παρωπίδων, για να πάρει η σχολική τάξη τη μορφή μιας αγκαλιάς, που να αποδέχεται κάθε μαθητή με το δικό του ιστορικό εμπειριών, πολιτισμικών στοιχείων, ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστικών, με μοναδική ίσως αποδιδόμενη, κοινή για μαθητές και εκπαιδευτικούς, «ετικέτα», κάτω από τη σκέπη της οποίας θα μπορούσε να λάβει χώρα η εκπαιδευτική διαδικασία, να είναι αυτή των «εραστών της γνώσης».

Βιβλιογραφία - Πηγές

Feldman, R., (2009). Εξελικτική Ψυχολογία, Επιστημ. Επιμ. Μπεζεβέγκης Η., Τόμος Α’, Αθήνα: Gutenberg

Herbert, M., (1998). Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας, Εφαρμοσμένη Ψυχολογία 1β, Επόπτης ελλην. Εκδ. Παρασκευόπουλος Ι., Τόμος Β’, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Νιάρη, Μ.,&  Μανούσου, Ε. (2013, Νοέμβριος). Το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα, η επίδρασή του στη μαθησιακή διαδικασία και η διδακτική του αξιοποίηση. Πρακτικά από το 7^ο Διεθνές Συνέδριο στην Ανοιχτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, 36-48. Ανακτήθηκε 07 Δεκεμβρίου, 2018 από
https://eproceedings.epublishing.ekt.gr/index.php/openedu/article/viewFile/582/561

Ταβουκτσή, Κ., & Μανούσου, Ε.,& Χαρτοφύλακα, Α., Μ. (2017, Νοέμβριος). Η επίδραση των προσδοκιών στην μαθησιακή διεργασία και το φαινόμενο Golem. Πρακτικά από το 9^ο Διεθνές Συνέδριο στην Ανοιχτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, 26-35. Ανακτήθηκε  07 Δεκεμβρίου, 2018 από https://eproceedings.epublishing.ekt.gr/index.php/openedu/article/viewFile/1376/1289