Υποφέρουμε από την πραγματικότητα ή απ’ όσα διαδραματίζονται στο νου μας;

Ακρόαση άρθρου......

Υποφέρουμε από την πραγματικότητα ή απ’ όσα διαδραματίζονται στο νου μας; Έχει αξία και ισχύ η άποψη του Επίκτητου: Ταράσσει τοὺς ἀνθρώπους οὐ τὰ πράγματα ἀλλὰ τὰ περὶ τῶν πραγμάτων δόγματα;

Δεν ταράζουν τους ανθρώπους τα πράγματα αλλά η γνώμη τους για τα πράγματα, είπε ο Επίκτητος.

Και εμείς, αν αναλογιστούμε πως: ο αναίσθητος άνθρωπος στο χειρουργείο δεν υποφέρει, ο άνθρωπος που επέβαινε σε αεροπλάνο το οποίο κινδύνεψε από βλάβη δεν θα φοβηθεί διόλου αν δεν το μάθει, δεν θα φοβηθεί ούτε εκείνος που πέρασε πάνω από ένα δηλητηριώδες φίδι, ή βάδισε δίπλα σε γκρεμό, αλλά δεν το αντιλήφθηκε.

Oι διαφορετικοί άνθρωποι υποφέρουν πολύ διαφορετικά μετά από παρόμοιες καταστροφές, απώλειες ή αποτυχίες (μάλιστα, κάποιος μπορεί να τις προσλάβει και ως ευκαιρία αλλαγής και να μην υποφέρει για κάτι παρόμοιο για το οποίο άλλος πέφτει σε μετατραυματική διαταραχή ή αυτοκτονεί). Δεν μπορεί παρά να συμφωνήσουμε με τον Επίκτητο.

Σε τελευταία ανάλυση, η ταραχή είναι διαδικασία υποκειμενική και, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στο νου του ανθρώπου διαδραματίζεται. Πρόκειται για δοξοθυμία του υποκειμένου: κάποιου είδους γνωσιακή εκτίμηση πως κάτι έντονο και ιδιαίτερο λαμβάνει χώρα που συν- βιώνεται με κάποια συναισθήματα, όπως φόβο, άγχος, αγωνία, θυμό, σύγχυση, αμηχανία, ακόμα και ενθουσιασμό, ανάλογα με το τι εκτιμάται ότι συμβαίνει. Προφανώς δεν νοείται καν ταραχή, πέρα από το υποκείμενο και αυτό που βιώνει. Άρα, η άποψη του Επίκτητου είναι σωστή αναμφίβολα.

Είναι όμως περιττή οποιαδήποτε άλλη συζήτηση επί του θέματος;

Βλέποντας από άλλη οπτική γωνία τα πράγματα, διαπιστώνουμε επίσης πως ό,τι διαδραματίζεται στο νου του ανθρώπου προκειμένου να βιώνει είτε ταραχή είτε αταραξία σε συγκεκριμένες συνθήκες, είναι αποτέλεσμα του τι συνέβη από πριν ακόμα τη στιγμή της σύλληψής του σαν ανθρώπινο έμβρυο, έως το τι συμβαίνει κάθε στιγμή «εδώ και τώρα». Γενετικό υλικό, συνθήκες κατά την ανάπτυξη, αμέτρητα συγκυριακά ευτυχή ή ατυχή γεγονότα και περιστατικά, η μάθηση και το περιβάλλον διαπλέκονται και δημιουργούν αφενός μεν το εγκεφαλικό όργανο, αφετέρου το πώς αυτό λειτουργεί ως Νους.

Το τι είναι και πώς σκέφτεται δηλαδή το άτομο είναι αποτέλεσμα της πραγματικότητας [1] που δημιούργησε το ψυχονοητικό όργανο. Οπότε, ναι, η κότα κάνει το αυγό, αλλά και το αυγό κάνει την κότα.

Η πραγματικότητα είναι δημιούργημα του Νου του ατόμου, αλλά και ο Νους είναι δημιούργημα της πραγματικότητας ως ιστορία, και το τι τον ταράσσει αυτή τη στιγμή δεν είναι άσχετο από την πραγματικότητα που βιώνεται τώρα.

Αν σκεφτούμε μια ταραχή, όπως η αγοραφοβία σε μια ακίνδυνη πλατεία, θα συμφωνούσαμε πως πρόκειται βασικά για πρόβλημα της ψυχολογίας του υποκειμένου. Ο πανικός όμως μέσα σε αεροπλάνο που πέφτει ή εντός του κρατήρα ηφαιστείου που ενεργοποιήθηκε αιφνιδιαστικά, φαίνεται να είναι σαφώς περισσότερο θέμα της πραγματικότητας η οποία βιώνεται. Ανάλογη θα είναι η διαπίστωση για τη βίωση πολέμου, πείνας, μεγάλου κρύου ή ζέστης, φυσικών καταστροφών (σεισμού, πλημμύρας κλπ.). Όλοι θα βίωναν ταραχή και δεν θα ήταν εύκολο ετούτη να θεωρηθεί αποτέλεσμα αυτού που νομίζει το άτομο.

Οπότε, η ταραχή είναι υποκειμενικό θέμα αλλά δεν είναι άσχετο από την πραγματικότητα ως ό,τι διαμόρφωσε το υποκείμενο και ως ό,τι βιώνει στην παρούσα φάση. Και, όπως γίνεται συνήθως, ανάλογα με το πού θα εστιάσεις την προσοχή σου, μπορείς να βρεις σημαντικά επιχειρήματα υπέρ και κατά της άποψης του Επίκτητου.

Μπορούμε όμως να κάνουμε μια νοητική τακτοποίηση «ακραίων συνθηκών», όπως αυτή που κάνουμε συχνά στη φυσική:

1. Ακραίος υποκειμενισμός: το άτομο με ψευδαισθήσεις, που υποφέρει από δαίμονες οι οποίοι είναι μόνο στο Νου του, δικαιώνει σαφώς τον Επίκτητο.

2. Ακραίες εξωτερικές συνθήκες: το άτομο που παγώνει στους -50 0C ή καίγεται στους 500 0C μιας πυρκαγιάς διαψεύδει σαφώς τον Επίκτητο. Στις μέσες «κανονικές» συνθήκες, μπορούμε να διακρίνουμε και το υποκείμενο που υποφέρει απ’ όσα διαδραματίζονται στο Νου του αλλά και από τα πράγματα γύρω του τα οποία ορίζουν τι θα διαδραματιστεί στο Νου του.

Πέραν όμως του θεωρητικού προβληματισμού δεν μπορεί να μας διαφύγει η τεράστια αξία της άποψης του Επίκτητου στο πεδίο της αληθείας της, και είναι τούτο που παρακίνησε κυρίως τη συγγραφή του παρόντος σημειώματος.

Η πιο συχνή συμφορά είναι όντως στο Νου μας

Οι άνθρωποι, συνειδητά και ασυνείδητα, θέτουμε διαρκώς το ερώτημα: «ποιος είμαι, πού βρίσκομαι, ποια είναι η προοπτική μου;» Η απάντηση η οποία διαμορφώνεται υπό τις εκάστοτε συνθήκες εντός μας αποτελεί τον πυρήνα της «υπαρξιακής μας δοξοθυμίας».  

Πρόκειται δηλαδή για την άποψη, μαζί με την αντίστοιχη συγκινησιακή χροιά, που διαμορφώνουμε για τον εαυτό μας. (Αυτά αναλύονται διεξοδικά στο βιβλίο «Δοξοθυμίες»).

Και, όπως οι πάντες γνωρίζουν, ο άνθρωπος που δεν εκτιμά θετικά τον εαυτό του, την προοπτική ικανοποίησης των αναγκών του, τη θέση του στην κοινωνία και στο σύμπαν, δεν είναι καλά.

Και ποιος δεν έχει διαπιστώσει πως η εκτίμηση αυτή του ατόμου για τον εαυτό του συχνά δεν έχει σχέση με τα «πράγματα»;
Αρκεί να θυμηθούμε τον μεγαλοφυή Λεονάρντο Ντα Βίντσι, ο οποίος θεωρούσε αποτυχημένο τον εαυτό του, τις ανασφάλειες, την οδύνη και τον τραγικό θάνατο του Μάικ Τζάκσον, τον απέραντο κατάλογο των άξιων ανθρώπων που υπέφεραν σε όλη τους τη ζωή σε αντιδιαστολή με άλλους τόσους της αντίπερα όχθης, οι οποίοι μπορεί να ήταν ακόμα και καθυστερημένοι νοητικά, άσχημοι ή με σοβαρές ασθένειες, αλλά διαμορφώνοντας μια θετική προσωπική υπαρξιακή δοξοθυμία κατάφεραν να κάνουν το ταξίδι της ζωής τους ευχάριστο…

"Your life is your story. You write it. You change the story and you change your life"

Και αυτό είναι πόρισμα που εξάγεται από την άποψη του Επίκτητου:

Η ζωή σου είναι η ιστορία που λες. Άλλαξε την αφήγησή σου αυτή και θα αλλάξεις την ζωή σου.

Συχνά δεν είναι ο εαυτός μας που πρέπει να αλλάξει αλλά η άποψη που έχουμε γι’ αυτόν. Κι αν στην περίπτωση του εαυτού ενίοτε είναι ορθό να επιχειρηθούν αλλαγές, όπως π.χ. στην περίπτωση κακών συνηθειών και συμπεριφορών ή και χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, στην περίπτωση των πραγμάτων που δεν μπορούν να αλλάξουν η αξία της πρότασης του Επίκτητου είναι ακόμα πιο κεφαλαιώδης. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε π.χ. την πραγματικότητα της φθοράς και του θανάτου (δες: Το χρέος του Θανάτου). Ωστόσο, αν μπορέσουμε να θεωρήσουμε τον εαυτό μας ως μέρος της Συμπαντικής Ροής, είναι δυνατό να αποφύγουμε την ταραχή. Δεν θα αλλάξουμε τα πράγματα αλλά την άποψή μας για αυτά, προκειμένου να νικήσουμε την υπαρξιακή αγωνία.

Ο Επίκτητος είναι σα να μας λέει: όπως θεωρείς ένα γατάκι υπέροχο και άξιο να ζει, μπορεί να παράσχεις στον εαυτό σου το δικαίωμα να πορευτεί όμορφα τη ζωή του χωρίς να φλωροζυγιάζεις το πόσο έξυπνος, όμορφος, ικανός κλπ. είσαι. Δεν χρειάζεται να είσαι διαφορετικός, μπορείς να δεις διαφορετικά τα πράγματα…

Και ως άμεση κοινωνική επιρροή

Τα ανόητα «δόγματα» που κυκλοφορούν στην αγορά, τα οποία υιοθετούμενα ταράσσουν τους ανθρώπους, είναι αμέτρητα. Οι άνθρωποι συνήθως δεν κατασκευάζουμε εκ του μηδενός τις πεποιθήσεις μας, αλλά ενστερνιζόμαστε εκείνες του στενού και ευρύτερου περιβάλλοντός μας. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

Οι αρχαίοι Έλληνες γυμνάζονταν χωρίς ρούχα. Ποιος από εμάς δεν θα ταρασσόταν αν έμενε χωρίς ρούχα στο γυμναστήριο σήμερα; Μάλλον κάποιος ιθαγενής του Αμαζονίου που δεν του έμαθαν να κρύβει το σώμα του…

Μουσουλμάνες γυναίκες θα θεωρήσουν ότι ατιμάζονται αν εκθέσουν σε κοινή θέα το πρόσωπο ή τα μαλλιά τους, ενώ γυναίκες άλλων κοινωνιών είναι γυμνόστηθες χωρίς να θεωρούν πως υπάρχει κανένα πρόβλημα. Κάποιοι θεωρούν ορθή την κλειτοριδεκτομή και ταράσσονται αν μια γυναίκα αναζητά ηδονή στη σεξουαλική πράξη, ενώ κάποιοι άλλοι ταράσσονται αν η γυναίκα είναι αμέτοχη και δεν έχει οργασμό. Κάποιοι θεωρούν ατιμασμένη τη γυναίκα που την άγγιξε άνδρας πέραν του συζύγου της, νιώθουν τεράστια ταραχή εν κρανίω και μπορεί να σκοτώσουν για «λόγους τιμής», ενώ άλλοι θεωρούν πως δεν υπάρχει κανένα απολύτως ηθικό πρόβλημα παρά μόνο πρακτικό, δηλαδή αν έχει προκύψει εγκυμοσύνη ή αν έχει μολυνθεί από κάποιο σεξουαλικά μεταδιδόμενο νόσημα.

Οι άνθρωποι στη Δύση συχνά ταρασσόμαστε αν δεν είμαστε πρώτοι και καλύτεροι σε ό,τι κάνουμε. Άνθρωποι της Ανατολής τρέμουν μην χάσουν τη δουλειά τους. Ανατολικοί και Δυτικοί φοβόμαστε, συχνά ως το σημείο του πανικού, της κατάθλιψης και ενίοτε της αυτοκτονίας, μην τυχόν δεν έχουμε την αποδοχή των άλλων. Και τούτο δεν είναι παρά το αποτέλεσμα μιας ψευδώς εγχαραγμένης πεποίθησης από τα παιδιά χρόνια, όταν, ως ανήμπορα άτομα, η ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών μας ήταν στα χέρια άλλων.

Αμέτρητα ακόμα παραδείγματα μπορούν να δοθούν που να δείχνουν πως οι άνθρωποι ταρασσόμαστε από απειλές οι οποίες είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής μας υπόστασης. Και σε αυτές τις περιπτώσεις είναι καλό να φέρουμε στο νου πως, με την εξαίρεση των κάθε λογής Ταλιμπάν που καραδοκούν να μας ευθυγραμμίσουν [2], η ταραχή προέρχεται από ό,τι συμβαίνει στο Νου μας, ο οποίος ενστερνίστηκε ανυπόστατες πεποιθήσεις. Πως δεν πρόκειται για «θεϊκές εντολές» ή νόμους που αν παραβούμε θα χαθούμε. Συχνά είναι «δόγματα» και όχι «πράγματα».

Η άποψη του Επίκτητου μπορεί να μας κάνει σοφότερους και να απομακρύνει την ταραχή, ακόμα και αν έχουμε θέσει ως καθήκον στον εαυτό μας τον πόλεμο ενάντια σε όσα και όσους συντελούν στο να μαυρίζει το πέρασμά μας από τη ζωή.

Αναφορές

Στέλιου Κερασίδη, Δοξοθυμίες, Τα δεσμά των δικών μας επιθυμιών, 2019, Αθήνα, Εκδόσεις Παρισιάνου.

Στέλιου Κερασίδη, Το χρέος του θανάτου, 2024, Psychology.gr

[1] Όπως έχω γράψει αλλού, θα ήταν καλύτερο να μιλάμε για «φαινομένη πραγματικότητα» κι όχι για Την Πραγματικότητα, αναγνωρίζοντας ότι δεν είμαστε σε θέση να βεβαιώσουμε για το πώς είναι Η Πραγματικότητα. Οι αισθήσεις, οι διαστάσεις και η νοητική μας ικανότητα, μας επιτρέπουν να αντιλαμβανόμαστε ένα μικρό μέρος του κόσμου στον οποίο βρισκόμαστε, και είναι προφανές πως μας λείπουν ουσιώδη κομμάτια στο παζλ κατανόησης του. Σε αυτό το άρθρο ωστόσο δεν χρειάζεται να επιμείνουμε σε αυτό…

[2] Ο αγώνας ενάντιά τους είναι άλλο κεφάλαιο, ιδιαίτερα σπουδαίο, αλλά όχι το θέμα αυτού του άρθρου.