Παιδιά και Διαζύγιο: Βοηθώντας τα παιδιά να προσαρμοστούν

Ακρόαση άρθρου......

Το διαζύγιο θεωρείται μια από τις πιο στρεσογόνες και συναισθηματικά επώδυνες εμπειρίες για την οικογένεια. Μέσα στο οικογενειακό σύστημα, όπως κάθε πρόβλημα των παιδιών επηρεάζει την οικογένεια ως σύνολο, έτσι και τα σημαντικά προβλήματα ανάμεσα στην σχέση των γονιών επηρεάζουν και τα παιδιά.

Το διαζύγιο είναι ένα πένθος καθώς το βασικό θέμα είναι η απώλεια που συνοδεύεται από άλλες αλλαγές ή δευτερογενείς απώλειες που σχετίζονται με τον τρόπο που οι γονείς και τα παιδιά χάνουν τον τρόπο που συνήθιζαν να είναι μέσα στην προηγούμενη συνθήκη, αυτή του γάμου.

Το Διαζύγιο - Μια διαδικασία εν κινήσει

Είναι σημαντικό, πριν μιλήσω διεξοδικά για το πώς επιδρά το διαζύγιο στις ζωές των παιδιών, να υπογραμμίσω πως το διαζύγιο δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο και αυτούσιο στο χρόνο συμβάν αλλά αντιθέτως αποτελεί μια διαδικασία πολλών αλλαγών, τόσο για το κάθε μέλος ξεχωριστά, όσο και για τις σχέσεις μεταξύ των μελών μια οικογένειας, που συνήθως έχει μεγάλη διάρκεια. Αφετηρία αποτελούν οι αρκετά δύσκολες και διαταραγμένες ενδο-οικογενειακές σχέσεις που βαθμιαία κατευθύνονται προς την σοβαρή κρίση και καταλήγουν στην απόφαση για διαζύγιο.

Οι τρεις διαδοχικές φάσεις του διαζυγίου

Το διαζύγιο εξελίσσεται συνήθως σε τρεις διαδοχικές φάσεις:

1. Οξεία Φάση: Σε ορισμένες περιπτώσεις το διαζύγιο σε μια οικογένεια με παιδιά δεν αποτελεί κοινή απόφαση. Χαρακτηρίζεται από έντονες αντιδράσεις. Οι γονείς μπορεί να παλινδρομήσουν σοβαρά στη συμπεριφορά τους, να βιώνουν έντονα συναισθήματα θυμού, πανικού, θλίψης. Αυτή η φάση διαρκεί λίγο. Ωστόσο ορισμένα διαζευγμένα ζευγάρια μένουν καθηλωμένα σε αυτή την φάση για πολλά χρόνια και την επαναδραστηροποιούν μέσα από τις συνεχείς δικαστικές διαμάχες γύρω από την επιμέλεια των παιδιών, τα οικονομικά θέματα, περιουσιακά στοιχεία κ.α.

2. Μεταβατική Φάση: Σε αυτή την φάση γίνεται μια βαθμιαία αποδέσμευση του ενός γονέα από τη ζωή του άλλου. Οι γονείς προχωρούν προς νέες σχέσεις, εργασία, γενικότερα συμβαίνει μια συνεχής μεταβολή σε όλα σχεδόν τα επίπεδα. Η διάρκεια αυτή της φάσης μπορεί να είναι σύντομη ή να διαρκέσει κάποια χρόνια.

3.Τελική Φάση: Σηματοδοτείται από την εγκαθίδρυση ενός σταθερού μονογονεϊκού σπιτικού ή ενός σπιτικού με έναν ξαναπαντρεμένο γονιό και την προσαρμογή στην καινούργια κατάσταση.

Καθώς οι οικογένειες διέρχονται αυτές τις διαδοχικές φάσεις και διαπραγματεύονται αυτές τις αλλαγές, διάφοροι παράγοντες όπως το είδος σχέσης που είχαν αναπτύξει οι γονείς ως ζευγάρι ,η ποιότητα των σχέσεων των παιδιών με τους γονείς πριν και μετά το διαζύγιο, ο τρόπος που το οικογενειακό σύστημα έχει μάθει να διαχειρίζεται στο παρελθόν άλλα δύσκολο στρεσογόνα γεγονότα, δρουν καταλυτικά ενισχύοντας ή αποδυναμώνοντας τις επιπτώσεις που επιφέρει ο χωρισμός στην ψυχική ευεξία των παιδιών και των γονιών ταυτόχρονα.

Πως το διαζύγιο επηρεάζει τα παιδιά ανάλογα με την ηλικιακή φάση που διανύουν

Παιδιά προσχολικής ηλικίας

Οι γνωστικές λειτουργίες των παιδιών αυτής της ηλικίας είναι φυσιολογικά μη επαρκώς αναπτυγμένες και λόγω αυτού τα παιδιά δεν μπορούν να κατανοήσουν τι σημαίνει φράσεις όπως «δεν μπορούμε πια να ζούμε μαζί με τον μπαμπά ή την μαμά» πόσο μάλλον τους λόγους στους οποίους ωφελείται αυτό καθώς επίσης κάνουν εσφαλμένες σκέψεις και συχνά θεωρούν ότι τα ίδια ευθύνονται για το συγκεκριμένο γεγονός. Τα παιδιά μπορούν να εκδηλώσουν το άγχος αποχωρισμού, την κατάθλιψη, τον θυμό που νιώθουν, προβάλλοντας τα μέσω επιθετικής συμπεριφοράς στους γονείς, αδέρφια, συνομήλικους. Ακόμα μπορεί να παρουσιάσουν ευερεθιστότητα, δυσκολία στον ύπνο, συχνό κλάμα, παρατεταμένη απόσυρση ακόμα και να παλινδρομήσουν σε προηγούμενες συμπεριφορές ( νυχτερινή ενούρηση, πιπίλισμα κ.α.).

Παιδιά σχολικής ηλικίας

Κατανοούν πολύ καλύτερα τι σημαίνει το διαζύγιο καθώς το έχουν ακούσει από άλλα παιδιά στο σχολείο ή από το φιλικό τους πλαίσιο. Παρόλα αυτά, δυσκολεύονται αρκετά να αποδεχτούν ότι οι δικοί τους γονείς δεν είναι πια αγαπημένοι και θέλουν να μείνουν χωριστά. Εκλαμβάνουν παράλληλα, το διαζύγιο ως προσωπική απόρριψη που συνοδεύεται με χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη συγκέντρωσης, μειωμένη σχολική επίδοση. Τα παιδία σχολικής όπως και τα προσχολικής επίσης θεωρούν ότι είναι «κακά» παιδιά γι αυτό και οι γονείς τους θέλουν να χωρίσουν, νιώθουν έντονα ενοχές και κυρίως όταν οι γονείς διαφωνούν έντονα μπροστά τους για τα θέματα ανατροφής τους.

Μπορεί να παρουσιάσουν δυσκολίες στις σχέσεις τους με συνομηλίκουςκαι γενικότερα δυσκολία στην δημιουργία εξω-οικογενειακών σχέσεων. Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να αναφερθεί ότι τα παιδιά φαντασιώνονται έντονα ότι οι γονείς τους θα είναι και πάλι μαζί και μάλιστα σε σοβαρές περιπτώσεις οι προσπάθειες του παιδιού προς αυτή την κατεύθυνση παίρνει την μορφή ακραίων συμπεριφορών π.χ. ψέμα, κλοπή, άσκηση σωματικής βίας σε άλλα παιδιά (η τελευταία συμπεριφορά μάλιστα ενισχύεται και από την υπάρχουσα μορφή βίας μέσα στην οικογένεια). Επιπρόσθετα, σε πολλές περιπτώσεις τα παιδιά γυρνούν προς τα μέσα ή αλλιώς αναστρέφουν συναισθήματα θλίψης, θυμούς άγχους, αντί να τα εξωτερικεύουν στο περιβάλλον τους, μέσω διάφορων σωματικών συμπτωμάτων όπως στομαχόπονοι, κεφαλαλγίες, ναυτίες, πονόλαιμοι, πόνους στην πλάτη, μυϊκοί πόνοι.

Παιδιά εφηβικής ηλικίας

Η εφηβεία είναι μια κρίσιμη περίοδος καθώς το άτομο βίωνει πολλές έντονες συναισθηματικές ψυχολογικές και σωματικές αλλαγές. Το γεγονός του διαζυγίου μπορεί να κατανοηθεί ως κάτι λογικό από τον έφηβο καθώς όντας ο ίδιος στη φάση κατά του συμβιβασμού, στοιχείο που χαρακτηρίζει έντονα την εφηβεία, μπορεί να σκεφτεί πως αφού δεν τα πηγαίνουν καλά οι γονείς μου καλύτερα να χωρίσουν. Από την άλλη μεριά, μπορεί να αποτελέσει ένα τραυματικό γεγονός για τον έφηβο γιατί αν και έχει έντονα την ανάγκη για ανεξαρτησία χρειάζεται παράλληλα την ασφάλεια και την σταθερότητα της οικογένειας. Έτσι μπορεί εκδηλώσει τον θυμό, την οργή του, το αίσθημα προδοσίας μέσω της εκδραμάτισης σε έντονη σεξουαλική δραστηριότητα όπως επίσης να παρουσιάσει συμπτώματα κατάθλιψης, έλλειψη συγκέντρωσης , χαμηλή αυτοεκτίμηση, διαταραχή στον ύπνο και την διατροφή, αυτοκτονικούς ιδεασμούς και συχνά και παραβατική συμπεριφορά.

Στην περίπτωση που οι παραπάνω αντιδράσεις του παιδιού παρουσιάζονται σε μόνιμο και έντονο βαθμό ή διαταράσσουν συστηματικά και σε μεγάλο βαθμό την λειτουργικότητα του παιδιο, θα πρέπει να ζητηθεί βοήθεια από επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Πώς μπορούν να βοηθήσουν οι γονείς να διαχειριστούν τα παιδιά το γεγονός τα διαζυγίου:

• Εξηγήστε στο παιδί από κοινού ήπια και σοβαρά, δίνοντας αληθινές πληροφορίες με τρόπο κατάλληλο για την ηλικία του (τα μικρότερα παιδιά χρειάζονται λίγες και απλές, ενώ τα μεγαλύτερα ίσως χρειάζονται περισσότερες), για τον επικείμενο χωρισμό και τις αλλαγές που θα επιφέρει στην καθημερινότητα όλων των μελών μέσα στην οικογένεια.

Π.χ. «Ο μπαμπάς και η μαμά αποφασίσαμε να μην είμαστε μαζί σαν ζευγάρι. Ξέρεις ότι δεν τα πάμε καλά και δεν καταλαβαινόμαστε. Γι αυτό λοιπόν θα χωρίσουμε. Αλλά μην ανησυχείς, γιατί θα συνεχίσουμε να είμαστε ο μπαμπάς σου και η μαμά σου παρόλο που δεν θα είμαστε μαζί».

Η εξήγηση αυτή στέλνει με σαφήνεια δυο μηνύματα στο παιδί: οι γονείς δεν είναι πια μαζί και ταυτόχρονα εξακολουθούν να είναι οι γονείς του.

• Επιβεβαιώστε το ότι ανεξάρτητα από το γεγονός ότι δεν είναι πλέον ζευγάρι πάντα θα έχει επαφή και με τους δυο σας, θα το αγαπάτε, θα το στηρίζετε και δεν θα το εγκαταλείψετε
• Προτρέψτε το να σας εκφράσει ερωτήσεις που σκέφτεται και απαντήστε σε αυτές με ειλικρίνεια και ευαισθησία.
• Διαβεβαιώστε το ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για τον χωρισμός σας, καθώς πολλά παιδία κυρίως μικρότερης ηλικίας συνδέουν το γεγονός με κάτι που τα ίδια έκαναν.
• Βοηθήστε το να πενθήσει

Ορισμένοι γονείς δυσκολεύονται, λόγω δικών τους ανοιχτών ανικανοποίητων συναισθηματικών αναγκών από τους δικούς τους γονείς όταν ήταν οι ίδιοι παιδιά, να βλέπουν το παιδί τους να υποφέρει.

Ωστόσο συχνά κάνουν ανάκλαση ή αποφεύγουν να ρωτήσουν το παιδί τους για το πώς νιώθει από φόβο να μην το στεναχωρήσουν ή επίσης σε πιθανή έκφραση συναισθήματος θυμού, λύπης, άγχους αλλάζουν θέμα συζήτησης. Αυτό όμως σίγουρα δεν αποτελεί βοηθητική συμπεριφορά καθώς μαθαίνουν το παιδί να μην αναγνωρίζει, βιώνει και εκφράζει τα δύσφορα συναισθήματα. Έτσι δημιουργείται "συναισθηματικό πάγωμα". Αντίθετα, όταν ο γονιός έχει σταθερή συναισθηματική διαθεσιμότητα, ακούγοντας ενεργητικά το παιδί για το πως αισθάνεται και τις σκέψεις κάνει και παράλληλα μοιραζόμενος και ο ίδιος τα δικά του συναισθήματα (με κάποιο όριο φυσικά) σχετικά με το συγκεκριμένο γεγονός διδάσκει με αυτή του την στάση στο παιδί πως στην ζωή θα συναντήσουν καταστάσεις εύκολες και δύσκολες και είναι φυσιολογικό άλλοτε να νιώθουν ευχάριστα και άλλοτε δύσφορα συναισθήματα καθώς επίσης πως να συναισθάνεται τους άλλους.

• Επικοινωνήστε την απογοήτευση και την λύπη που αισθάνεστε για την εξέλιξη αύτη στην σχέση σας.

π.χ. «Δεν επιθυμούσαμε κάτι τέτοιο, όταν πριν χρόνια ερωτευτήκαμε, παντρευτήκαμε και ύστερα αποκτήσαμε εσάς. Είναι λυπηρό ότι τα συναισθήματα των συζύγων αλλάζουν καμία φορά στην πορεία, αλλά όταν αυτό συμβαίνει είναι καλό να το αντιμετωπίζουν. Συμβαίνει σε πολλούς ανθρώπους αυτή η κατάσταση. Πιστεύουμε ότι είναι πιο χρήσιμο να ζήσουμε χωριστά και χωρίς εντάσεις, παρά μαζί και συνεχώς να μαλώνουμε. Αυτό θα μας κάνει καλύτερους γονείς.

• Επιδιώξτε την φυσική εγγύτητα με το παιδί

Μέσω της αγκαλιάς, του αγγίγματος του γονιού προς το παιδί, το τελευταίο παίρνει την επιβεβαίωση ότι ενδιαφέρεστε για αυτό που του συμβαίνει, το αγαπάτε.

• Προχωρήστε στις λιγότερες δυνατές αλλαγές & διατηρείστε όσες περισσότερες καθημερινής συνήθειες είχατε με το παιδί πριν το διαζύγιο.

Η διατήρηση της καθημερινής ρουτίνας προσφέρει στα παιδιά το αίσθημα της ασφάλειας και της ηρεμίας και παράλληλα συμβάλει ώστε να συνεχίζουν να είναι πειθαρχημένα

• Ενημερώστε τους δάσκαλους στο σχολείο για το διαζύγιο και ενθαρρύνεται το παιδί να συζητήσει μαζί τους όποτε νιώσει το ίδιο ανάγκη.

Ποιες συμπεριφορές των γονιών είναι χρήσιμο να αποφευχθούν

• Mην εκφράζετε παράπονα ή άσχημους χαρακτηρισμούς προς τον άλλο γονιό παρουσία των παιδιών, καθώς με αυτό τον τρόπο τα υποβάλετε ώστε να γίνουν σύμμαχοι σας ενάντια στον άλλο γονέα. Η τακτική αυτή επίσης μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση και άγχος στο παιδί καθώς προσπαθεί να επεξεργαστεί μέσα του δυο αντίρροπες συγκρουόμενες συνθήκες, από την μια τρέφει βαθιά αισθήματα αγάπης προς τον άλλο γονιό και από την άλλη παίρνει το μήνυμα από το γονιό που εξαπολύει τις κατηγορίες ότι είναι κακός, ότι πρέπει να τον μισείς, να του θυμώσεις κ.α.

• Μην φορτώνετε τα παιδία με δικές σας ευθύνες & μην τους συμπεριφέρεστε σαν να είναι ενήλικοι.

Πολλές μητέρες, οι οποίες δεν έχουν αποδεχτεί το γεγονός του διαζύγιο και βιώνουν έντονα αισθήματα θλίψης και απογοήτευσης χρησιμοποιούν το παιδί για να καλύψουν τις ανάγκες τους, είτε δίνοντας του συμβολικά το ρόλο του συντρόφου, υπερπροσταστεύοντας και προσκολλώντας σε αυτό, είτε το αντιμετωπίζουν ως σάκο του μποξ για να ξεθυμαίνουν.

Αυτό-Υποστήριξη του γονιού- Απαραίτητο εργαλείο για αποτελεσματική βοήθεια προς το παιδί.

Παρευρίσκεσαι στην πτήση ενός αεροπλάνου και συμβαίνει απότομη αλλαγή στην πίεση της καμπίνας, η πρώτη χρήσιμη οδηγία που σου δίνεται είναι να φορέσεις την μάσκα οξυγόνου σου, έτσι ώστε να μπορέσεις να αναπνεύσεις πριν φορέσεις στο παιδί την δική του. Έτσι λοιπόν και στην περίπτωση του διαζυγίου είναι πολύ σημαντικό ο γονιός να μην παραμελεί την φροντίδα του εαυτού του καθώς και για τον ίδιο ο χωρισμός σηματοδοτεί μια σοβαρή απώλεια, προκαλώντας έντονα αισθήματα απογοήτευσης, θυμού, θλίψης, σύγχυσης καθώς και αβεβαιότητας, φόβου για το μέλλον. Εάν δεν βρει τρόπους για να μπορέσει να διαχειριστεί αυτά τα δύσφορα συναισθήματα δεν θα μπορέσει εν συνεχεία να στηρίξει μέσα από τους προαναφερθέντες τρόπους, το παιδί του.

• Αναγνωρίστε, εκφράστε και αποδεχτείτε τα συναισθήματα σας

Δώστε χρόνο & χώρο στον εαυτό σας να επηρεαστεί και να βιώσει τις επικείμενες απώλειες και αλλαγές που επιφέρει ένας χωρισμός. Δεν υπάρχει σωστός ή λάθος τρόπος αντίδρασης. Επιτρέψτε στον εαυτό σας να νιώσει και να σκεφτεί με τον τρόπο που σας βοηθάει (π.χ. ακούγοντας αγαπημένα σας μουσικά κομμάτια, ή κρατώντας ημερολόγιο, σημειώνοντας τις σκέψεις, τα συναισθήματα σας, κ.α.) χωρίς προσωπική κριτική ή ενοχή

• Διατηρήστε την επαφή με τους φίλους

Πολύ συχνά και οι ενήλικες μετά από ένα διαζύγιο μπορεί να νιώθουν την ανάγκη να απομονωθούν από το φιλικό τους περιβάλλον. Ωστόσο προσπαθήστε να κρατάτε επαφή με αυτούς τους φίλους σας που νιώθετε εμπιστοσύνη και ασφάλεια. Μοιραζόμενοι μαζί τους τα συναισθήματα σας γύρω από αυτό το στρεσογόνο γεγονός και ζητώντας της υποστήριξη τους αυτό θα συμβάλλει αρκετά στην ανακούφιση του στρες . Από την άλλη πλευρά, εάν δεν επιθυμείτε να το συζητήσετε μπορείτε να το εξηγήσετε στους φίλους σας και να επιλέξετε να μιλήσετε για αλλά θέματα ή να κάνετε από κοινού μια δραστηριότητα που σας ικανοποιεί.

• Γυμναστείτε συχνά

Το περπάτημα, η ενασχόληση με την yoga και τον διαλογισμό, μέσω των διάφορων τεχνικών χαλάρωσης μπορεί να λειτουργήσουν ευεργετικά, μειώνοντας το άγχος, την στεναχώρια που νιώθετε.

• Ακολουθήστε μια υγιεινή διατροφή

Η καθημερινή κατανάλωση μιας διατροφής πλούσιας σε φρέσκα φρούτα και λαχανικά, υψηλής ποιότητας πρωτεΐνες και υγιή λίπη, λειτουργεί υποστηρικτικά ως τις συναισθηματικές διακυμάνσεις που συνήθως ακολουθούν μια στρεσογόνα κατάσταση.

• Αναζήτηση βοήθεια από ψυχολόγο

Εάν νιώθεις ότι δεν μπορείς να διαχειριστείς συναισθήματα θυμού, φόβου, ενοχής, θλίψης και παρατηρείς ότι επηρεάζεται σημαντικά η λειτουργικότητα σου στην εργασία, στις διαπροσωπικές σου σχέσεις, είναι πολύ χρήσιμο να πάρεις επαγγελματική ψυχολογική στήριξη.

Το διαζύγιο είναι ένα δυνητικά τραυματικό γεγονός για τα παιδιά. Εντούτοις είναι προτιμότερο από το να εκτίθενται σε συνεχείς και έντονες συγκρουσιακές οικογενειακές καταστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν το παιδί στην εκδήλωση σοβαρών ψυχικών συμπτωμάτων.

Η καλή επικοινωνία & συνεργασία μεταξύ των γονιών, η συναισθηματική τους διαθεσιμότητα απέναντι στις διάφορες αντιδράσεις των παιδιών, συμβάλουν στην αποτελεσματική στήριξη έτσι ώστε να μπορέσουν να προσαρμοστούν τα παιδιά ομαλά στις αλλαγές με τις όσο λιγότερες επιπτώσεις στην ψυχική τους υγεία και παράλληλα τα βοηθά να ενδυναμώσουν τις δεξιότητες τους στην αντιμετώπιση άλλων σημαντικών προκλήσεων της ζωής.

Βιβλιογραφία

1. Freud, J.K.(2015). Χώρισα. Στο ΓΟΝΕΙΣ ΜΙΑ ΔΙΑΡΚΗΣ ΠΟΡΚΛΗΣΗ. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη,σελ. 224- 232

2. Kemp, G., Smith, M., Segal, J.(2018). ChildrenandDivorce. HelpingKidsCopewithSeparationandDivorce.HELPGUIDE.ORG ανακτήθηκε από helpguide.org

3. Reynolds, C., Woldt, A(2002).Healing Young, Wounded Hearts: Gestalt Group Therapy with Children of Divorce. Στο THE HEART OF THE DEVELOPMENT.GROUP APPROACHES TO WORKING WITH CHILDREN, ADOLESCENTS AND THEIR WORDS.VOL 1: CHILHOOD. Cambridge: GestaltPress,pg. 239-261

4. Τριανταφύλλου,Κ.(2009). Παιδιά & διαζύγιο. Στο ΕΦΗΒΟΙ ΚΑΙ ΓΟΝΕΙΣ.ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ ΕΦΗΒΩΝ. Αθήνα:Εκδόσεις Σαββάλα,σελ 111-120

5. Τσιαντής, Γ.(2001). Διαζύγιο. Στο ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 342-359

6. Τσιαντής, Γ., Τζίκας, Δ., Βγενοπούλου, Σ.(2007). Πώς να μιλήσετε σε ένα παιδί για το διαζύγιο. Στο ΠΩΣ ΝΑ ΜΙΛΗΣΕΤΕ ΣΕ ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΓΙΑ…, Αθήνα: Εκδόσεις Κοάν, σελ. 26- 35