Φόβος ομιλίας μπροστά σε κοινό: Τι είναι και πως μπορεί να αντιμετωπιστεί;

Ακρόαση άρθρου......

Οι φοβίες είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο που χρίζει ανάλυσης καθώς είναι ικανές σε μεγάλο βαθμό να καθορίσουν τη ζωή μας. Ας σκεφτούμε για παράδειγμα την κοινωνική φοβία, ή την έκθεσή μας σε κοινό ή σε ακροατήριο. Στη σημερινή εποχή η επαγγελματική μας εξέλιξη προϋποθέτει υψηλές κοινωνικές δεξιότητες καθώς και δεξιότητες παρουσίασης (άλλοτε σε μικρό, άλλοτε σε μεγαλύτερο ακροατήριο). Πόσο όμως εύκολο είναι αυτό όταν μιλάμε για ανθρώπους που τρέμουν αυτού του είδους την έκθεση;

Ορισμός της ειδικής φοβίας

Ειδική φοβία, είναι ο υπέρμετρος, έκδηλος και επίμονος φόβος τόσο από την παρουσία όσο και από την πρόβλεψη της παρουσίας της κατάστασης. Η έκθεση στο φοβικό ερέθισμα προκαλεί σχεδόν πάντα έντονο άγχος, το οποίο μπορεί να φτάσει ορισμένες φορές, σε μερικούς ανθρώπους και μέχρι τον πανικό. Ας προσπαθήσουμε να φέρουμε στη μνήμη μας παλαιότερα περιστατικά που είτε ήμασταν οι πρωταγωνιστές σε μια τέτοια κατάσταση είτε οι θεατές και μάρτυρες ενός αντίστοιχου περιστατικού. Είναι συχνό το φαινόμενο για ανθρώπους που αντιμετωπίζουν τέτοιου είδους φοβία να οδηγούνται στο «πάγωμα» και να μην θυμούνται τίποτα από αυτά που είχαν σχεδιάσει να πουν/να παρουσιάσουν, να αδυνατούν να αρθρώσουν μια λέξη, να τρέπονται σε φυγή ή ακόμα να εκδηλώνουν κρίσεις πανικού.

Ανατρέχοντας στο μακρινό παρελθόν, εκεί που ο άνθρωπος έπρεπε να παλέψει για να επιβιώσει, ο φόβος ερμηνευόταν ως ένα αίσθημα ανησυχίας ως απάντηση σε άμεσο κίνδυνο που εξυπηρετούσε την διαφύλαξη της επιβίωσής του. Τρείς είναι οι αντιδράσεις απέναντι στον φόβο:

• πάλη,
• φυγή,
• πάγωμα.

Ο μηχανισμός αυτός, φυσικά και υπάρχει και σήμερα. Μεταγενέστερα όμως σχετίζεται πολλές φορές με τον «συναγερμό» που ενεργοποιείται μέσα μας με την αίσθηση μιας επερχόμενης απειλής που δεν είναι ούτε άμεση ούτε εμφανής. Στις περιπτώσεις αυτές ο φόβος συνδέεται με το άγχος.

Σύνδεση φόβου με το άγχος

Παρά τις δεκάδες μελέτες που έχουν γίνει με σκοπό την να συγκεκριμενοποιηθεί η σχέση μεταξύ φόβου και άγχους, το τοπίο παραμένει ακόμη θολό. Σίγουρα τα δομικά στοιχεία τόσο του φόβου όσο και του άγχους είναι παρόμοια, αλλά η εικόνα τους και οι περιστάσεις κάτω από τις οποίες εμφανίζονται είναι διαφορετικές. Οι σωματικές αντιδράσεις στο άγχος είναι όμοιες με αυτές του φόβου, δηλαδή ενεργοποιείται ο ίδιος μηχανισμός «πάλη-φυγή», μόνο που εδώ υπάρχει επιπλέον ανησυχία για μελλοντικά γεγονότα, για το τι πρόκειται να συμβεί κάνοντας αλλεπάλληλα σενάρια μέσα στο μυαλό μας. Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε πως άγχος και φόβος είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος ως προς τους υποκείμενους μηχανισμούς, αλλά διαφέρουν ως προς την αντίληψη της προοπτικής της απειλής.

Σε περίπτωση που ενεργοποιηθούν ο φόβος και το άγχος, παρουσιάζονται έντονες μεταβολές τόσο σωματικές όσο και γνωσιακές.

• Οι παλμοί της καρδιάς αυξάνονται κατά πολύ.
• Η ροή του αίματος αλλάζει με αποτέλεσμα το δέρμα να φαίνεται χλωμό και τα δάχτυλα να είναι κρύα ή μουδιασμένα.
• Η αναπνοή γίνεται πιο γρήγορη και κοφτή έτσι ώστε να εκδηλώνεται αίσθημα πνιγμονής, πόνοι και σφίξιμο στο στήθος, ζαλάδα, θολή όραση, σύγχυση και εξάψεις.
• Η λειτουργία του παρασυμπαθητικού μας συστήματος καταστέλλεται με αποτέλεσμα το συμπαθητικό νευρικό σύστημα να υπερ-λειτουργεί και η ναυτία, ο κόμπος στο στομάχι, η μείωση της σιελόρροιας και το αίσθημα της ξηρότητας στο στόμα να εμφανίζονται.
• Συχνό είναι το φαινόμενο της εφίδρωσης σε μια προσπάθεια του οργανισμούς μας να ρίξει τη θερμοκρασία σε σημεία που υπερθερμαίνονται.

Οι παραπάνω αντιδράσεις είναι εξαιρετικά ενοχλητικές και ωθούν το μυαλό μας να σκαρφιστεί τρόπους για να τις αποφύγει. Όταν έχουμε έντονες σωματικές αντιδράσεις στη θέα ενός ερεθίσματος τότε αναρωτιόμαστε τι θα συμβεί πραγματικά αν μπούμε στη διαδικασία να αντιμετωπίσουμε το εν λόγο ερέθισμα. Σε αυτή την περίπτωση ένας κυκεώνας αρνητικών και καταστροφολογικών σκέψεων ξεσπούν αλυσιδωτά («θα τρελαθώ», «θα πεθάνω από τον φόβο μου», «θα γίνω ρεζίλι», «θα χάσω τον έλεγχο και θα αρχίσω να ουρλιάζω»)

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε πως τόσο ο φόβος όσο και το άγχος μπορούν να πάρουν παθολογικές διαστάσεις. Μιλάμε για χρόνιο φόβο ή άγχος. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να μεταπηδήσουμε  ξανά στην έννοια της φοβίας. Η λέξη άρχισε να χρησιμοποιείται από την αρχή του 20ου αιώνα.

Η φοβία είναι μια ειδική κατηγορία υπερβολικού φόβου, δυσανάλογα έντονη κατά γενική ομολογία, σε σχέση με το αντικείμενο ή την κατάσταση που την προκαλεί, η οποία δεν μπορεί να εξηγηθεί η να θεμελιωθεί λογικά και οδηγεί στην αποφυγή του αντικειμένου ή της κατάστασης.

Οι άνθρωποι που πάσχουν από φοβία, συνήθως αναγνωρίζουν ότι οι φόβοι τους δεν είναι βάσιμοι και πως οι άλλοι άνθρωποι δικαιολογημένα δεν φοβούνται τα ίδια πράγματα.

Αιτίες των φοβιών

Πριν προτείνουμε τρόπους αντιμετώπισης, ας αναφέρουμε τις αιτίες των φοβιών. Οι αιτίες αυτών δημιουργούνται μέσω μάθησης: κλασικής, συντελεστικής ή κοινωνικής μάθησης. Στην περίπτωση της κλασικής μάθησης και λαμβάνοντας ως παράδειγμα την έκθεση ενός ατόμου μπροστά σε ένα ακροατήριο μπορούμε να σκεφτούμε πως αν το άτομο αυτό είχε ως προηγούμενη εμπειρία κάποια ομιλία η οποία δεν είχε θετική γι αυτό έκβαση, είναι πιθανό την επόμενη φορά που θα έρθει αντιμέτωπο με μια παρόμοια κατάσταση να έχει την ίδια σωματική και συναισθηματική αντίδραση όπως την πρώτη φορά.

Στη συνέχεια, στην περίπτωση της συντελεστικής μάθησης, αν το άτομο δεν αντέξει την παραμονή του στο χώρο όπου υπάρχει κόσμος που πρέπει να τον συναναστραφεί ή να συνομιλήσει μαζί του και φύγει, τότε θα μειωθούν τα δυσάρεστα συναισθήματα γεγονός που θα προκαλέσει ανακούφιση και θα συντελέσει στην επανάληψη της φυγής και ενδεχομένως στη διατήρηση του προβλήματος. Δηλαδή ηθελημένα αποφεύγει μια δραστηριότητα για να μην αγχωθεί-φοβηθεί και συνεπώς μαθαίνει να αντιδρά σε αντίστοιχες καταστάσεις κατά αυτόν τον τρόπο.

Ένα ακόμη είδος μάθησης που παίζει ρόλο σε καταστάσεις φόβου και άγχους είναι η κοινωνική μάθηση. Εάν το άτομο δει έναν άλλον άνθρωπο, σημαντικό για εκείνο, να αντιδρά με φόβο σε κάποιες καταστάσεις, είναι πιθανό να μιμηθεί την συμπεριφορά του. Όμως ο συνδυασμός των παραπάνω ειδών μάθησης δεν μπορεί να εξηγήσει απόλυτα την δημιουργία μιας φοβίας.

Αποκτήστε το βιβλίο Φόβος, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας της Πύλης μας.

Υπάρχουν διάφορα στοιχεία που μπορούν να παίζουν ρόλο στο προαναφερθέν ζήτημα. Τα γονιδιακά χαρακτηριστικά και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, η συμπεριφορική αναστολή (συνεσταλμένο παιδί που δεν παίρνει πρωτοβουλίες), οι εμπειρίες ζωής, η καθυστερημένη αναστολή (ασφαλής εμπειρία του ερεθίσματος), η αίσθηση ελέγχου (εσωτερική/εξωτερική έδρα ελέγχου), το πληθωριστικό φαινόμενο (πρόσθεση εμπειριών άλλων ατόμων με αρνητική «χροια») και η ετοιμότητα (πιο γρήγορη απάντηση στον φόβο) είναι μερικοί ακόμη παράγοντες που μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη φοβίας.

Συμπεριφοριστική θεραπεία για την αντιμετώπιση φοβιών

Η αντιμετώπιση των φοβιών γίνεται με την Συμπεριφοριστική Θεραπεία. Ο συμβουλευόμενος πρέπει να σκεφτεί τα εξής: «Τι αν κατάφερνα χωρίς φόβο ή άγχος θα, θεωρούσα ότι το πρόβλημά μου έχει ξεπεραστεί;», «Τι θέλω να πετύχω στο τέλος της θεραπείας μου;». Είναι αναγκαίο να τεθούν οι στόχοι οι οποίοι οφείλουν να είναι SMART.

• Specific à - Συγκεκριμένοι
• Measurable à - Μετρήσιμοι
• Achievable à - Πραγματοποιήσιμοι
• Repetitive à - Επαναλαμβανόμενος
• Time specific à - Σε συγκεκριμένο χρόνο

Στο επόμενο στάδιο γίνεται καταγραφή όλων των πιθανών καταστάσεων της πραγματικής ζωής που μπορούν να προκαλέσουν άγχος, όλων των αποφυγών και των σωματικών συμπτωμάτων. Στη συνέχεια δημιουργείται ένας κατάλογος απ όλα τα ερεθίσματα (καταστάσεις, δραστηριότητες) που μπορεί να προκαλέσουν άγχος και ιεραρχούνται ανάλογα με τον βαθμό δυσκολίας. Στόχος είναι σταδιακά ο συμβουλευόμενος να αρχίσει να αντιμετωπίζει τις καταστάσεις που αποφεύγει, ξεκινώντας από την πιο εύκολη και πηγαίνοντας προοδευτικά στη δυσκολότερη.

Για την έκθεση είναι πολύ σημαντικό να τηρούνται οι κανόνες και η χρονική της διάρκεια να ανέρχεται σταθερά στα 20 λεπτά. Επίσης πρέπει να τονιστεί πως οποιαδήποτε μέτρα ελέγχου τις κατάστασης απορρίπτονται καθώς δεν συμβάλλουν αλλά αντίθετα δυσχεραίνουν και μπλοκάρουν την διαδικασία. Κρίνεται επίσης σημαντική η αναγνώριση των σωματικών συμπτωμάτων και των τυπικών σκέψεων που είναι συνδεδεμένες με τη φοβία. Με αυτό τον τρόπο ο πανικός αποφεύγεται καθώς νιώθουμε πως μπορούμε να κυριαρχήσουμε στην κατάσταση.

Σημαντικό ρόλο στο παραπάνω παίζει και η εφαρμογή της διαφραγματικής αναπνοής τι στιγμή εκείνη που ο φόβος αρχίζει να σωματοποιείται. Η διαφραγματική αναπνοή είναι η αναπνοή που γίνεται με τη σύσπαση του διαφράγματος, του μυός που βρίσκεται σε οριζόντια θέση ανάμεσα στη στομαχική κοιλότητα και την κοιλότητα του θώρακα. Κατά την εισπνοή, στη διαφραγματική αναπνοή, ο αέρας που εισέρχεται στον πνεύμονα φουσκώνει την κοιλιά.

Μπορεί να φαίνεται δύσκολο στην αρχή, όμως με την κατάλληλη καθοδήγηση από τον ειδικό και την δέσμευση και συνεργασία του συμβουλευόμενου μπορούν όλα να αποκατασταθούν και ο στόχος να επιτευχθεί. Αρκεί να γίνει η αρχή. Όπως έλεγε και ο Lao Tse, «Ένα ταξίδι χιλιάδων μιλίων ξεκινάει με ένα μόνο βήμα».

Διαβάστε και συμμετέχετε στις συζητήσεις για τις ειδικές φοβίες στο φόρουμ αυτοβοήθειας του Psychology.gr

Βιβλιογραφία

Χαλιμούρδας, Θ. & Σωτηροπούλου, Β. (2013). Κατανοώντας της Ειδικές Φοβίες. Αθήνα: ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις ΜΕΠΕ.