Πανελλήνιες Εξετάσεις και Διαχείριση

Ακρόαση άρθρου......

Ο Ιούνιος είναι ο μήνας των εξετάσεων, είτε αναφερόμαστε στις ενδοσχολικές, είτε στις ακαδημαϊκές, είτε κυρίως τις πιο κρίσιμες, που δεν είναι άλλες, από τις Πανελλαδικές εξετάσεις. Οι μαθητές καλούνται να αποχαιρετήσουν τη σχολική ζωή και να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους για την είσοδό τους στον ενήλικο βίο τους.

Πανελλαδικές εξετάσεις

Οι μέρες που απομένουν για τη διεξαγωγή των φετινών Πανελλαδικών εξετάσεων είναι ελάχιστες. Οι μαθητές της Γ’ λυκείου βρίσκονται στην τελική ευθεία της ετήσιας προσπάθειας τους, που φέτος αποτυπώνεται πολύ διαφορετικά για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (Μαθητές, Γονείς, Εκπαιδευτικούς) μέσα απο μια πρωτόγνωρη διαδικασία εξαιτίας της επικράτησης της πανδημίας στον πλάνητη.

Οι μαθητές αυτή τη χρονιά έκτος απο τις εκπαιδευτικές αλλαγές σε επίπεδο εξεταζόμενων μαθημάτων καλούνται να ανταπεξέλθουν και να συμμορφωθούν σε ένα ιδιότυπο υγεινομικού χαρακτήρα περιβάλλον εξετάσεων, ενώ προέρχονται και απο ένα ιδιόμορφο καθεστώς εκπαίδευσης και ολοκλήρωσης της εξεταζόμενης ύλης που έχει επηρεάσει ολοκληρωτικά την βιοψυχοσυναισθηματική τους κατάσταση.

Η προσπάθειά τους για την εισαγωγή τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση θα συνοδεύεται αναμφίβολα απο την πρωτόγνωρη εμπειρία του εγκλεισμού, της απομόνωσης και της διαδυκτιακής εκπαίδευσης. Η κοινωνική απόσταση (social distance), επέτεινε την ψυχολογική φόρτιση και επιβάρυνε αδιαμφισβήτητα το άγχος των εξετάσεων, την αγωνία για το μέλλον, την ανασφάλεια, το φόβο της αποτυχίας, στοιχεία έτσι κι αλλιώς αναπόσπαστα σε μια εξεταστική διαδικασία. Επιπλέον απέκοψε τους εφήβους απο τους παράγοντες εκείνους που ενισχύουν και δρουν εξισορροπιστικά στην βιοψυχοσυναισθηματική τους κατάσταση και δεν είναι άλλοι απο την συναναστροφή με τους συνομηλίκους, τις δραστηριότητες, τις βόλτες και όλες εκείνες τις εμπειρίες που λειτουργούν αγχολυτικά την περίοδο αυτή.

Με την αβεβαιότητα και το φόβο να διακατέχει ακόμα και τα υποστηρικτικά τους πλαίσια (γονείς και εκπαιδευτικoύς), είναι πιθανό οι νέοι να αισθάνονται εντονότερα την πίεση που θα πρέπει, σε αυτή τη δύσκολη περίοδο που διανύουν, να ανταποκριθούν επαρκώς στις επερχόμενες εξετάσεις.

Διαβάστε επίσης στην Πύλη μας το άρθρο Πανελλήνιες εξετάσεις και άγχος. Συμβουλές για μαθητές και γονείς της συνεργάτιδας της Πύλη μας Ειρήνης Κορδερά

Το άγχος των εξετάσεων

Πολλοί άνθρωποι βιώνουμε άγχος πριν από κάποια εξέταση. Στην πραγματικότητα, το άγχος μπορεί να βοηθήσει ώστε να αποδώσει κάποιος. Το άγχος είναι ένας φυσιολογικός μηχανισμός άμυνας, που επισπεύδει και συντονίζει την προσπάθειά μας σε οποιοδήποτε τομέα της ζωής μας (επικοδομητικό - δημιουργικό άγχος). Ειδικά στην προετοιμασία μας για τις όποιες εξετάσεις, το άγχος μας προσγειώνει στο διάβασμα και ενισχύει την αποφασιστικότητα μας, προκειμένου να ανταπεξέλθουμε υπεύθυνα και να μην επιτρέπουμε σε τυχαίους παράγοντες να καθορίζουν την επιτυχία ή την αποτυχία μας. Ωστόσο, όταν αυτό το άγχος γίνεται έντονο και εμποδίζει την απόδοση και την επίδοση μας στην εξέταση, τότε ορίζεται ως άγχος εξετάσεων. (stress)

Συμπτωματολογία του άγχους των εξετάσεων

Σε αυτή την περίπτωση παρατηρούμε διάφορα συμπτώματα από ήπια έως σοβαρά. Κάποιοι νέοι βιώνουν ήπια συμπτώματα και αποδίδουν καλά στις εξετάσεις. Άλλοι πάλι σχεδόν ακινητοποιούνται από το άγχος, με αποτέλεσμα να αποτυγχάνουν στην εξέταση ή να βιώνουν εντονα κρίση πανικού πριν ή και κατά τη διάρκεια αυτής.

Στην περίπτωση αυτή δημιουργείται ένας συνδυασμός σωματικής υπερέντασης και σωματικών συμπτωμάτων, συνοδεύομενων απο ανησυχία, φόβο, φόβο αποτυχίας και καταστροφοποίησης. Αυτό το άγχος δημιουργεί σημαντικά εμπόδια στην μάθηση και στην απόδοση. Σε διάφορες μελέτες έχει καταγραφεί ότι τα υψηλά επίπεδα συναισθηματικής δυσφορίας έχουν άμεση συσχέτιση με τη μειωμένη ακαδημαϊκή απόδοση και τα υψηλά ποσοστά εγκατάλειψης κάθε προσπάθειας. Το άγχος των εξετάσεων μπορεί να προκαλέσει ευρύτερες επιπτώσεις τόσο στην κοινωνική, συναισθηματική και συμπεριφορική ανάπτυξη του νέου, όσο και στην εικόνα εαυτού που θα εγκαταστήσει.

Σύμφωνα πάντα με την Αμερικάνικη Εταιρεία Άγχους και Κατάθλιψης τα συμπτώματα του άγχους των εξετάσεων διακρίνονται σε σωματικά, γνωστικά, συμπεριφορικά, και συναισθηματικά.

• Σωματικά συμπτώματα: εφίδρωση, τρέμουλο, ταχυκαρδία, ξηροστομία, λιποθυμία, ναυτία, κεφαλαλγία, κόπωση.
• Γνωστικά και συμπεριφορικά συμπτώματα: ανορεξία/υπερφαγία, παρορμητικότητα, νευρικότητα ή αποφυγή των διαδικασιών της εξέτασης, επιθετικότητα. Σε κάποιες περιπτώσεις το άγχος έδω μπορεί να είναι τόσο σοβαρό ώστε οι νέοι να παρατάνε ακόμα και το σχολείο ή τη σχολή φοίτησης για να αποφύγουν την πηγή του φόβου τους. Η χρήση ουσιών μπορεί να προκύψει ως μέσω αυτοβοήθειας έναντι του άγχους. Οι αρνητικές εσωτερικές φωνές και η δυσκολία συγκέντρωσης είναι επίσης συμπτώματα.
• Συναισθηματικά συμπτώματα: θλίψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, θυμός, απόγνωση, ανησυχία, εκνευρισμός, αμφιθυμία. Οι νέοι πολλές φορές αισθάνονται αδύναμοι να επηρρεάσουν την κατάσταση που βιώνουν και επιπλήττουν τον εαυτό τους για τα συμπτώματα και την χαμηλή απόδοσή τους στις εξετάσεις.

Φόβος της αποτυχίας

Ο φόβος αποτυχίας, είναι μια συναισθηματική κατάσταση που τη βιώνουμε αρκετά συχνά στη ζωή μας. Εκδηλώνεται τόσο σε νεαρές ηλικίες όσο και σε μεγαλύτερες. Οι μαθητές/τριες πολλές φορές θεωρούν ότι βρίσκονται σε ένα εκπαιδευτικό πλαίσιο που δεν τους παρέχει τις κατάλληλες δεξιότητες αλλά αντίθετα, τους εξαντλεί στο να τους εξετάζει και να τους αξιολογεί συνεχώς. Έτσι λοιπόν οι μαθητές βρίσκονται συχνά αντιμέτωποι με αξιολογητικές καταστάσεις, όπως: εξετάσεις, εργασίες, προφορικές παρουσιάσεις κ.ά. Με αποτέλεσμα, να αισθάνονται νευρικότητα, αμηχανία και να βιώνουν συστηματικά μεγάλο άγχος, που προέρχεται από μη λογικές εκτιμήσεις.

Οι περισσότεροι μαθητές/τριες που παρουσιάζουν αυτή την μορφή άγχους κάνουν αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό τους και τις επιδόσεις τους συγκριτικά με τους άλλους συμμαθητές/τριες, προβλέπουν συχνότερα ατυχή γεγονότα, υπερεκτιμούν τα αρνητικά επακόλουθά των πράξεών τους και εμφανίζουν έλλειψη συγκέντρωσης στις εξετάσεις.

Τελειοθηρία

Αναφορικά με το φόβο της αποτυχίας φαίνεται να υπάρχουν δύο τύποι. Ο ένας τύπος εμφανίζει τελειοθηρία, ελπίζει και αγωνίζεται, αναλώνοντας πολύτιμο χρόνο στην προετοιμασία για την επίτευξη των στόχων του. Προσπαθεί να μειώσει το άγχος του μέσω της τελειομανίας και του ελέγχου των καταστάσεων και συχνά επιτυγχάνει καλά αποτελέσματα. Άτομα με αυτά τα χαρακτηριστικά συμπεριφοράς λέμε ότι παρουσιάζουν «ενεργητικό φόβο αποτυχίας». Αυτά τα άτομα περιμένουν πολλά από τις προσπάθειές τους, αλλά δεν ασχολούνται ουσιαστικά με την υιοθέτηση μιας σωστής στρατηγικής για την επίτευξη των στόχων τους.

Δραστήριοι μαθητές με φόβο αποτυχίας: Είναι άτομα τα οποία ασχολούνται πολύ με την μελέτη τους, αλλά όχι με παραγωγικό τρόπο. Δεν μπορούν να βρουν μια ικανοποιητική ισορροπία, να διαχειριστούν το χρόνο τους, ανάμεσα στην επίπονη προσπάθεια που καταβάλλουν και στην ανάγκη τους για ξεκούραση. Με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν έλλειψη σωστής στρατηγικής στο διάβασμά τους.

Παθητικός φόβος αποτυχίας

Ο άλλος τύπος αποφεύγει την αντιμετώπιση επώδυνων καταστάσεων και παραιτείται χωρίς αντίσταση. Αντί να μελετά πηγαίνει βόλτες, βλέπει TV, υπεραπασχολείται με το διαδίκτυο, αναλύει την επικαιρότητα ή ονειροπολεί. Η μελέτη του, συνήθως, χαρακτηρίζεται επιπόλαιη, νωχελική και επιφανειακή. Άτομα με αυτά τα χαρακτηριστικά λέμε ότι παρουσιάζουν «παθητικό φόβο αποτυχίας».

Παθητικοί μαθητές με φόβο αποτυχίας: Ασχολούνται πολύ λίγο με την μελέτη τους, αποφεύγοντας τις δυσκολίες και γίνονται θύματα των επιλογών τους. Και αυτοί δεν μπορούν να βρουν μια ισορροπία ανάμεσα στην κούραση και στην χαλάρωση. Και οι δύο τύποι κινούνται στα άκρα της διαχείρησης του φόβου της αποτυχίας, γι αυτό είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η επίδοση στις εξετάσεις δεν αντιπροσωπεύει την ικανότητά και την αξία του ατόμου αλλά την προσπάθεια που καταβάλει στην συγκεκριμένη χρονική στιγμή.

Οι αρνητικές σκέψεις οδηγούν σε ένα φαύλο κύκλο αναπαραγωγής του άγχους, ενώ οι θετικές σκέψεις στηρίζουν ψυχολογικά το άτομο και εξασφαλίζουν τις καλύτερες προϋποθέσεις για τη δοκιμασία που θα ακολουθήσει. Τρίτοι παράγοντες, μη ελεγχόμενοι, μπορούν κάλλιστα να επηρεάσουν επίσης το αποτέλεσμα (π.χ. θόρυβος, σωματικός πόνος).

Αντιμετώπιση του φόβου της αποτυχίας

Η αντιμετώπιση του φόβου αποτυχίας εμπεριέχει την μάθηση νέων τρόπων συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να τροποποιηθούν οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές που σχετίζονται με το άγχος. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει να παραμένεις ήρεμος/η, με εμπιστοσύνη στον εαυτό σου και να αντιμετωπίζεις την κατάσταση με ενεργητικό τρόπο.

Ακολουθούν ορισμένες πρακτικές τεχνικές που μπορεί ο μαθητής/τρια να χρησιμοποιήσει ως υποστηρικτικές συνθήκες εργασίας:

1. Χώρος εργασίας: καλό είναι να επιλέγεται πάντοτε ο ίδιος χώρος για μελέτη, με σταθερή θερμοκρασία. Στην επιφάνεια πρέπει να υπάρχουν μόνο αυτά που είναι απαραίτητα για το διάβασμα του συγκεκριμένου μαθήματος. Κατά τα διαλείμματα είναι καλό να γίνεται αλλαγή του χώρου.
2. Ώρες εργασίας: Είναι προτιμότερο να υπάρχουν προκαθορισμένες ώρες διαβάσματος. Κάθε αλλαγή συνήθειας απαιτεί και ανάλογο χρόνο προσαρμογής.
3. Προετοιμάζομαι: μελετάω για την εξέταση από νωρίς μέχρι να νιώσω άνετα με την ύλη. Αυτό θα τονώσει την αυτοπεποίθηση.
4. Αποβάλλω τις αρνητικές σκέψεις: Σκέψεις όπως «δεν μπορώ να το κάνω», «δεν είμαι τόσο καλός», «δεν μελέτησα αρκετά» καλό είναι να αντικαθίσταται με πιο θετικές, «μπορώ να το κάνω», «ξέρω την ύλη», «έχω μελετήσει σκληρά», «θα κάνω το καλύτερο που μπορώ».
5. Σωματική ευεξία: Καλή διατροφή. Η κίνηση βοηθάει ως αντισταθμιστικός παράγοντας.
6. Κοιμάμαι καλά: Ο καλός ύπνος βοηθάει στη μνήμη και τη συγκέντρωση.
7. Παίρνω βαθιές αναπνοές: Η αργή εισπνοή και εκπνοή βοηθάει το σώμα να ηρεμήσει και τον εγκέφαλο να οξυγονωθεί.
8. Αποφεύγω την παγίδα της τελειοθηρίας: Όλοι κάνουμε λάθη και αυτό είναι αποδεκτό. Το σημαντικό είναι να δίνουμε το καλύτερο που μπορούμε.

Είναι βοηθητικό να αναφέρουμε οτι:

• Τα περισσότερα τα ξεχνούμε αμέσως μετά το διάβασμα γι' αυτό πρέπει να ξεκινάμε αμέσως με την επαναληψη τμημάτων της ύλης που έχουμε να διαβάσουμε.
• Όσο πιο νωρίς ξεκινάμε την επανάληψη, τόσο πιο λίγες επαναλήψεις χρειάζονται.
• Ακόμα κι αν ξεχάσουμε κάτι που μάθαμε καλά στο παρελθόν, μια επανάληψη θα το επανενεργοποιήσει.
• Όσο περισσότερες λεπτομέρειες περιέχει η ύλη, τόσο πιο πολλές επαναλήψεις, είναι απαραίτητες.
• Όσο συντομότερα διαβάσουμε κάτι που διδαχτήκαμε καλά, τόσο λιγότερο διάβασμα χρειάζεται και τόσο ευκολότερα το μαθαίνουμε (συγκρατούμε) ως ύλη.
• Όσο περισσότερο συγκεντρωθούμε στην ύλη μας, τόσο λιγότερο χρόνο θα χρειαστούμε.
• Όσο περισσότερες φορές επιμείνουμε στο διάβασμα μιας δύσκολης ενότητας, τοσο πιο ευκολα θα εντοπίσουμε τη δυσκολία της και θα την ξεπεράσουμε.

Αντιμετώπιση του φόβου εξετάσεων

Βασικές αρχές για την ψυχολογική αντιμετώπιση του φόβου των εξετάσεων:

1. Η συνεχής επανάληψη της ύλης και η εξάσκηση, βοηθάει στην μείωση του φόβου.
2. Όσο πιο συχνά φαντάζομαι τις εξετάσεις, τόσο πιο οικείες μου γίνονται.
3. Ό,τι καταφέρνω στη φαντασία μου μπορώ να το αντιμετωπίσω ευκολότερα στην πραγματικότητα.
4. Παραμονές των εξετάσεων παραμένω συγκεντρωμένος στο στόχο μου.
5. Την ώρα των εξετάσεων διαβάζω προσεκτικά τα θέματα και βεβαιώνομαι οτι καταλαβαίνω τα δεδομένα και τα ζητούμενα.
6. Στο τέλος κάθε εξέτασης χαρίζω στο γραπτό μου μια τελευταία επανάληψη και ελέγχω ότι έχω τελειώσει με όλα τα θέματα.
7. Ο φόβος μικραίνει, όσο δυναμώνεις τη γνώση μέσα σου.
8. Στους νέους με άγχος και φόβο αποτυχίας είναι σημαντικό να δοθεί εγκαίρως μια δομημένη καθοδήγηση.

Βοήθεια γονέων την περίοδο των εξετάσεων

Πως μπορούν να βοηθήσουν οι γονείς:

• Φροντίδα
  Φροντίζοντας τον οργανισμό των εφήβων εξασφαλίζοντας καλή διατροφή, ξεκούραση αλλά και καλό ύπνο και δημιουργώντας ένα καθαρό, φωτεινό, ήσυχο και ευχάριστο περιβάλλον στο σπίτι, βοηθάμε τους εφήβους να συγκεντρωθούν καλύτερα.
  
  
• Εμπιστοσύνη
  Αυτό που βοηθάει είναι η γνήσια και ειλικρινής εμπιστοσύνη στις ικανότητες του έφηβου, στην προετοιμασία του για αυτές τις εξετάσεις, καθώς και στην επιλογή του σε σχέση με την κατεύθυνση και τον κλάδο σπουδών που το ίδιο έχει διαλέξει. Του το υπενθυμίζουμε όταν φαίνεται το ίδιο να το ξεχνάει όταν διακατέχεται από το άγχος.
  
  
• Ενεργητική ακρόαση
  Ο τρόπος που ακούμε τις αγωνίες του έφηβου μας είναι επίσης σημαντικός. Είμαστε παρόντες όταν χρειάζεται στήριξη και έχει ανάγκη να μιλήσει για το άγχος που βιώνει. Ακούμε με ενσυναίσθηση χωρίς να κατευθύνουμε. Αποφεύγουμε τα κηρύγματα και τις συμβουλές.
  
  
• Ενθάρρυνση
  Με την ενθαρρυντική στάση, ο γονιός εστιάζει την προσοχή του καθώς και την λεκτική έκφρασή του στα θετικά στοιχεία του παιδιού του. Μέσω της ενθάρρυνσης βοηθιέται το παιδί μας να νιώσει ότι αξίζει. Επικεντρωνόμαστε και αναγνωρίζουμε την προσπάθειά του, τον κόπο του και την βελτίωσή του.
  
  
• Αποδοχή της αποτυχίας
  Θυμόμαστε ότι οι εξετάσεις αυτές είναι ένας σταθμός στη ζωή του παιδιού μας, ένας σημαντικός σταθμός, αλλά όχι ο μόνος σταθμός. Δεν θα έρθει το τέλος του κόσμου. Κανείς δεν χάνεται επειδή είχε μια αποτυχία στη ζωή του. Μια αποτυχία είναι ένα εμπόδιο αλλά είναι συγχρόνως μια ευκαιρία μαθήματος και επαναξιολόγησης του τι έκανα σωστά και τι λάθος ώστε να επαναπροσδιορίσω την πορεία μου και τη στάση μου. Είναι μια αφορμή για να μάθω να διαχειρίζομαι και μελλοντικές αποτυχίες, σε άλλους τομείς της ζωής μου. Είναι πολύ βοηθητικό να έχω τον γονιό μου να με στηρίξει σε αυτό και να με βοηθήσει να μάθω να διαχειρίζομαι την αποτυχία, χωρίς να καταρρέω.
  
  
• Επικύρρωση
  Αναγνωρίζουμε τη δύσκολη και ιδιαίτερη εξωτερική κατάσταση που επικράτησε αυτή τη περίοδο. Ο κάθε άνθρωπος αντιδράει με τον δικό του τρόπο στην πανδημία covid-19 και όλες οι αντιδράσεις είναι επιτρεπτές. Κάποιοι έφηβοι κατάφεραν να εστιάσουν και να εκμεταλλευθούν την κοινωνική απομόνωση για να συνεχίσουν την προετοιμασία τους παρά την αβεβαιότητα, ενώ κάποιοι άλλοι επηρεάστηκαν από όλη αυτή την αβεβαιότητα, το φόβο και την αλλαγή της καθημερινότητάς τους και δεν θα μπόρεσαν να εστιάσουν στην προετοιμασία της ύλης για τις εξετάσεις. Είναι πολύ κατανοητές αντιδράσεις. Είμαστε επιεικείς και δείχνουμε ενσυναίσθηση και κατανόηση. Αναγνωρίζουμε τα συναισθήματα του εφήβου μας.

Δεν ξεχνάμε ότι ο ρόλος των γονιών είναι να μεγαλώσει και να προετοιμάσει το παιδί του να ξεκινήσει το δικό του ταξίδι στην ενηλικίωση ως αυτόνομο άτομο ικανό να αυτό-διαχειρίζεται τον εσωτερικό του κόσμο, να δημιουργεί υγιείς και ισότιμες σχέσεις με τους άλλους και να ζει μια ικανοποιητική για το ίδιο ζωή.

Οι γονείς για να σταθούν επαρκώς στο ρόλο τους χρειάζεται, όσο ποτέ αλλοτε, να επιστρατεύσουν τους δύο βασικούς μηχανισμούς κατα τον Winnicott: Το κράτημα (holding), να υπάρχει μια αγκαλιά συνεχώς διαθέσιμη για να ασφαλίζει, όποτε το χρειάζεται ο έφηβος μας. Και το καθρέφτισμα (mirroring). Το καθρέφτισμα του πραγματικού εαυτού του εφήβου μας (true self) και την αποδοχή του απο τους γονείς χωρίς καμία διάθεση κριτικής.  Όταν τα παιδιά μας, αισθάνονται οτι η αγάπη μας παραμένει διαθέσιμη, όπως κι αν έρθουν τα πράγματα στη ζωή τους, τότε οι καταστάσεις γίνονται πιο εύκολα διαχειρίσιμες. Καλή δύναμη λοιπόν και καλή τύχη σε όλους τους μαθητές!

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

• Andrews, B., & Wilding, J. M. (2004). "The relation of depression and anxiety to life-stress and achievement in students". British Journal of Psychology. 95 (4): 509–521.
• Spielberger, C.D., Anton, W.D, & Bedell, J. "The nature and treatment of test anxiety." In Zuckerman, Μ., & Spielberger, C.D (Eds.)(2015). Emotions and Anxiety: New Concepts, Methods, and Applications. London: Psychology Press.
• Winnicott W. Donald, "PLAYING AND REALITY" Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα, (2000), Αθήνα, Καστανιώτης.
• Καλαντζή – Αζίζι, Α. (Επιμ) (1997). Ψυχολογική Συμβουλευτική Φοιτητών, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.
• Καλοσπύρος, Ν. (2005). Το Άγχος των Εξετάσεων και η Αντιμετώπισή του, Ανάβρυτα.
• Ρασιδάκη, Χ., & Σμ. Παντελή, Σ. (2012). Σχολείο και Εξετάσεις. Πατάκης.
• Χατζηχρήστου, Χ. (2012) (Επιμ. Έκδ.). Διαχείριση Κρίσεων στη Σχολική Κοινότητα. Αθήνα: Τυπωθήτω.