Ο άνθρωπος και το παιγνίδι. Η θεραπευτική δύναμη του θεάτρου.

Ακρόαση άρθρου......

Αξίζει να θυμόμαστε πάντα, πως o Ολλανδός ιστορικός του πολιτισμού Johan Huizinga, μίλησε 80 χρόνια πίσω, το 1938, για τον Homo Ludens, τον Παίζοντα Ανθρωπο. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, η ανθρωπολογία και οι άλλες κοινωνικές επιστήμες, ελάχιστα είχαν τονίσει τη σημασία που έχει το παιγνίδι για τον πολιτισμό.

Το παιγνίδι, λοιπόν, για τον J.Huizinga είναι αρχαιότερο του πολιτισμού και στην ουσία του αποτελεί μίαν από τις κύριες βάσεις πάνω στις οποίες οικοδομείται ο πολιτισμός. Είναι μία σημαίνουσα λειτουργία, υπάρχει δηλαδή κάποιο νόημα σε αυτήν. Στο παιγνίδι που παίζεται, υπάρχει κάτι που υπερβαίνει τις άμεσες ανάγκες της ζωής και προσδίδει νόημα στη δράση. Το παιγνίδι έχει νόημα, άρα και σκοπό, την ίδια στιγμή όμως, συνεπάγεται και κάτι το μη υλιστικό.

Κατά μία θεωρία, συνιστά την εκγύμναση του νεαρού πλάσματος για το σοβαρό έργο που θα απαιτήσει αργότερα η ζωή από αυτό. Κατά μία άλλη, χρησιμεύει ως εξάσκηση στην αυτοσυγκράτηση που χρειάζεται το άτομο. Το παιγνίδι έχει έντονα αισθητική ποιότητα και η ουσία του βρίσκεται στην ένταση και την απορρόφηση με την οποία ο άνθρωπος ασχολείται με αυτό. Ο παίζων, δίνεται ψυχή τε και σώματι και η απόλαυση μπορεί να μετατραπεί σε ένταση αλλά και σε έκσταση.

Τα βασικά χαρακτηριστικά του παιγνιδιού είναι ότι είναι ελεύθερο και ότι δεν είναι «πραγματική» ζωή. Η συνείδηση ότι είναι μόνο προσποίηση δεν εμποδίζει καθόλου να εκτυλίσσεται με άκρα σοβαρότητα και αφοσίωση. Κάθε παιγνίδι μπορεί να συμπαρασύρει τους «παίκτες» του, καθώς το γνήσιο και αυθόρμητο παιγνίδι μπορεί να είναι και βαθιά σοβαρό . Το παιγνίδι κινείται ανάμεσα στην ελαφρότητα και την έκσταση.

Σε όλες τις ανώτερες μορφές του, το παιγνίδι ανήκει στο χώρο της εορτής και της τελετουργίας. Γίνεται κάτι ιερό. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η απομόνωσή του, ο περιορισμός του δηλαδή μέσα σε συγκεκριμένα χρονικά και τοπικά πλαίσια. Το παιγνίδι αρχίζει και κάποια ορισμένη στιγμή τελειώνει. Ο ναός, ο κύκλος, η σκηνή είναι πεδία παιγνιδιού, χώροι απομονωμένοι, καθαγιασμένοι, απαγορευμένοι, μέσα στους οποίους ισχύουν ειδικοί κανόνες. Είναι κόσμοι προσωρινοί μέσα στον υπόλοιπο κόσμο και προσανατολισμένοι για την πραγματοποίηση μίας πράξης ανεξάρτητης από τον καθημερινό και πρακτικό βίο. Ο χωρικός του διαχωρισμός από τη συνήθη ζωή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς το ίδιο αποτελεί και το πρωταρχικό χαρακτηριστικό κάθε ιεροπραξίας. Σχεδόν όλες οι τελετουργίες της χειροτονίας και της μύησης γίνονται σε καθεστώς τεχνητής απομόνωσης. Η ομοιότητα που υπάρχει ανάμεσα στις θυσιαστήριες τελετουργίες σε ολόκληρο τον κόσμο δείχνει ότι αυτές οι συνήθειες είναι αρχέγονες.

Ενα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο του παιγνιδιού είναι ότι έχει «τάξη», έχει δηλ. κανόνες που καθορίζουν τι ισχύει στον προσωρινό κόσμο που περικλείεται στα όρια του. Αυτοί οι κανόνες, είναι απόλυτα δεσμευτικοί και δεν επιτρέπουν αμφισβήτηση. Από τη στιγμή που καταπατώνται τότε δεν υφίσταται πλέον παιγνίδι. Εκεί το παιγνίδι τελειώνει. Εκείνος που θα καταπατήσει ή θα αγνοήσει τους κανόνες αρνείται το παιγνίδι.

To παιγνίδι των ενηλίκων είναι το θέατρο. Το θέατρο με τη σειρά του, διαμορφώνει μία θεώρηση του κόσμου πλούσια σε παράδοξα. Το άτομο ή η ομάδα βιώνει ταυτόχρονα δύο πραγματικότητες : παρόν-παρελθόν, πρόβα –παράσταση, καθημερινότητα- φαντασία, επινοημένο και υπαρκτό, «εγώ» και «όχι εγώ».

Η ευεξία και ισορροπία μας, ουσιαστικά, εξαρτώνται από την προσωπική μας ικανότητα να διαχειριστούμε ένα πολύπλοκο και αντιφατικό σύνολο ρόλων. Το πιο σπουδαίο είναι να καταφέρουμε να μάθουμε να ζούμε με την αμφιθυμία του ρόλου, έχοντας την ασφάλεια που μας προσφέρει η γνώση ότι οι άνθρωποι είναι πράγματι πολύπλοκοι, ιδιόρρυθμοι, δημιουργικοί και άρα επιδεκτικοί στην αλλαγή. Η ταυτότητα αλλάζει, μεταβάλλεται ανάλογα με την ηλικία, τις εμπειρίες, τις συνθήκες, τις προσδοκίες. Η φύση του ανθρώπου είναι δυναμική.

Ο Σωκράτης μίλησε για το «γνώθι σαυτόν». Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία αυτό έχει σαν στόχο. Την καλύτερη γνωριμία με τον εαυτό προκειμένου το άτομο να βιώσει μεγαλύτερη ευτυχία και ολοκλήρωση « …Αν αναγνωρίσουμε την αμφιθυμία της ύπαρξης και προσπαθήσουμε να ανακαλύψουμε έναν τρόπο να ζούμε μέσα αλλά και ανάμεσα στους συχνά αλληλοσυγκρουόμενους ρόλους μας, θα πλησιάσουμε περισσότερο σε μία ισορροπημένη και ολοκληρωμένη ζωή…»

Η έννοια ρόλος υπονοεί όχι μόνο ότι ο κόσμος είναι μία θεατρική σκηνή και οι άνθρωποι δρώντα υποκείμενα, αλλά και ότι ο χώρος μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας είναι η πηγή της δημιουργικής ενέργειας που μας καθιστά ικανούς να βγάζουμε νόημα από τις περισσότερο ή λιγότερο αξιόλογες πράξεις μας.

Ο ρόλος είναι γενετικά προσδιορισμένος όπως και το παιγνίδι, αρχέτυπο όπως το θέατρο και υπόκειται στις επιρροές του πολιτισμού, του περιβάλλοντος και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης.

Στο θέατρο το προσωπικό στοιχείο υπηρετεί το πεποιημένο, ενώ στην θεραπεία το πεποιημένο υπηρετεί το προσωπικό.

Η ταυτότητά μας, έχει να κάνει με το όμοιο και το διαφορετικό και εξελίσσεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Εχει να κάνει με το βλέμμα του άλλου καθώς ο άλλος είναι εκείνος που μας κάνει να υπάρχουμε και με τον τρόπο αυτό, μας βοηθά να είμαστε αυτό που είμαστε για εκείνον. Ας κρατήσουμε, επίσης, ότι ο κάθε ρόλος έχει αμφιθυμία και κατά την άποψή μου σε αυτήν την αμφιθυμία στηρίζεται η ιαματικότητα , η θεραπευτική δύναμη που έχει το θέατρο και κατ’ επέκταση όλες οι μορφές τέχνης για τον άνθρωπο. Είμαστε γενετικά προκαθορισμένοι «να παίζουμε» και άρα να δημιουργούμε και μόνο μέσα από αυτή την συνειδητοποίηση, ο σύγχρονος άνθρωπος θα μπορέσει να βρει την πνευματική, ψυχική και σωματική του ισορροπία.

Είναι καιρός να ανατρέξουμε στα θεατρικά αρχέτυπα που μας έχει κληροδοτήσει η θεατρική δημιουργία ανά τους αιώνες, καθώς και στα σύμβολα που είναι τόσο απαραίτητα για τον «Παίζοντα Ανθρωπο» αλλά και τόσο απόντα σήμερα. Το βλέπουμε καθημερινά με τα χρόνια, πόσο ελλιπείς είναι οι ψυχικές αναπαραστάσεις των ανθρώπων που έρχονται για ψυχοθεραπεία , ειδικά εκείνων που είναι νέοι σε ηλικία. Ο ψυχοθεραπευτής μέσω θεάτρου – δραματοθεραπευτής, είναι απαραίτητο περισσότερο από ποτέ άλλοτε, να στοχεύσει με περισσότερη τόλμη και θάρρος στο να ξανακοιταχτούν οι άνθρωποι κατάματα.

Ο Antonin Artaud γράφει για το θέατρο:

 «…το θέατρο έχει δημιουργηθεί για να καθαρίζει συλλογικά αποστήματα…το θέατρο ξαναβρίσκει την ιδέα των συμβόλων και των αρχετύπων που δρουν...  Όλες τις συγκρούσεις που λαθροβιώνουν ναρκωμένες μέσα μας, το θέατρο μας τις αφυπνίζει και τις αποκατασταίνει με όλες τους τις δυνάμεις και στις δυνάμεις αυτές δίνει ονόματα που εμείς τα επευφημούμε σαν σύμβολα…… θέατρο μπορεί να υπάρξει μόνο από τη στιγμή που το απίθανο, το μη πραγματοποιήσιμο, κάνει πραγματική εκκίνηση και όταν η ποίηση που υπάρχει πάνω στη σκηνή του θεάτρου τροφοδοτεί και υπερθερμαίνει τα ζωντανεμένα σύμβολα… Στο αληθινό θέατρο, το θεατρικό έργο αναστατώνει τη νηνεμία των αισθήσεων, απελευθερώνει το συνθλιβόμενο ασυνείδητο, δίνει έναυσμα για μια ουσιαστική επανάσταση …»

«Και το ερώτημα που πρέπει να ρωτήσουμε τώρα είναι … αν θα βρεθεί ένας πυρήνας από ανθρώπους ικανούς να επιβάλουν αυτήν την ανώτερη αίσθηση θεάτρου, άνθρωποι που θα αποκαταστήσουν μέσα σε όλους μας το φυσικό και μαγικό ισόποσο των δογμάτων στα οποία έχουμε πάψει πια να πιστεύουμε.»

(Η εισήγηση παρουσιάστηκε στο εκπαιδευτικό βιωματικό σεμινάριο με θέμα : « Σύγχρονες Μορφές Ψυχοθεραπείας και Μέθοδοι Δράσης στην Απεξάρτηση : Εμψύχωση, Δραματοθεραπεία, Ψυχόδραμα, Χοροθεραπεία, Εικαστική θεραπεία » (8 Οκτωβρίου- 3 Δεκεμβρίου 2012, Αθήνα ).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Artaud A. (1958) The theatre and its double. New York: Grove Press
• Γουιζίνγκα Γ. (2010) Ο άνθρωπος και το παιχνίδι. Εκδ. Γνώση, Αθήνα.
• EmunahR. (1994)Actingforreal. DramaTherapyProcess, Technique and Performance. Brunner-Routledge, N.Y.
• JonesP. (2003) Δραματοθεραπεία. Το θέατρο ως τρόπος ζωής και θεραπείας. Εκδ. ΕλληνικάΓράμματα, Αθήνα.
• LandyR. (2001). Προσωπικότητα και προσωπείο . Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
• Μπόαλ Α. (1981) Το θέατρο του καταπιεσμένου. Εκδ. Θεωρία, Αθήνα.
• Μπρούκ Π. (1998) Η Ανοιχτή Πόρτα. Εκδ. Κόαν, Αθήνα.
• Στανισλάβσκι Κ.(1977) Πλάθοντας ένα ρόλο. Εκδ.  Γκόνης, Αθήνα.
• WinnicottD. (1980) Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα. Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα.