Το αφόρητο στίγμα της ψυχικής νόσου

Ακρόαση άρθρου......

Όταν νοσεί το σώμα το βλέπουμε. Τις περισσότερες φορές μπορούμε να το αγγίξουμε. Είναι φανερό στον εαυτό μας και στους άλλους. Όταν νοσεί η ψυχή τι γίνεται; Ποιος το βλέπει; Και κυρίως ποιος θέλουμε να το βλέπει; Κάποιες φορές ούτε ο ίδιος μας ο εαυτός αλλά ούτε και οι γύρω μας.  

Και αυτό γιατί η κοινωνία έχει εκπαιδευτεί στο να στιγματίζει κάθε τι το διαφορετικό από τις αρχές της οργάνωσής της. Και στιγματίζοντάς το, κάνει και το ίδιο το άτομο να ντρέπεται και να νοιώθει ευθύνη για αυτό που τον βασανίζει.

Τι σημαίνει στίγμα

Το στίγμα εννοιολογικά σημαίνει αφήνω σημάδι, σημάδι ανεξίτηλο, και ως λέξη υπάρχει ήδη από την εποχή του Ησιόδου. Προέρχεται από το ρήμα «στίζω» που σημαίνει κεντώ. Σημειολογικά, ο κοινωνιολόγος Erving Goffman ο οποίος ασχολήθηκε εκτενώς με την κοινωνιολογία της ψυχικής ασθένειας, το όρισε εύστοχα ως «ανεπιθύμητη και δυσφημιστική ιδιότητα που αποδίδεται στο άτομο και του στερεί την πλήρη κοινωνική αποδοχή, αναγκάζοντάς το παράλληλα να αποκρύπτει την αιτία αυτής της αρνητικής αντιμετώπισης”.

Είπαμε ότι η σωματική νόσος είναι ορατή, απτή, η ψυχική νόσος είναι κάτι μη χειροπιαστό κάτι ασαφές άρα άγνωστο, άρα φοβίζει. Έχοντας ορίσει τον εαυτό μας ως φυσιολογικό, ένας ψυχικά ασθενής, αυτόματα ξεφεύγει από την «νόρμα» και παραγκωνίζεται από τις κοινωνικές ομάδες.

Μια ιστορική ματιά στην αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών

Αν ρίξουμε μια σύντομη  αναδρομική ματιά  στον τρόπο που αντιμετωπίζονταν οι ψυχικά ασθενείς σε διάφορες χρονικές περιόδους, θα καταλάβουμε τον συμπλεγματικό τρόπο που αντιμετωπίζονταν στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ψυχικά ασθενείς. Ταυτόχρονα θα αναρωτηθούμε αν η συναισθηματική μας νοημοσύνη ως κοινωνικό σύστήμα, έχει «ενηλικιωθεί» και εξελιχθεί σε έναν ώριμο και αλληλέγγυο οργανισμό ή μήπως όχι?

Στην  κλασσική αρχαιότητα για παράδειγμα, ο Ιπποκράτης  αναδεικνύει μια  φυσιοκρατική άποψη, απαλλάσσοντας την ψυχική ασθένεια από τη θεϊκή  αιτιοκρατία της. (Η εξήγηση της ψυχικής ασθένειας δόθηκε ως ανισορροπία  τεσσάρων στοιχείων του ανθρώπου : αίμα, κίτρινη χολή, μέλαινα χολή και φλέγμα). Παρόλη την προσπάθεια βέβαια ορθολογικής προσέγγισης, ο πρώτος εγκλεισμός ψυχικά ασθενούς καταγράφεται στους Νόμους του Πλάτωνα, όπου απαγορεύεται για πέντε χρόνια στον ψυχικά ασθενή να έρχεται σε επαφή με τα μέλη της κοινωνίας.

Στον Μεσαίωνα ο τρόπος θεραπείας των ψυχικά ασθενών ήταν ένα μείγμα από βότανα, προσευχές, εξορκισμούς ή και θάνατο.

Η περίοδος της Αναγέννησης δεν διαφέρει και πολύ στην αντίληψη αυτής της θεραπείας, παρότι είναι η εποχή που υπάρχει ενθουσιασμός για την ζωή και την δημιουργικότητα. Έτσι,  οι ψυχικά ασθενείς ταυτίζονται με αιρετικές  μορφές επικίνδυνες και δαιμονοποιημένες.

Το Πλοίο των Τρελών  έγινε αλληγορικό σύμβολο της εποχής καθώς έδειχνε όλους τους ψυχικά νοσούντες να παραδέρνουν σε πλοία αποδιωγμένοι από τις πόλεις γυρεύοντας προστασία, άσυλο  και κάθαρση στο θαλασσινό νερό.

Η  Γαλλική επανάσταση ήταν αυτή που έβαλε τις βάσεις για ορθό λόγο και κατανόηση. Είναι η εποχή της ελευθερίας του λόγου και της σκέψης, η κατάργηση του δογματισμού και η επιθυμία για ισότητα και αλληλεγγύη. Η έρευνα του μεταρρυθμιστή ψυχιάτρου Philippe Pinel, «Ιατροφιλοσοφική πραγματεία επί της ψυχικής παραφροσύνης» επιβεβαίωσε τις παθολογικές αλλοιώσεις του εγκεφάλου στους ψυχικά νοσούντες, αλλά ήταν και αυτός που έκανε την τομή στην ψυχιατρική αφού το 1796 αφαίρεσε τις αλυσίδες από τους ασθενείς του, με στόχο την αλλαγή της απάνθρωπης  νοσηλείας και περίθαλψης. Για αυτό και το όνομά του συνδέθηκε  με την ηθική θεραπεία και το θεραπευτικό άσυλο.

Αυτό σημαίνει ότι από την τιμωρία και τον εγκλεισμό, η επιστήμη της Ψυχιατρικής περνά δειλά  στην παρατήρηση και το πείραμα αλλά και την ορθολογιστική προσέγγιση στην θεραπεία.  Όμως μόλις τον 19ο αιώνα θεμελιώνεται η φυσιολογική και ανατομική έρευνα και η Ψυχιατρική εξελίσσεται σε σημαντικό παράγοντα της κοινωνικής Ιατρικής.

Ταυτόχρονα, ο τρόπος που βλέπουμε ή που προσπαθούμε να δούμε την ψυχή μας σε βάθος,  θεμελιώθηκε από τον Sigmund Freud, όχι μόνο γιατί όρισε το ασυνείδητο και  ανέπτυξε την ύπνωση και την ψυχανάλυση ως θεραπευτικές μεθόδους, αλλά και γιατί ήταν ο πρώτος ψυχίατρος που πίστεψε ότι οι ασθενείς του, τού  έλεγαν την αλήθεια.  

Τον 20ο αιώνα ταυτόχρονα με την πρόοδο και ανάπτυξη της φαρμακευτικής επιστήμης, γίνονται προσπάθειες για την αντιμετώπιση του στιγματισμού και της απομόνωσης με την δεκαετία  του 1960  να ξεκινά και στην πράξη ένα μεγάλο κύμα αποασυλοποίησης των ασθενών και προσπάθεια να ενταχθούν σε πιο μικρές κοινοτικές δομές.

Η Ψυχιατρική μεταρρύθμιση

Καταλαβαίνουμε ότι η επιστήμη της ψυχιατρικής ακολουθεί και εξελίσσεται μαζί με τις κοινωνίες. Συνδέεται με τον τρόπο και την αντίληψη των κοινωνιών στον χρόνο, για τον άνθρωπο, τις ελευθερίες του, την αλληλεγγύη απέναντι στην αδυναμία και τον πόνο σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο.

Είναι αυτό που ονομάζουμε Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση. Μια αλλαγή στην φιλοσοφία και την θεραπευτική προσέγγιση του ασθενή και την μετάβαση από το ίδρυμα  και το άσυλο που μέχρι τότε ήταν ο μόνος τρόπος παρέμβασης, σε εναλλακτικές δομές περίθαλψης αλλά και αποκατάστασης ώστε να μην αποκλεισθεί από το κοινωνικό σύνολο.  Στην πράξη σημαίνει ότι οι παρεμβάσεις που γίνονται στην θεραπευτική πρακτική έχουν στόχο να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα ψυχικής υγείας αλλά παράλληλα να ενισχύουν το άτομο ώστε να παραμείνει ενεργός κοινωνικά, επαγγελματικά και να είναι αυτόνομος.

Στην χώρα μας, η υγειονομική πολιτική άλλαξε με τον νόμο 1397/83 που επηρέασε τις ψυχιατρικές υπηρεσίες. Και με τον κανονισμό 815/84 της οικονομικής ενίσχυσης της ΕΟΚ, ξεκίνησε η διαδικασία αποϊδρυματοποίησης των ψυχικά ασθενών, η βελτίωση της νοσηλείας τους και η δημιουργία νέων κοινοτικά προσανατολισμένων υπηρεσιών υγείας.

Και παρότι είναι μια πραγματικότητα ότι πολλά από αυτά τα  μεταρρυθμιστικά προγράμματα σταματούσαν μόλις σταματούσε και η κοινοτική χρηματοδότηση και υπάρχει προβληματισμός για το αν και κατά πόσο εκπληρώθηκαν οι στόχοι αυτής της μεταρρύθμισης,  δεν σταματά η προσπάθεια υλοποίησης του στόχου που είναι η κατάργηση του στίγματος του ατόμου που νοσεί.  

Η ψυχική νόσος επηρεάζει όλη την ζωή του ατόμου. Αυτά που βιώνει είναι δύσκολο πολλές φορές να τα κατανοήσει και να τα ονοματίσει. Και το επόμενο δύσκολο βήμα είναι η αναζήτηση βοήθειας. Είναι πολύ σημαντικό βήμα.

Και οι προκαταλήψεις ή οι στερεοτυπικές αντιλήψεις δεν είναι δυνατόν να στέκονται τροχοπέδη σε έναν άνθρωπο που θέλει να βοηθηθεί για να μην απομονωθεί.

Δεν είναι δυνατόν σήμερα που μιλάμε για αποϊδρυματισμό, για ένταξη του ατόμου ως ισότιμου πολίτη με δικαιώματα, μόνο ένα ελάχιστο ποσοστό των σοβαρά ψυχικά ασθενών στον κόσμο, να ζει σε κοινοτικούς θεσμούς προστασίας. Και οι υπόλοιποι να ζουν μεν ενταγμένοι στην κοινότητα αλλά ουσιαστικά αποκλεισμένοι και στιγματισμένοι. Με μόνη στήριξη, που και αυτή δεν είναι δεδομένη, από το οικογενειακό περιβάλλον που και αυτό κουβαλά ένα μεγάλο φορτίο. Αυτό του να προστατεύσει το αδύναμο μέλος αλλά και να προσπαθεί να  ζει κρυμμένο από τα  σχόλια, από το καλυμμένο οίκτο των υπολοίπων, και να ανταπεξέρχεται σε διακριτικές συμπεριφορές. 

Για αυτό και το στίγμα θεωρείται και ως «δεύτερη νόσος». Γιατί όταν το άτομο αντιμετωπίζεται με δυσπιστία και φόβο, συχνά δυστυχώς αυτή την δυσπιστία και τον φόβο τα κάνει δικά του κομμάτια και χαρακτηριστικά. Που σημαίνει ότι το στίγμα συμβαδίζει με την αρχική διαταραχή και δυσκολεύει  την διάγνωση και την θεραπεία.

Ο ψυχικά ασθενής παλεύει να κρατήσει την αυτοεικόνα και αυτοεκτίμηση χωρίς να τα καταφέρει.  Και το ίδιο κάνει και η οικογένεια. Η ντροπή ως συναίσθημα που προκαλείται από αυτό είναι τέτοια που τελικά αποδέχονται την κατάσταση τους, και απομονώνονται.

Η σωστή και ψύχραιμη πληροφόρηση από όλους  τους κοινωνικούς θεσμούς, όπως το σχολείο, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά και προγράμματα υποστηρικτικά στο άτομο και το οικογενειακό του περιβάλλον, είναι αυτά που λειτουργούν ως ασπίδα προστασίας και καταπολέμησης του στίγματος και του αποκλεισμού. Και αυτό είναι μέσα στην καθημερινότητα, όχι ως παρέμβαση μόνο.

Ως συνεχής τρόπος επικοινωνίας της κοινωνίας με τα ευάλωτα μέλη της, που δημιουργεί βάσεις αλληλεγγύης και κατανόησης. Είναι τέλος, αυτή η αισιόδοξη ματιά που πολλές φορές φαίνεται σε πολλά  νέα παιδιά που αναζητούν θεραπεία για ό,τι τους δυσκολεύει. Ό,τι νοιώθουν καλά που αναζητούν βοήθεια, ότι δεν ντρέπονται να το επικοινωνήσουν και να το μοιραστούν και το συζητάνε απλά και φυσικά με το περιβάλλον τους. Αυτό  μάλλον είναι και η ελπίδα που χρειάζεται εν τέλει. 

Δείτε την καμπάνια ΘΕΛΩ-ΨΥΧΙΚΗ-ΥΓΕΙΑ. Διαβάστε 30 Θέλω που μοιραστήκατε μαζί μας, για την παιδεία, την κοινωνία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τον κοινωνικό αποκλεισμό.

Βιβλιογραφικές πηγές

1. Μαρία Νασιάκου, Αλεξάνδρα Χατζή, Μίκα Φατούρου-Χαρίτου, Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Τόμος Β’, εκδόσεις GUTENBERG, Αθήνα 1999.
2. Λασκαράτος Γ.Ι., « Η ιστορία της ιατρικής», Τόμος Β’ Εκδόσεις  Πασχαλίδη, Αθήνα 2003, 
3. ΣΤΥΛΙΑΝΙΔΗΣ Σ. (2006), «Πολιτική ψυχικής υγείας», Πολιτική και οικονομικά της υγείας, Παπαζήσης, Αθήνα
4. Λέκκα Β, «Ιστορία και θεωρία της Ψυχιατρικής» , Αθήνα, 2010, Πανεπιστημιακές παραδόσεις.
5. Szasz, T.S. (1963), Law, Liberty and Psychiatry, New York, Macmillan.
6. Flanagan, J. S. & Flanagan R. S. (2004). Counseling and psychotherapy theories in context & practice. Wiley & sons. 
7. BRACHEN P. / THOMAS P. (2005), Post Psychiatry: Mental Health in a Post modern World, Oxford University Press, New York
8.Brenda Major and Laurie T. O’Brien «The Social Psychology of Stigma», , Department of Psychology, University of California, Santa Barbara 2004.

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Ακριβή Καρίμπα - Ψυχολόγος

Ακριβή Καρίμπα: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Ψυχολόγος με ειδίκευση στη Συμβουλευτική Ψυχοθεραπεία, ψυχοδυναμικής κατεύθυνσης.
Συμβουλευτική ενηλίκων και εφήβων.

6977054264

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού