Ψυχολογικοί Χαρακτήρες του φιλόσοφου Θεόφραστου

Ακρόαση άρθρου......

Σημαντικός φιλόσοφος του 4ου αι. π.Χ. και σύγχρονος του Αριστοτέλη ήταν ο Θεόφραστος ή Τύρταμος (372-287π.Χ.) με καταγωγή από την Ερεσό της Λέσβου. Δίδαξε στην Περιπατητική Σχολή της Αθήνας και ήταν νους εγκυκλοπαιδικός.

Πληροφορίες για τον βίο του μας δίνει ο Διογένης Λαέρτιος στο έργο του «Βίοι Φιλοσόφων». Τα πρώτα γράμματα ο Θεόφραστος τα έμαθε στο νησί του με καθηγητή τον Λεύκιππο και συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία του Πλάτωνος στην Αθήνα.

Όταν ο Πλάτων πέθανε (το 347π.Χ.) ακολούθησε τη διδασκαλία του Αριστοτέλη στο Λύκειο και ονομάστηκε από τον δάσκαλό του Εύφραστος ή Θεόφραστος.

Ο Αριστοτέλης εμπιστεύθηκε στον Θεόφραστο τη διεύθυνση του Λυκείου του (διηύθυνε τη Σχολή επί 25 χρόνια) και προσέλκυσε χιλιάδες σπουδαστές, όπως ο Μένανδρος, ποιητής της Νέας Κωμωδίας, ο Στράτων ο Λαμψακηνός, ο Δημήτριος ο Φαληρεύς κ.ά. Η φήμη του εξαπλώθηκε ως τους βασιλείς της Μακεδονίας Φίλιππο και Κάσσανδρο και τον βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίο Α’ Σωτήρα.

Οι λόγοι του είναι σοφοί και μελαγχολικοί, γιατί ο σύντομος βίος δεν αφήνει τον άνθρωπο να χαρεί όσα έμαθε και να μάθει κι άλλα. Ως γνήσιος οπαδός του Αριστοτέλη, ο οποίος δίδασκε πως «ο άνθρωπος φύσει του ειδέναι ορέγεται», έλεγε πως η μόνη ηδονή χρήσιμη για τον άνθρωπο είναι η έρευνα και η μάθηση.

Θεόφραστος & Ψυχολογία

Στην ψυχολογία έδινε έμφαση στην μεσότητα, όπως είχε πρωτοπεί ο Αριστοτέλης, δηλαδή στα προτερήματα της ψυχής σε αντιδιαστολή με τα ελαττώματα που βρίσκονται στα άκρα της. Παραδείγματος χάριν, ανάμεσα στο θράσος και τη δειλία υπάρχει το θάρρος, που είναι προτέρημα (αρετή).

Ο Θεόφραστος έγραψε περίπου 240 έργα και πραγματεύθηκε πολλές επιστήμες: ηθική φιλοσοφία, πολιτική, ψυχολογία, ρητορική, ζωολογία, βοτανική κ.ά. Λίγα έχουν σωθεί ως τις μέρες μας. Το έργο του «Χαρακτήρες» είναι ένα από αυτά, που ονομάστηκαν και «Χρυσή Βίβλος».

Ο Γάλλος Jean de La Bruyere (17ος αι.) μετέφρασε το έργο του αρχαίου φιλοσόφου και έγραψε κατ’ απομίμηση τους δικούς του «Χαρακτήρες», περιγράφοντας τα ελαττώματα τύπου αριστοκράτη της Αυλής του Λουδοβίκου ΙΔ’. Ο Κεφαλλονίτης λόγιος Αντρέας Λασκαράτος έγραψε το έργο «Ιδού ο άνθρωπος» (1886) στο οποίο πραγματεύεται 126 χαρακτήρες. Κάποιοι από αυτούς δεν είναι ψυχικοί χαρακτήρες αλλά κοινωνικές καρικατούρες.

Τα 30 ανθρώπινα ήθη και ψυχικά πάθη που εξετάζει με χιούμορ και ειρωνεία ο Θεόφραστος δεν είναι «τα σπουδαία ή ηρωικά» αλλά «τα φαύλα ή κατώτερα», δηλαδή τα ελαττώματα. Αυτά είναι τα εξής: Κολακεία, αδολεσχία, αγροικία, αρέσκεια, απόνοια, λαλιά, λογοποιία, αναισχυντία, μικρολογία, βδελυρία, ακαιρία, περιεργία, αναισθησία, αυθάδεια, δεισιδαιμονία, μεμψιμοιρία, απιστία, δυσχέρεια, αηδία, μικροφιλοτιμία, ανελευθερία, αλαζονεία, υπερηφανία, δειλία, ολιγαρχία, οψιμαθία, κακολογία, φιλοπονηρία, αισχροκέρδεια.

Από το αρχαίο κείμενο θα παραθέσω ένα απόσπασμα από την μεμψιμοιρία και τον χαρακτήρα του μεμψίμοιρου, δηλαδή αυτού που μονίμως μέμφεται τη μοίρα του!

«Μεμψιμοιρία είναι επιτίμηση παρά το πρέπον των δώρων που λαμβάνει κανείς. Ιδού τι λογής άνθρωπος είναι ο μεμψίμοιρος: Αν φίλος του θυσιάσει και στείλει σε αυτόν μερίδα κρέατος, λέει ότι λυπήθηκε ο φίλος το κρασί και δεν τον κάλεσε στο δείπνο! Αν από την ερωμένη του παίρνει φιλήματα απορεί αν αυτά προέρχονται από την καρδιά της…

Με τον Θεό αγανακτεί όχι γιατί βρέχει αλλά γιατί βρέχει αργότερα. Αν βρει στο δρόμο βαλλάντιο (πορτοφόλι) λέει: «καλά, δεν βρήκα και θησαυρό»!

Αφού με πολλές παρακλήσεις, ο μεμψίμοιρος, αγοράσει φθηνά έναν δούλο, λέει στον πωλητή πως απορεί ότι δεν έχει αγοράσει κάτι χωρίς ελάττωμα τόσο φθηνά… Και σε εκείνον που του φέρνει την καλή είδηση ότι απέκτησε γιό λέει πως τώρα θα χαθεί και το μισό της περιουσίας του!

Όταν στο δικαστήριο κερδίσει παμψηφεί δίκη, κατηγορεί τον ρήτορα που του έγραψε την απολογία του ότι έχει παραλείψει πολλά επιχειρήματα… Όταν τέλος, οι φίλοι του κάνουν έρανο για κάποια δύσκολη στιγμή του εκείνος απαντά: «μα πώς να νιώθω ανακουφισμένος αφού και τα χρήματα πρέπει να επιστρέψω και συγχρόνως να χρωστώ χάρη στον καθένα επειδή με ευεργέτησε»!

Συγγράμματα- Βιβλιογραφία
1. Θεόφραστου, «Χαρακτήρες», αρχαίο κείμενο, εκδόσεις Loeb Classical Library
2. Εμμανουήλ Δαυίδ, «Εισαγωγή στους Χαρακτήρες του Θεόφραστου», Ακαδημία Αθηνών – εκδόσεις Εστία 1940.