Το φάσμα της κακοποίησης ζώων, η παρασυσσώρευση

Ακρόαση άρθρου......

Η βιαιότητα προς τα ζώα είναι ένα μείζον κοινωνικό θέμα το οποίο μελετώ από την αρχή της ενασχόλησής μου με την ψυχική υγεία και προσπαθώ να κάνω γνωστό στο ευρύ κοινό, καθώς αποτελεί μία αποτρόπαιη συμπεριφορά εις βάρος έμβιων όντων που είναι ικανά να βιώνουν τον σωματικό πόνο, αλλά και να συναισθάνονται, εξίσου με τον άνθρωπο, δυσφορία, άγχος, θυμό ή θλίψη από την απουσία στοργής και φροντίδας.

Τα ζώα διαθέτουν γνωστική και συναισθηματική ικανότητα, δηλαδή, είναι ικανά να βιώσουν συναισθήματα και να σκεφτούν, όχι με πολύπλοκους ανθρώπινους συλλογισμούς, αλλά με τον δικό τους μοναδικό τρόπο.

Το φαινόμενο της βίας προς τα ζώα δεν αφορά μόνο όσους έχουν ιδιαίτερα αισθήματα φροντίδας και έγνοιας προς αυτά, αλλά πρέπει να αφορά και τον υπόλοιπο κόσμο, καθώς η κακοποίηση και η βιαιότητα δεν περιορίζεται μόνο σε αυτά, αλλά επεκτείνεται και σε ανθρώπους, πολλές φορές εκφραζόμενη ως ενδοοικογενειακή-διαπροσωπική βία.

Γίνεται κατανοητό ότι πρέπει να αναφερόμαστε σε ένα κοινωνικό φαινόμενο που αφορά ανθρώπους που έχουν εν γένει βίαια χαρακτηριστικά τόσο στη γνωστική τους ικανότητα, όσο και στη συμπεριφορά τους.

Οι μορφές κακοποίησης ζώων

Συγκεκριμένα, η κακοποίηση ζώων έχει διακριθεί σε δύο κύριες μορφές, αυτές της ενεργητικής και παθητικής κακοποίησης. Και οι δύο μορφές λαμβάνουν χώρα κατά κύριο λόγο καθημερινά στην χώρα μας με τα περιστατικά να ανέρχονται σε εκατοντάδες και οι καταγγελίες σε χιλιάδες ετησίως.

Προηγούμενα άρθρα μου έχουν αναφερθεί εκτενώς στα στατιστικά της ΕΛ.ΑΣ. για τα περιστατικά κακοποίησης ζώων, στους τρόπους καταγγελίας και τις απαραίτητες ενέργειες σε ανάλογα περιστατικά και στο ψυχολογικό υπόβαθρο αυτών των συμπεριφορών (Δρίβας, 2016, 2016^α, 2017, 2017^α-διαδικτυακά στη σελίδα και blog Report Animal Αbuse Greece-Καταγγελίες Κακοποίησης Ζώων Ελλάδας).

Ωστόσο, στο παρόν άρθρο θα επικεντρωθώ σε μία έκφανση της παθητικής ή/και ενεργητικής, θα έλεγε κάποιος, κακοποίησης ζώων «συντροφιάς» κι όχι μόνο, της «συλλογής» ζώων, ως είθισται να αναφέρεται. Η «συλλογή» ζώων συναντάται σε άτομα, τα χαρακτηριστικά των οποίων θα περιγραφούν στη συνέχεια και πολλές φορές θεωρούνται «φυσιολογικά» λόγω της ζωοφιλικής τους χροιάς. Οξύμωρος χαρακτηρισμός όπως θα δείτε!

Τα άτομα που οδηγούν τα ζώα στην παρασυσσώρευση

Τα άτομα αυτά περισυλλέγουν ολοένα και περισσότερα ζώα συντροφιάς κυρίως στον χώρο που διαμένουν οι ίδιοι, μη μπορώντας να ανταπεξέλθουν εν συνεχεία στην φροντίδα και τις ανάγκες τους, τη σίτιση, την κτηνιατρική φροντίδα, το κατάλυμα και την καθαριότητα τους, αλλά ούτε και στην φροντίδα του εαυτού τους, με αποτέλεσμα οι ίδιοι αλλά και τα περισσότερα ζώα να ασθενούν σοβαρά, κάποια να πεθαίνουν ή και να αλληλοσπαράζονται.

Τα άτομα πάσχουν ήδη ή και καταλήγουν να πάσχουν εξαιτίας των συνθηκών διαβίωσης από παθολογικά προβλήματα. Δεν έχουν επίγνωση του πόνου και της ταλαιπωρίας των ζώων που συχνά φυλακίζουν, αλλά ούτε και της δική τους σωματικής και ψυχικής κατάστασης που χρήζει άμεσης ιατρικής αντιμετώπισης.

Θα γίνει μία προσπάθεια κατανόησης και ανάδειξης μίας αρκετά αμφιλεγόμενης και δύσκολης να αντιμετωπισθεί θεραπευτικά ψυχικής διαταραχής, η οποία σχετίζεται άμεσα με την εν λόγω συμπεριφορά και θα προσπαθήσω να δώσω, όσο είναι δυνατόν, μία συνολική εικόνα για το θέμα. Αμφιλεγόμενη, αρχικά, γιατί έως και πολύ πρόσφατα ή ακόμα και σήμερα μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύνοδο και πιθανό σύμπτωμα μία ευρύτερης νοσολογικής οντότητας και κατηγορίας διαταραχών, κάτι που φαίνεται να αλλάζει και αρχίζει να θεωρείται ακόμα και αυτόνομη διαταραχή με διαφορετικά κλινικά χαρακτηριστικά. Δύσκολης, καθώς υφίσταται σθεναρή αντίσταση για βοήθεια και θεραπεία από τους πάσχοντες.

Συγκεκριμένα, έως και το 2013, το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο για τις Ψυχικές Διαταραχές της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-DSM, 4th Edition, 2000) ¹¹ περιλάμβανε στην μεγάλη κατηγορία «Αγχώδεις Διαταραχές» την Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή και στην κατηγορία «Διαταραχές της Προσωπικότητας» την Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή Προσωπικότητας. Από το 2013 έως και σήμερα ισχύει η 5η έκδοση του Εγχειριδίου, σύμφωνα με το οποίο δημιουργήθηκε μία νέα κατηγορία διαταραχών με τίτλο «Ιδεοψυχαναγκαστικές και Συνδεόμενες Διαταραχές» στην οποία ανήκει, πέραν της Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής, η Διαταραχή Αποθησαύρισης ή Παρασυσσώρευσης (συναντάται και με τις δύο ονομασίες), ενώ η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή Προσωπικότητας εξακολουθεί να βρίσκεται στην κατηγορία που βρισκόταν.

Ωστόσο, πλέον η συμπεριφορά της παρασυσσώρευσης ζώων με τα χαρακτηριστικά που θα περιγραφούν αναλυτικά παρακάτω φαίνεται να εξηγείται καλύτερα, αλλά όχι απόλυτα, από την Διαταραχή Αποθησαύρισης ή Παρασυσσώρευσης (στο εξής Δ.Π.). Επίσης, η συμπεριφορά αυτή που αφορά τα ζώα έχει αναφερθεί και ως Σύνδρομο του Νώε, μία εκδοχή του Συνδρόμου του Διογένη που αφορά την παρασυσσώρευση αντικειμένων.

Από εδώ και στο εξής είναι δόκιμο να χρησιμοποιείται η λέξη «παρασυσσώρευση» (ή αποθησαύριση) και όχι «συλλογή» ή «συλλέκτης» ζώων. Η λέξη «συλλογή» μπορεί να θεωρείται από όσους ασχολούνται συχνά με την φροντίδα των ζώων αλλά κι από τον υπόλοιπο πληθυσμό μία λειτουργική συμπεριφορά. Μία λειτουργική «συλλογή» είναι μεθοδική και οργανωμένη, πράγμα που δε συμβαίνει στην παρασυσσώρευση με τη δημιουργία σωρού/σωρών αντικειμένων και πληθώρας ζώων.

Επομένως, πρέπει να χρησιμοποιείται μία λέξη η οποία δεν παραπέμπει σε κάτι λειτουργικό, έστω στο ελάχιστο. Εν συνεχεία, πρέπει να εστιάζουμε στην συμπεριφορά (παρασυσσώρευση) και όχι στον χαρακτηρισμό του ατόμου (συλλέκτης ή οποιοσδήποτε άλλος), καθώς κάτι τέτοιο μπορεί να συμβάλει στην ετικετοποίηση και τον στιγματισμό του, με δευτερογενή αποτελέσματα εις βάρος των ζώων, αλλά και του ιδίου.

Με άλλα λόγια, το να χαρακτηρισθεί κάποιος «συλλέκτης» θα επιδεινώσει μακροπρόθεσμα το πρόβλημα, καθώς θα είναι πιθανότατα ο δακτυλοδεικτούμενος, ο «τρελός», που δεν αγαπά τους ανθρώπους αλλά μόνο τα ζώα, με αποτέλεσμα να γίνει κοινωνικά αποσυρμένος και αποσυνδεδεμένος, αν δεν είναι ήδη σε μεγάλο βαθμό, ενώ ο ίδιος θα συμπεριφέρεται με βάση την ιδιότητα που του αποδίδεται. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άτομο θα ήταν καλύτερο να θεωρείται ψυχικά πάσχον, εφόσον χρήζει θεραπευτικής αντιμετώπισης και αυτό επιβεβαιωθεί βάσει ψυχιατρικής εκτίμησης. Ακόμα, κι αν συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε τον όρο «συλλέκτης», μετά την ανάγνωση του άρθρου, θα ξέρουμε πλήρως σε τι αναφερόμαστε.

Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η θεραπευτική αντιμετώπιση του ατόμου, η ρήξη και ο έλεγχος του φαύλου κύκλου των σκέψεων και συναισθημάτων του στο ελάχιστο δυνατό που προκαλούν αυτή τη συμπεριφορά και η διάσωση και κτηνιατρική φροντίδα των ζώων. Αν θα μπορούσαμε να αντικαταστήσουμε τον όρο «διαταραχή» θα ήταν δόκιμο να χρησιμοποιήσουμε την λέξη «οδύνη», καθώς γύρω από την αρχική λέξη έχουν δημιουργηθεί αρκετές προκαταλήψεις, ενώ παραβλέπεται ο ψυχικός πόνος του ατόμου και περιγράφεται μόνο η συμπεριφορά του, πολύ συχνά με την επιβολή υψηλών κυρώσεων.

Επιδημιολογία

Σύμφωνα με το DSM 5 (2013) ¹¹ και άλλες μελέτες, συνήθως όσοι πάσχουν από Δ.Π. αντιμετωπίζουν και τα συμπτώματα μίας επιπλέον διαταραχής, όπως της Μείζονος Καταθλιπτικής Διαταραχής (λεγόμενη κλινική Κατάθλιψη) πάνω από το 50% των περιπτώσεων, Κοινωνικής Φοβίας και Γενικευμένης Αγχώδους Διαταραχής. Περίπου το 20% των ατόμων που πάσχουν από αυτή πληρούν και διαγνωστικά κριτήρια για την Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή. Επιπρόσθετα, αναφέρεται ότι μπορεί να πάσχουν κι από διάφορους τύπους άνοιας (περίπου το 1/3 ή το 1/2 αυτών), από σχιζοφρένεια, από διαταραχή προσωπικότητας ή αλκοολισμό ⁴⁸.

Τα πρώτα συμπτώματα μπορούν να εμφανιστούν γύρω στα 11-15 έτη, αρχίζουν να επηρεάζουν τη λειτουργικότητα της καθημερινότητας του ατόμου στα μέσα της δεκαετίας των 20’ και τελικά, επηρεάζοντάς τη σημαντικά στα μέσα της δεκαετίας των 30 ετών ¹¹.

Στις Η.Π.Α. και την Ευρώπη εκτιμάται ότι η διαταραχή απαντάται στο 2%-6% του γενικού πληθυσμού, αλλά τα ποσοστά αυτά αφορούν μόνο την κατοχή αντικειμένων. Τα συμπτώματα είναι πιο συχνά σε ηλικιωμένους και υπερήλικες 55-94 ετών από όσο σε νεώτερους ενήλικες (34-44 ετών). Συναντάται σε άνδρες και γυναίκες, αλλά κάποιες έρευνες που αφορούν αντικείμενα δείχνουν ότι κυριαρχεί στους άνδρες, παρόλο που τα δείγματα των ερευνών αποτελούνται περισσότερο από γυναίκες. Έρευνες που αφορούν ζώα έχουν βρει ότι το 76% ήταν γυναίκες και σχεδόν οι μισές ήταν από 60 χρονών κι άνω ³⁰. Άλλη έρευνα από την Κοινοπραξία Ερευνών για την Παρασυσσώρευση Ζώων των Η.Π.Α. βρήκε ότι το 83% των περιπτώσεων ήταν γυναίκες και η μέση ηλικία ήταν τα 50 έτη ²³.

Σχεδόν τα μισά (1/2) με 3/4 των ατόμων στις έρευνες παρασυσσώρευσης ζώων ζούσαν μόνα τους, ήταν διαζευγμένα ή είχαν χηρέψει, ενώ σε περίπου πάνω από τις μισές περιπτώσεις αυτά τα άτομα συγκατοικούσαν με παιδιά και ηλικιωμένους ^29,44. Επιπλέον, άλλες έρευνες σε Ισπανία, Σουηδία, Σερβία και Αυστραλία είχαν παρόμοια αποτελέσματα ^{10,24,41,43,45}. Αν και οι περισσότερες έρευνες έχουν λάβει χώρα σε Δυτικές χώρες, τα διαθέσιμα δεδομένα ακόμα και σε μη-Δυτικές χώρες προτείνουν ότι η παρασυσσώρευση γενικά (όχι μόνο ζώων) είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο με συνεπή κλινικά χαρακτηριστικά ¹¹ σε όλες τις χώρες.

Τυπικά χαρακτηριστικά - Συμπεριφορά στην παρασυσσώρευση ζώων

Εκτιμήσεις ερευνών από ζωοφιλικούς οργανισμούς και φιλανθρωπικές οργανώσεις προτείνουν ότι καταγγέλλονται κατά προσέγγιση 3000 υποθέσεις στις Η.Π.Α. ετησίως ³². Έρευνες κοινωνικών λειτουργών που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα δείχνουν ότι στο 70-90% των περιπτώσεων υπάρχει ακατάλληλη υγιεινή στα εν λόγω σπίτια και υψηλός κίνδυνος για πρόκληση επικίνδυνων ασθενειών στους ίδιους τους ενοίκους, αλλά και την ευρύτερη κοινωνία, ανάγοντάς το ως πρόβλημα δημόσιας υγείας ³⁰, ποσοστό που στην παρασυσσώρευση αντικειμένων είναι σαφώς μικρότερο ²¹. Τα ούρα και τα κόπρανα των ζώων συνήθως βρίσκονται παντού, στα πατώματα και τους τοίχους με αποτέλεσμα η συγκέντρωση αμμωνίας και αέριων οργανικών ρύπων στον χώρο να προκαλούν κρίσιμα θέματα υγείας ^12,30. Μελέτες περιπτώσεων δείχνουν ότι το 31% με 100% όσων παρασυσσωρεύουν ζώα το κάνουν και με αντικείμενα ^23,39. Εξαιτίας της υπερσυγκέντρωσης ζώων και άχρηστων αντικειμένων και σκουπιδιών, πολλές καθημερινές φυσιολογικές δραστηριότητες του ατόμου επηρεάζονται σοβαρά, όπως ο ύπνος, το μπάνιο, το μαγείρεμα, κλπ., ενώ πολύ βασικοί χώροι, όπως η κουζίνα και η τουαλέτα δεν μπορούν πλέον να χρησιμοποιηθούν. Πολλές φορές παρατηρείται τα τζάμια του σπιτιού να είναι καλυμμένα με εφημερίδες έτσι ώστε να μην βλέπει κανείς εντός. Το άτομο αδυνατεί πλέον να μεριμνήσει για την φροντίδα των ζώων, αλλά και την προσωπική του υγιεινή ⁴³. Δεν έχει επίγνωση της νοσηρής κατάστασής του κι αυτό δυσκολεύει οποιαδήποτε εξωγενή παρέμβαση ⁴⁹. Διατηρεί έντονη αντίσταση έως και εκδήλωση επιθετικότητας όταν πρόκειται να αποχωριστεί τα ζώα του, είτε με νέες υιοθεσίες ή φιλοξενίες είτε με παροχή κτηνιατρικής φροντίδας, ακόμα κι όταν είναι δωρεάν, από φόβο μήπως τα αποχωριστεί διά παντός ή πάθουν κάτι κακό.

Έχει βρεθεί ότι τα άτομα αυτά αντιμετωπίζουν κι άλλα ψυχικά και γνωστικά προβλήματα που σχετίζονται με:

• την συναισθηματική πρόσδεση, δηλαδή τον δεσμό που ανέπτυξαν με το πρόσωπο φροντίδας από την γέννησή τους, συνήθως την μητέρα,
• την ανατροφή τους σε χαοτικό οικογενειακό περιβάλλον,
• ισχυρά αισθήματα με το να είναι κοντά, να διασώζουν ^3,20,51 και να φροντίζουν ζώα,
• την απόδοση ανθρώπινων χαρακτηριστικών στα ζώα (ανθρωπομορφισμός), αλλά και
• γενικότερα αρκετά δυσλειτουργικές σχέσεις στην ενήλικη ζωή ⁵¹.

Σχετικά με τον ανθρωπομορφισμό για τα άτομα αυτά, έχει βρεθεί ότι υπάρχει μεγάλη συσχέτιση με την παρασυσσώρευση γενικότερα ως συμπεριφορά είτε με ζώα είτε με αντικείμενα ⁵³. Αυτό σημαίνει ότι όσο περισσότερα συμπτώματα παρασυσσώρευσης έχει κάποιος, τόσο περισσότερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά αποδίδει στα αντικείμενα και στα ζώα. Όσον αφορά μόνο τα ζώα προκύπτει ότι οι γυναίκες αποδίδουν περισσότερο ανθρώπινα παιδικά χαρακτηριστικά σε αυτά από ό,τι οι άντρες ⁵².

Άλλα προβλήματα που έχουν βρεθεί να σχετίζονται με αυτή τη συμπεριφορά είναι:

• ελλείμματα στην λήψη αποφάσεων και
• στην εξεύρεση λύσεων,
• στην οπτικοχωρική μάθηση και μνήμη,
• στην διατήρηση προσοχής σε μία δραστηριότητα και
• στην οργάνωση ⁵⁴.

Τέλος, κάποια σχιζοτυπικά χαρακτηριστικά έχουν συσχετισθεί αλλά όχι επαρκώς με την παρασυσσώρευση, όπως:

• αλλόκοτος λόγος,
• μαγική σκέψη και
• κοινωνικό άγχος ⁵⁶.

Ο τρόπος απόκτησης των ζώων γίνεται με δύο τρόπους, είτε ενεργητικά είτε παθητικά. Επειδή αυτά τα άτομα είναι γνωστά στην ευρύτερη τοπική κοινωνία για το ότι διασώζουν και φροντίζουν ζώα, διάφοροι μεταφέρουν στο χώρο τους ζώα χωρίς την θέληση των πρώτων, στην ουσία τα ξεφορτώνονται και μεταθέτουν το πρόβλημα στον συνάνθρωπο «εύκολη λύση». Επίσης, λόγω της απουσίας ελέγχου ως προς την αναπαραγωγή και λόγω απουσίας στειρώσεων των ήδη περισυλλεγμένων, τα ζώα αναπαράγονται αδιάκοπα. Από την άλλη, οι ίδιοι αναζητούν αδέσποτα ζώα στους δρόμους, τα οποία έχουν εγκαταλειφθεί ή χρειάζονται βοήθεια και τα περισυλλέγουν ή παρουσιάζουν ψευδώς τον εαυτό τους ως μέλος κάποιας φιλοζωικής οργάνωσης ή καταφυγίου σε ακτιβιστές ώστε να τους μεταφέρουν ζώα ^32,48.

Η συμπεριφορά αυτή από το ευρύτερο περιβάλλον μπορεί να θεωρηθεί φυσιολογική, καθώς η εικόνα ενός ηλικιωμένου συνήθως ατόμου που ταΐζει, φροντίζει και περισυλλέγει ζώα φαίνεται αλτρουιστική, υπό την άποψη ότι οι ηλικιωμένοι θεωρούνται μοναχικά άτομα που χρειάζονται την συντροφιά των ζώων. Μία σχετική περίπτωση συνέβη στην Στοκχόλμη της Σουηδίας, με μία 68χρονη να έχει συγκεντρώσει σε διαμέρισμα 25m2 έντεκα (11) κύκνους, η λεγόμενη η «Κυρά των Κύκνων», η οποία έτυχε ιδιαίτερης συμπάθειας από το ευρύτερο κοινό. Στην πραγματικότητα, όμως, τα ζώα κακοποιούνταν παθητικά, καθώς ήταν υποσιτισμένα, ζούσαν μέσα στις ακαθαρσίες, κάποια με σπασμένα φτερά, ενώ τέσσερις (4) από αυτούς υποβλήθηκαν σε ευθανασία λόγω της τραγικής κατάστασης της υγείας τους ⁵⁵.

Σε αντίθεση προς τα αντικείμενα, με τα ζώα δημιουργείται μία αμοιβαία σχέση, καθώς θεωρούνται ως ένας ασφαλής και αξιόπιστος τρόπος που μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση τραυματικών καταστάσεων του ατόμου, όπως η απώλεια ή η κοινωνική απομόνωση ⁴⁸ και αυτό μπορεί να συμβάλλει στην περαιτέρω διαβίωση. Η ανάγκη του ατόμου να σχετίζεται πλέον καλύπτεται με τα ζώα, αλλά με παθολογικό τρόπο. Είναι αμφίβολο εάν είναι η ύπαρξη των ζώων ή η απόκτησή τους καθαυτή (το κατέχειν) ή και τα δύο είναι που δημιουργούν το αίσθημα ασφάλειας στο άτομο. Βέβαιο είναι, ότι ο αποχωρισμός από αυτά είναι δυσάρεστος και προκαλεί αντιδράσεις πένθους.

Παρόλο που οι επιστημονικές έρευνες για την παρασυσσώρευση ζώων είναι λιγοστές, οι υπάρχουσες έχουν προσφέρει σημαντικά ευρήματα για να τεθεί η βάση για την περιγραφή αυτής περίπλοκης συμπεριφοράς αλλά και μίας ξεχωριστής ψυχικής διαταραχής. Γίνεται προσπάθεια να περιγραφούν διαφορετικά διαγνωστικά κριτήρια από εκείνα που αφορούν την παρασυσσώρευση αντικειμένων κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε μία πιο στοχευμένη ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση των ατόμων με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Τα ευρήματα αυτά παρουσιάζονται παρακάτω αναλυτικά.

Η απαρχή της έρευνας του φαινομένου

Η πρώτη δημοσιευμένη έρευνα που προσέγγισε το θέμα της παρασυσσώρευσης ζώων πραγματοποιήθηκε το 1982 ¹³, αφορούσε περιστατικά από το 1973 έως το 1979 σε περιοχές της Νέας Υόρκης και αναφερόταν στο φαινόμενο ως πολλαπλή κατοχή ζώων. Είναι σημαντικό να αναφερθούν αναλυτικά τα ευρήματα της έρευνας. Τα δεδομένα αφορούσαν 36 άτομα και η αναλογία ανδρών-γυναικών ήταν 3:8 για τους κατόχους γατών, 4:7 για κατόχους σκύλων και 1:3 για τα ανάμεικτα κι άλλα είδη ζώων. Ο μέσος όρος κατοχής ζώων ανερχόταν σε 34 γάτες και 23 σκύλους ανά άτομο. Οι γυναίκες εμφανώς επικρατούσαν των ανδρών σε αυτή τη συμπεριφορά, αλλά δεν επιβεβαιώθηκε η εικόνα ότι αυτές οι γυναίκες ήταν μέσης και άνω ηλικίας ή χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Η μέση ηλικία για τους κατόχους σκύλων ήταν τα 60-70 έτη, ενώ για τους κατόχους γατών και λοιπών ειδών ήταν 30-40 έτη.

Σε αυτή την έρευνα σχεδόν όλοι είχαν μορφωτικό επίπεδο Β΄βάθμιας εκπαίδευσης, με τρεις (3) εξ αυτών να έχουν και πτυχίο Γ΄βάθμιας εκπαίδευσης. Επιπλέον, οι περισσότεροι είχαν χαμηλό εισόδημα. Διαπιστώθηκε ότι η κοινωνική απομόνωση δεν ήταν προϋπόθεση για την παρασυσσώρευση ζώων, αλλά μάλλον αποτέλεσμά της.

Οι περισσότεροι είχαν οικογένειες, συντρόφους και φίλους. Καθώς αυξανόταν ο αριθμός των ζώων, οι ζωές των ατόμων υφίσταντο δραστικές αλλαγές σε όλα τα πλαίσια. Βρέθηκε ότι πολλά από αυτά τα άτομα αρνούνταν οποιαδήποτε βοήθεια προσφέρονταν από τις Αρχές και τους αρμόδιους φορείς, ενώ συνέχιζαν να προσθέτουν κι άλλα ζώα. Παραμελούσαν την δική τους υγεία και φροντίδα, αγωνιώντας για εκείνη των ζώων, κάποιοι έχοντας αυτή την επίγνωση, ενώ άλλοι όχι. Ο αριθμός των ζώων, επίσης, αυξανόταν λόγω απουσίας στειρώσεων και ανεξέλεγκτων αναπαραγωγών με αποτέλεσμα το ζήτημα να ξεφεύγει των δυνάμεών τους. Αν και τα ευρήματα της εν λόγω έρευνας ήταν πολλαπλά, φαίνονται όχι και τόσο αξιόπιστα. Ωστόσο, κοινό εύρημα σε όλες τις περιπτώσεις ήταν ότι τα ισχυρά αισθήματα των ατόμων αυτών για τα ζώα είχαν τις ρίζες τους στην παιδική τους ηλικία (π.χ. δεν μπορούσαν να έχουν κατοικίδιο, οι γονείς τους τούς το απαγόρευαν, είχαν μεγαλώσει σε φάρμα, κ.λπ.), με την παρασυσσώρευση να ξεκινά όταν αυτά τα άτομα έμεναν πλέον μόνα τους ως ενήλικες.

Τύποι παρασυσσώρευσης ζώων

Έχουν προταθεί 3 τρόποι ταξινόμησης των ατόμων που παρασυσσωρεύουν ^{32, 46} :

Ο συναισθηματικά φορτισμένος φροντιστής (overwhelmed caregiver) είναι ένα άτομο που κατέχει έναν μεγάλο αριθμό ζώων, τα οποία μέχρι πρότινος φροντίζονταν κατάλληλα, ώσπου μία αλλαγή στα δεδομένα ζωής έπληξε την ικανότητά του για παροχή κατάλληλης φροντίδας. Συνήθως, η αλλαγή αυτή αφορά μία απώλεια, π.χ. θάνατος συζύγου, απώλεια εργασίας ή προβλήματα υγείας. Αυτή δεν είναι η αιτία της συμπεριφοράς του, αλλά η πυροδότησή της. Αν και αρχικά αυτά τα άτομα προσπαθούν να παρέχουν επαρκή φροντίδα στα ζώα, καταλήγουν να κυριεύονται από συναισθήματα λύπης και απόγνωσης και οι συνθήκες διαβίωσης χειροτερεύουν. Η απόκτηση κι άλλων ζώων γίνεται παθητική, καθώς τα ήδη πολλά ζώα αναπαράγονται. Πολλές φορές, επιδεικνύουν κάποια επίγνωση της κατάστασής τους και τείνουν να περιορίζουν τα ζώα από το να αρνούνται το πρόβλημα. Η κοινωνική απομόνωση μπορεί να είναι ένας παράγοντας που διστάζουν να αναζητήσουν βοήθεια. Επιπλέον, δεν προβάλλουν ισχυρή αντίσταση στην παροχή βοήθειας από σχετικούς φορείς όσο οι άλλοι 2 ακόλουθοι τύποι.

Οι σωτήρες / διασώστες (rescuers) χαρακτηρίζονται από μία αίσθηση ότι αποστολή τους είναι να διασώζουν ζώα από μία υποτιθέμενη απειλή. Αυτά τα άτομα είναι σφόδρα αντίθετα με την ευθανασία και επιδεικνύουν έντονο φόβο για τον θάνατο των ζώων τους, ακόμα κι αν αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν την φτωχή ποιότητα φροντίδας που παρέχουν. Θεωρούν ότι μόνο εκείνοι μπορούν να νοιαστούν επαρκώς για αυτά. Ακόμα κι όταν κατακλύζονται συναισθηματικά, συνεχίζουν να μαζεύουν κι άλλα ζώα, βασιζόμενοι σε ένα μεγάλο δίκτυο ατόμων που εξυπηρετούν τις επιλογές τους. Οι μέθοδοι απόκτησης τείνουν να είναι περισσότερο ενεργητικοί παρά παθητικοί, καθώς συχνά προβαίνουν σε αναζητήσεις ζώων που θεωρούν ότι χρειάζονται βοήθεια. Οι σωτήρες κάνουν τα πάντα για να εμποδίσουν διάφορους φορείς κι Αρχές να επέμβουν πάνω στον αυξανόμενο πληθυσμό των ζώων τους. Συχνά παρουσιάζονται ως προσωπικό κάποιου οργανωμένου ιδρύματος, ως εκπρόσωποι κάποιου νόμιμου καταφυγίου.

Οι υποθέσεις παρασυσσώρευσης ζώων χαρακτηρίζονται κι από έναν δύσκολο και πολύ σοβαρό να αντιμετωπισθεί τύπο, τον εκμεταλλευτή (exploiter). Αυτός ο τύπος περιλαμβάνει άτομα με κοινωνιοπαθητικά χαρακτηριστικά που αποκτούν ζώα μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσουν τις δικές τους ανάγκες, με ελάχιστη αληθινή πρόσδεση σε αυτά. Αδιαφορούν για την ταλαιπωρία των ζώων τους και παρουσιάζουν ελλείματα ενσυναίσθησης προς ανθρώπους και ζώα. Αρνούνται σθεναρά ότι υπάρχει το οποιοδήποτε πρόβλημα και απορρίπτουν οποιαδήποτε προειδοποίηση από φορείς και Αρχές. Πιστεύουν ότι οι γνώσεις τους είναι ανώτερες των άλλων και έχουν μία έντονη ανάγκη να ασκούν έλεγχο πάνω στα ζώα τους. Επιδεικνύουν πολλά χαρακτηριστικά της Αντικοινωνικής Διαταραχής Προσωπικότητας, όπως την ψεύτικη γοητεία και το ότι έχουν χάρισμα, είναι χειριστικοί και πονηροί, ναρκισσιστές και νιώθουν περιορισμένα τύψεις ή ενοχές. Η έλλειψη συναισθηματικού δεσμού προς τα ζώα τους δείχνει ότι αυτά τα άτομα δεν πληρούν τα κριτήρια της Διαταραχής Παρασυσσώρευσης.

Τυπολογία Ατόμων με Παρασυσσώρευση Ζώων ³²

Τέλος, τα άτομα που θεωρούνται ψυχικά ασθενή με Δ.Π., μπορεί να πάσχουν και από Διαταραχή Προσκόλλησης (με πρόσωπα φροντίδας) που έχει τη βάση της σε παιδικά τραύματα. Άτομα των οποίων η δυσλειτουργική ή κακοποιητική παιδική ηλικία οδήγησε σε δυσκολία στη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων και την αντιμετώπιση στρεσογόνων γεγονότων μπορούν να βρουν καταφύγιο στην άνευ όρων σχέση με ζώα. Κάποιες έρευνες έχουν συσχετίσει συστήματα του εγκεφάλου, όπως αυτό που παράγει ωκυτοκίνη με την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων και ζώων και την στοργική και προστατευτική συμπεριφορά μας προς αυτά, που συναντάται στις γυναίκες περισσότερο ^27,35. Αυτό, ίσως, εξηγεί γιατί περισσότερο στις γυναίκες απαντώνται συμπεριφορές παρασυσσώρευσης ζώων ⁴².

Αν και υπάρχουν λιγοστές έρευνες ως προς την επαλήθευση αυτής της ταξινόμησης, μία έρευνα ⁵ ταξινόμησε το 40% ως συναισθηματικά φορτισμένους φροντιστές, το 20% ως σωτήρες και το 40% ως εκμεταλλευτές.

Είδη ζώων που παρασυσσωρεύονται

Σχετικά με τα είδη ζώων που παρασυσσωρεύονται υπάρχει σχετική ομοφωνία. Οι γάτες είναι το πιο συχνά αναφερόμενο είδος κι ακολουθούν οι σκύλοι, ενώ σε μία έρευνα στην Ισπανία οι σκύλοι ήταν το πιο συχνά αναφερόμενο είδος από ό,τι οι γάτες σε σχετικές υποθέσεις. Βοοειδή ζώα και πτηνά αναφέρονται σε άλλες έρευνες σε συχνότητα 11% με 17%20. Κάποιες έρευνες βρήκαν ότι στο 35% των υποθέσεων υπήρχε μόνο ένα είδος, στο 31% δύο είδη και στο 33% δύο και άνω, ενώ άλλες ότι στο 79% υπήρχε μόνο ένα είδος. Οι γυναίκες ήταν πιο πιθανό από τους άνδρες να έχουν περισσότερα από 100 ζώα και τα άτομα μέσης ηλικίας από 50 έως και 64 χρονών είχαν περισσότερα ζώα από όσα είχαν τα νεώτερα ή μεγαλύτερα σε ηλικία άτομα.

Σύμφωνα με την σελίδα pet-abuse.com, η οποία δυστυχώς έπαψε την λειτουργία της στις αρχές του 2018, από το 2000 έως και το 2017 στις Η.Π.Α., τα ζώα που συναντώνται περισσότερο στις υποθέσεις παρασυσσώρευσης είναι (Πίνακας 1):

• Σκύλοι (όχι pit-bull) σε 1.344 υποθέσεις
• Γάτες σε 1.249 υποθέσεις
• Άλογα σε 232 υποθέσεις
• Πτηνά (κατοικίδια) σε 226 υποθέσεις
• Κάποια τρωκτικά και κουνέλια σε 181 υποθέσεις αντίστοιχα

Σύμφωνα με τον Πίνακα 2, στις Η.Π.Α κατά το ίδιο χρονικό διάστημα καταγράφηκαν 2.148 υποθέσεις, εκ των οποίων το 55,4% στοιχειοθετήθηκε, το 25,7% καταδικάστηκε, ενώ το 15,5% δεν κατηγορήθηκε. Επίσης, σε 364 υποθέσεις όπου υπήρχε παιδική παραμέληση αλλά και παραμέληση ηλικιωμένων, το 53% αυτών ήταν υποθέσεις με παρασυσσώρευση (Πίνακας 3).

Πίνακας 1

Πίνακας 2

Πίνακας 3

Επιπτώσεις πάνω στα ζώα

Λιγοστές είναι οι έρευνες που αναφέρουν αναλυτικά τις επιπτώσεις της παρασυσσώρευσης πάνω στα ζώα. Έρευνα του 2016 ⁴⁷ που περιελάμβανε 408 σκύλους, που διασώθηκαν από συνθήκες παρασυσσώρευσης, αναφέρει ότι αυτοί οι σκύλοι είχαν φοβικές αντιδράσεις απέναντι στους ανθρώπους:

• φοβόντουσαν άγνωστους ανθρώπους λόγω της ελλιπούς κοινωνικοποίησης τους,
• παρουσίαζαν ούρηση στην θέα ανθρώπου από φόβο, λόγω της απομόνωσής τους και
• επιδείκνυαν μεγάλη ευαισθησία ακόμα και σε ένα απαλό ανθρώπινο χάδι, εξαιτίας της ελάχιστης επαφής με ανθρώπους.

Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι οι εν λόγω σκύλοι παρουσίαζαν συμπεριφορές αναζήτησης προσοχής, όπως άγχος αποχωρισμού, οι οποίες μετά από 2,5 έτη σε νέο σπίτι που είχαν υιοθετηθεί, δεν είχε μειωθεί, αλλά σταδιακά αυξανόταν. Αυτό, ίσως, σχετίζεται με τη δημιουργία ανασφαλούς δεσμού από τη γέννησή του, η οποία συνοδεύει το ζώο σε όλη του τη ζωή, παρόμοια με αυτή που συμβαίνει και στους ανθρώπους. Επίσης, παρουσίαζαν φόβο απέναντι και σε άλλους σκύλους, κάτι που υποστηρίζεται από τους εκπαιδευτές σκύλων, όταν πρόκειται να υιοθετηθεί ένας σκύλος που είναι αρκετά ταλαιπωρημένος και στο νέο σπίτι υπάρχει και άλλο ζώο.

Αν και η παρασυσσώρεση εκθέτει έναν σκύλο στη διαβίωση με πολλούς άλλους, δεν βοηθά στην κοινωνικοποίησή του με αυτούς, αλλά λόγω των άθλιων συνθηκών και των συμπεριφορών επικράτησης μεταξύ τους, τον οδηγεί στον φόβο των άλλων. Σχετικά με την επιθετικότητα κι επικράτηση των διασωθέντων σκύλων, αυτή έδειχνε να μειώνεται όσο συνέχιζαν να διαβιούν σε ένα νέο, φροντιστικό περιβάλλον, όπως και η ούρηση που είχαν αναπτύξει λόγω φόβου. Ωστόσο, η ικανότητά τους για εκπαίδευση παρέμεινε μειωμένη ⁴⁷.

Μία ξεχωριστή διαταραχή προτείνεται

Σύμφωνα με την Διαταραχή Παρασυσσώρευσης ή Αποθησαύρισης, τα παρακάτω διαγνωστικά κριτήρια πρέπει να απαντώνται στους πάσχοντες, εστιασμένα, όμως, κατά το Εγχειρίδιο DSM 5 ¹¹ στην παρασυσσώρευση αντικειμένων:

1. Εμμένουσα δυσκολία στην απόρριψη ή τον αποχωρισμό από ιδιόκτητα αντικείμενα, ανεξαρτήτως της πραγματικής τους αξίας.
2. Αυτή η δυσκολία οφείλεται στη θεωρούμενη ανάγκη να φυλαχθούν τα αντικείμενα ή στη δυσφορία που συνδέεται με την απόρριψή τους.
3. Η δυσκολία στην απόρριψη ιδιόκτητων αντικειμένων έχει ως αποτέλεσμα τη συσσώρευση αντικειμένων που στοιβάζονται σε εν χρήσει χώρους διαβίωσης και τους υπερπληρούν και θέτει σε κίνδυνο την επιδιωκόμενη χρήση αυτών των χώρων. Εάν οι χώροι διαβίωσης δεν είναι ακατάστατοι, αυτό οφείλεται αποκλειστικά στις παρεμβάσεις τρίτων (π.χ. μέλη της οικογένειας, καθαριστές, αρχές).
4. H παρασυσσώρευση προκαλεί κλινικά σημαντική δυσφορία ή έκπτωση στον κοινωνικό, επαγγελματικό ή άλλους σημαντικούς τομείς της λειτουργικότητας (συμπεριλαμβανομένης και της διατήρησης ενός ασφαλούς περιβάλλοντος για τον εαυτό και τους άλλους).
5. Η παρασυσσώρευση δεν μπορεί να αποδοθεί σε άλλη ιατρική κατάσταση (π.χ. εγκεφαλική κάκωση, εγκεφαλική αγγειακή νόσο, σύνδρομο Prader-Willi).
6. Η παρασυσσώρευση δεν εξηγείται καλύτερα από τα συμπτώματα άλλης ψυχικής διαταραχής (π.χ. ιδεοληψίες σε ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, μειωμένη ενεργητικότητα σε μείζονα καταθλιπτική διαταραχή, παραληρητικές ιδέες σε σχιζοφρένεια ή άλλη ψυχωτική διαταραχή, νοητικά ελλείμματα σε μείζονα νευρο-νοητική διαταραχή, περιορισμένα ενδιαφέροντα σε διαταραχή αυτιστικού φάσματος).

H πιο πρόσφατη σχετική έρευνα δημοσιεύτηκε μόλις το έτος 2017 ⁴⁵ και θέτει τα θεμέλια για την ανάδειξη της παρασυσσώρευσης ζώων ως ξεχωριστής νοσολογικής οντότητας και ψυχικής διαταραχής. Προτάθηκε ο διαχωρισμός της από την κλασική Δ.Π. του DSM 5 ¹¹ στην οποία η πρώτη συμπεριφορά αναφέρεται ως πιθανό σύμπτωμα κι εστιάζεται κυρίως στην παρασυσσώρευση αντικειμένων. Το δείγμα της έρευνας ανήλθε σε 33 άτομα που συσσώρευαν ζώα, εκ των οποίων το 73% (24) ήταν γυναίκες και το 27% (9) ήταν άντρες. Ο μέσος όρος ηλικίας του δείγματος ήταν 61 έτη και η μέση χρονική περίοδος κατοχής ζώων ήταν 23 έτη. Ανά άτομο αντιστοιχούσαν περίπου 41 ζώα. Η έρευνα επεσήμανε τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στην παρασυσσώρευση αντικειμένων και των ζώων.

Σύμφωνα με το εγχειρίδιο για τις Ψυχικές Διαταραχές ¹¹, η παρασυσσώρευση ζώων, ως πιθανό σύμπτωμα της Δ.Π., έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

1. τεράστιος αριθμός ζώων,
2. αδιαφορία στην παροχή ελάχιστης τροφής, καταλύματος και κτηνιατρικής φροντίδας,
3. αποτυχία για ανάληψη δράσης για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ζώων και του περιβάλλοντος,
4. παρουσία ελλιπούς επίγνωσης της κατάστασης και
5. η πλειοψηφία των ατόμων που συσσωρεύει ζώα, το κάνει και με αντικείμενα.

Η έρευνα ανέδειξε ότι το 50% του δείγματος δεν συσσώρευε αντικείμενα, το 27% αναγνώριζε τη δυσκολία να τα βγάλει πέρα εξαιτίας της κατάστασης, ενώ δεν υπήρχε στατική συμφόρηση, όπως συμβαίνει με τα αντικείμενα, καθώς τα ζώα βρίσκονταν σε συνεχή κίνηση. Επιπρόσθετα, παρατηρήθηκε ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον αποχωρισμό των αντικειμένων και των ζώων, καθώς στη δεύτερη περίπτωση απαιτείται η παροχή φροντίδας, κάτι που δεν απαιτείται με τα αντικείμενα, παρόλο που στις ακραίες περιπτώσεις δεν μπορεί να παρασχεθεί κι αυτό υποδηλώνει τον συναισθηματικό δεσμό ανθρώπου-ζώου που δημιουργείται και δυσχεραίνει την απομάκρυνση τους με υιοθεσίες. Και σε αυτή την έρευνα επιβεβαιώθηκαν βίαιες επιθέσεις μεταξύ ζώων, κανιβαλισμός, ελλιπής διατροφή, πληγωμένα και παραμελημένα ζώα εγκλωβισμένα σε κλουβιά, αλλά και άρνηση σε παροχή βοήθειας όπως οικονομική ενίσχυση, δωρεάν στειρώσεις και γενική φροντίδα.

Ως εκ τούτων, προτάθηκε η περιγραφή μίας ξεχωριστής ψυχικής διαταραχής, εκείνης της Διαταραχής Παρασυσσώρευσης/Αποθησαύρισης Ζώων ¹³ με διαφορετικά διαγνωστικά κριτήρια, όπως:

1. Συγκέντρωση πολλών ζώων
2. Αποτυχία να παρασχεθoύν τα ελάχιστα εφόδια σίτισης, καταλύματος και κτηνιατρικής φροντίδας και διαβίωση υπό τις επιδεινωμένες συνθήκες των ζώων (περιλαμβανομένων ασθενειών, πείνας ή θανάτου) και του περιβάλλοντος (π.χ. υπερπληθυσμός, εξαιρετικά ανθυγιεινές συνθήκες). Εάν η κατάσταση των ζώων και του περιβάλλοντος δεν είναι σοβαρή, αυτό οφείλεται στην παρέμβαση άλλων ατόμων.
3. Δυσφορία και δυσκολία στο να δοθούν τα ζώα. Υφίσταται μία έντονη ενασχόληση με το μέλλον τους και το άτομο δεν είναι ικανό να εμπιστευθεί άλλους ανθρώπους για την φροντίδα αυτών των ζώων.
4. Σημαντικές τροποποιήσεις και διαταραχές σε δραστηριότητες ρουτίνας, όπως στον ύπνο, την διατροφή και την υγιεινή, όταν συμβιώνουν με ζώα.
5. Η παρασυσσώρευση ζώων προκαλεί σημαντική δυσφορία ή έκπτωση στην κοινωνική λειτουργικότητα, ως απομόνωση ή/και ελαχιστοποίηση του κοινωνικού δικτύου, στην επαγγελματική λειτουργικότητα ή και σε άλλες σημαντικές περιοχές της λειτουργικότητας των ατόμων (συμπεριλαμβάνοντας την διατήρηση ενός ασφαλούς περιβάλλοντος για τον εαυτό τους και τους άλλους).
6. Βλάβη στην εκτελεστική λειτουργικότητα, η οποία περιλαμβάνει έλλειψη αυτο-συνειδητότητας και γνωστικής ευελιξίας, δυσκολίες στον προγραμματισμό (μελλοντικά σχέδια) και την οργάνωση.

Στοιχεία για την Ελλάδα

Στην Ελλάδα η συμπεριφορά αυτή δεν είναι καθόλου σπάνια. Σχετικά στοιχεία παρέχονται μόνο από το zoosos ⁵⁷, η οποία αποτελεί ενημερωτική ιστοσελίδα για όσα συμβαίνουν στα ζώα στην Ελλάδα και διαχειρίζεται η δημοσιογράφος Ελένη Ηλιοπούλου, ενώ από την Ελληνική Αστυνομία δεν καταγράφονται τόσο ειδικές περιπτώσεις κακοποίησης.

Από το ρεπορτάζ της δημοσιογράφου προκύπτουν τουλάχιστον 27 υποθέσεις από το 2011 έως τις αρχές Μαρτίου 2019. Όλα τα στοιχεία που αναφέρει η ξένη βιβλιογραφία δυστυχώς επιβεβαιώνονται. Οι άνδρες που εμπλέκονται είναι 14 και οι γυναίκες 17, καθώς σε 3 σπίτια κατοικούσαν 2 άτομα. Στην πλειοψηφία τους ήταν ηλικιωμένοι άνω των 60.

Οι περιοχές των συμβάντων εντοπίζονται γεωγραφικά σε κάθε διαμέρισμα τις Ελλάδας, ηπειρωτικά και σε νησιά. Τα ζώα ως επί το πλείστον ήταν σκύλοι και γάτες, ενώ υπήρχαν σε μικρότερο βαθμό, κατσίκια, κότες, κουνέλια και άλλα πτηνά. Ο μέσος αριθμός των περισυλλεχθέντων ζώων ανερχόταν στα 40 ζώα ανά οίκημα. Όλα τα άτομα έπασχαν από εμφανή ψυχικά και σωματικά προβλήματα, τα περισσότερα ζούσαν μόνα τους, είχαν εγκλειστεί σε ψυχιατρικό νοσοκομείο, είχαν εξαφανιστεί, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις είχαν αποβιώσει και τα ζώα είχαν μείνει μόνα τους. Δεν είχαν επίγνωση του νοσηρού της κατάστασής τους και του πόνου που προκαλούσαν στα άτυχα ζώα. Θεωρούσαν ότι τους κάνουν καλό και τα προστατεύουν από τον κίνδυνο.

Συχνά αναφέρεται στα περιστατικά ότι τα άτομα ήταν αποκομμένα από άλλα κοντινά πρόσωπα, συγγενείς και τον περίγυρο, ενώ γείτονες που γνώριζαν τις συνθήκες διαβίωσής τους δεν έκαναν κάτι για αυτό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, επίσης, οι καταγγελίες και η διαδικασία για έλεγχο ξεκινούσαν με απόφαση των εθελοντών φιλόζωων.

Όσον αφορά την κατάσταση των ζώων αυτά ήταν στο σύνολο τους υποσιτισμένα, ανάμεσα σε άλλες δεκάδες διαφόρων ειδών, αποστεωμένα, φοβικά, ζούσαν και κοιμόντουσαν ανάμεσα ή πάνω σε άλλα νεκρά ζώα, ανάμεσα σε άχρηστα, κατεστραμμένα αντικείμενα και σκουπίδια, περιττώματα και ούρα, ανθρώπινα και μη. Είχαν δερματικές παθήσεις, ασθένειες και κάποια βρίσκονταν σε ημιθανή κατάσταση.

Το νερό ήταν ανύπαρκτο ή στην καλύτερη των περιπτώσεων βρώμικο. Ζούσαν ανάμεσα σε σωρεία σκουπιδιών και άχρηστων αντικειμένων, ενώ τα καταλύματα για όσα ζούσαν και σε εξωτερικούς χώρους ήταν ανύπαρκτα. Κάποια ήταν ακόμη και αλυσοδεμένα, καταδικασμένα να πεθάνουν. Τα άτομα ήταν αρνητικά ως προς την παροχή βοήθειας, έως και επιθετικά στο να αποχωριστούν τα ζώα τους. Αυτονόητο είναι ότι τα ζώα δεν ήταν εμβολιασμένα, αποπαρασιτωμένα ή «τσιπαρισμένα».

Πολυπαραγοντικό φαινόμενο(?)

Στο φαινόμενο της παρασυσσώρευσης συνήθως συναντούμε ως «υπαίτιο» ένα άτομο, που πάσχει από ψυχική διαταραχή ή αντιμετωπίζει συναφείς ψυχολογικές δυσκολίες και πολλές φορές δεν αποδέχεται την εξωτερική βοήθεια. Ωστόσο, όπως και με άλλα φαινόμενα κι αυτό μπορεί να διαιωνίζεται και να συντηρείται από περισσότερα του ενός άτομα κι από πολλούς παράγοντες αντίστοιχα. Σημαίνοντα ρόλο μπορούν να παίξουν οι περίοικοι ή οικεία άτομα που παρατηρούν αυτή τη συμπεριφορά, αλλά αδιαφορούν και δεν την αναφέρουν στις Αρχές, με αποτέλεσμα αυτή να διαιωνίζεται.

Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις σημαντικό ρόλο παίζουν οι δημοτικές αρχές και τα αντίστοιχα τυπικά ή άτυπα δημοτικά καταφύγια. Αρχικά, κάποιοι Δήμοι, αν και υποχρεούνται από τον Νόμο στη δημιουργία καταφυγίων, δεν τα έχουν δημιουργήσει και μπορούν να κάνουν τα «στραβά μάτια» ή επιδεικνύουν ανοχή, όταν στην περιοχή αρμοδιότητάς τους υπάρχει κάποιος που μπορεί να συλλέγει ζώα. Επίσης, μπορεί να έχουν χρησιμοποιήσει χώρους για τη συγκέντρωση ζώων, π.χ. παλιά ερειπωμένα σφαγεία ή άδεια στρατόπεδα, οι οποίοι είτε παραχωρούνται σε τοπικούς συνεργαζόμενους συλλόγους ή μεμονομένους φιλόζωους, είτε απλά τοποθετούνται εκεί ζώα που διαχειρίζεται ο Δήμος σε συνεργασία με τις διάφορες εταιρείες περισυλλογής, χωρίς βεβαίως να πληρούν ούτε τις ελάχιστες προδιαγραφές της νομοθεσίας για τα ενδιαιτήματα ζώων. Αυτό συμβαίνει γιατί το κόστος δημιουργίας ενός καταφυγίου είναι ιδιαίτερα μεγάλο και εξυπηρετεί στο να μετατεθεί η ευθύνη σε κάποιον άλλο/άλλους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάποιες υποχρεώσεις για τους Δήμους που τίθενται από τον Νόμο αναφέρονται σε ουτοπικά δεδομένα και δεν δύνανται να πραγματοποιηθούν τόσο εύκολα.

Επιπλέον, κάποια από τα υπάρχοντα δημοτικά καταφύγια πολλές φορές φιλοξενούν πολύ μεγαλύτερο αριθμό ζώων από κείνον που προβλέπεται με αποτέλεσμα τα ζώα να συσσωρεύονται και οι συνθήκες διαβίωσης να πλησιάζουν ή και να είναι ίδιες με εκείνες που περιγράφηκαν παραπάνω.

Τέλος, έχει παρατηρηθεί ότι ορισμένοι Φιλοζωικοί Σύλλογοι, αν κι έχουν ξεκινήσει την περισυλλογή ζώων με τις καλύτερες προθέσεις, στη συνέχεια αδυνατούν για οικονομικούς και πρακτικούς λόγους, όπως η απουσία ενεργής βοήθειας ατόμων-εθελοντών, να φροντίσουν κατάλληλα και να δώσουν για υιοθεσία αρκετά ζώα, έτσι ώστε αυτά να συσσωρεύονται και κάποια να ζουν όλη τους τη ζωή εκεί. Φυσικά, τα παραπάνω δε μπορούν να γενικευθούν αλλά κανείς δε μπορεί να αρνηθεί ότι έχουν αναφερθεί και συμβεί στην Ελλάδα.

Εκτίμηση - Νομικά ζητήματα

Η παρασυσσώρευση ζώων θέτει κάποια πολύ ιδιαίτερα ζητήματα ως προς την νομική αντιμετώπισή της. Αρχικά, το άτομο μπορεί να μην αντιμετωπιστεί νομικά ως ψυχικά πάσχον ή τουλάχιστον με πρωτεύουσα διαταραχή την Διαταραχή Παρασυσσώρευσης, αλλά με κάποια δευτερογενή, όπως την Κατάθλιψη. Αυτό περιορίζει την σαφή κλινική εικόνα που μπορεί να αποκτηθεί από τα δικαστήρια για τις ανάγκες που έχει ένα τέτοιο άτομο.

Πρέπει να σκεφτούμε ότι για αυτό το άτομο ο αποχωρισμός του από τα ζώα του σημαίνει τις περισσότερες φορές μία τεράστια απώλεια, σαν κάποιον γονέα να χάνει τα «παιδιά» του, όπως οι ίδιοι δηλώνουν, καθώς όπως ειπώθηκε με τα ζώα συνάπτεται ένας ιδιαίτερος δεσμός.

Με μία διαφορετική ψυχιατρική εκτίμηση, τότε, το άτομο δε θα λάβει την δέουσα θεραπευτική αντιμετώπιση. Το ζήτημα στην Ελλάδα είναι γενικότερα σοβαρό, καθώς δεν υπάρχουν μετά την καταδίκη δραστών, αλλά ακόμα και σε ψυχικά πάσχοντες με μειωμένο καταλογισμό, ειδικά θεραπευτικά ή άλλα πρωτόκολλα για την αντιμετώπιση της συγκεκριμένης ψυχικής διαταραχής που να εφαρμόζονται τουλάχιστον στα Δημόσια Ψυχιατρικά Καταστήματα. Το άτομο μπορεί να αντιμετωπιστεί ως ψυχικά υγιές, αν έχει κάποια λειτουργικότητα, που εκδήλωσε παράνομη συμπεριφορά, κατόπιν με την επιβολή ποινικών και διοικητικών κυρώσεων, που πολύ πιθανόν να επιφέρουν δευτερογενή αποτελέσματα, όπως φυλάκιση για χρέη, καθώς θα είναι αδύνατο να πληρώσει τις ποινές ή τελικά να εγκλειστεί σε Ψυχιατρικό Νοσοκομείο, αλλά να καταλήξει να είναι υποθεραπευμένο.

Τα δικαστήρια θα έπρεπε να αναθέτουν σε Ψυχολόγους ή Ψυχίατρους που να είναι εξειδικευμένοι σε τέτοιου τύπου διαταραχές, αλλά και σε θέματα δεσμού ώστε να κάνουν την σχετική εκτίμηση, αλλά και να διαμορφώσουν ειδικά θεραπευτικά προγράμματα ²².

Όσον αφορά τα ζώα, δεν θεωρούνται πολλές φορές ως θύματα ενός εγκλήματος ⁵ , αλλά ως αποδεικτικά στοιχεία για την κατηγορία του δράστη. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στο να παραμένουν τα περισυλλεγμένα ζώα σε αναμονή για μήνες και να αποκλειστούν από ενδεχόμενες λειτουργικές υιοθεσίες, αλλά και αντιμετώπιση της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς που θα έχουν αποκτήσει λόγω των πρότερων συνθηκών διαβίωσης με κατάλληλη εκπαίδευση από εκπαιδευτές (με θετική προσέγγιση).

Θεραπεία

Αρκετές έρευνες αναφέρουν ότι υπάρχει υποτροπή (επανάληψη) της συμπεριφοράς αυτής στο 60% με 100% των περιπτώσεων ^20,29. Αυτό σημαίνει τα άτομα αυτά ξανασυσσωρεύουν ζώα μετά την νόμιμη αφαίρεση των προηγούμενων. Υπονοείται ότι η πλήρης θεραπεία της διαταραχής αυτή ίσως δεν είναι δυνατή ή υπάρχουν σαφείς δυσκολίες για κάποιους λόγους, όπως:

• το άτομο έχει μειωμένη εναισθησία και χαμηλό κίνητρο για αλλαγή,
• δεν δεσμεύεται απέναντι στην θεραπεία,
• δεν έχει υποστηρικτικό περιβάλλον,
• δεν δέχεται να λάβει φαρμακευτική αγωγή, κ.ά..

Όσον αφορά την υποτροπή των συμπτωμάτων της διαταραχής, δεν υπάρχουν σχετικές έρευνες. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες μελέτες περιπτώσεων που τα άτομα σταμάτησαν την παρασυσσώρευση και ήταν ικανά πλέον να απέχουν από αυτή ^20,22. Πρέπει να λαμβάνεται υπόψη προ της έναρξης της θεραπείας ότι τα άτομα αυτά έχουν σημαντικά ελλείμματα στην ικανότητά τους να αξιολογούν το πώς σκέφτονται, δηλαδή στην μεταγνωστική τους ικανότητα (σκέφτομαι τι σκέφτομαι). Αυτός είναι ένας ακόμη περιοριστικός παράγοντας ώστε να μην υπάρχει το επιθυμητό αποτέλεσμα, καθώς πάνω σε αυτή την ικανότητα θα βασιστεί η θεραπεία.

Η Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία έχει δείξει κάποια αποτελεσματικότητα όταν είναι επικεντρωμένη στις γνωσιακές διαστρεβλώσεις, δηλαδή στους λανθασμένους τρόπους σκέψεις του ατόμου. Ειδικά στα άτομα αυτά, οι ανωτέρω τρόποι είναι:

• η τελειοθηρία,
• τα αυθαίρετα συμπεράσματα,
• η υπεργενίκευση,
• οι δηλώσεις τύπου «πρέπει» ή
• η σκέψη του «όλα ή τίποτα».

Μερικά παραδείγματα:

- «Πρέπει να σώσω όσες περισσότερες γάτες μπορώ, γιατί κινδυνεύουν από φόλες.» -
Δηλώσεις τύπου «πρέπει»

- «Μία φορά δεν έσωσα έναν σκύλο από τον δρόμο και μετά δεν τον ξαναείδα. Δεν το ρισκάρω ξανά. Θα νιώσω χάλια και δεν το αντέχω.» -
Υπεργενίκευση

- «Είναι πανέμορφο. Κρίμα να ζει στον δρόμο. Θα νιώθω τόσο καλά έχοντάς το.» -
Τελειοθηρία

Άλλες θεωρίες, όπως μία ψυχοδυναμική θεωρία, που εστιάζει στο τραύμα και σε ακάλυπτες ανάγκες στην παιδική ηλικία ^7,8,9,14 αλλά και η θεωρία Mentalization ^1,2,4,15,16, που εστιάζει στη δυνατότητα συναισθηματικής νοημοσύνης, προτείνουν σε ποια ακριβώς ζητήματα θα έπρεπε να εστιάζουν οι θεραπείες και πώς διάφορες εμπειρίες και γνωσιακά ελλείμματα εμπλέκονται με την παρασυσσώρευση ζώων.

Η βιβλιογραφία επισημαίνει ότι η καταλληλότερη προσέγγιση των ατόμων αυτών στον χώρο τους πρέπει να είναι δια-συνεργατική αποτελούμενη από πολλές ειδικότητες, όπως Αστυνομία, Κοινωνική Υπηρεσία, Πυροσβεστική, Υγειονομικό, εφημερεύον Ψυχιατρικό και Γενικό Νοσοκομείο και Εισαγγελικό Λειτουργό ²⁰.

Όσον αφορά την φαρμακευτική αγωγή, οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης της σεροτονίνης (γνωστά ως SSRIs) και τα αντιψυχωτικά έχουν φανεί αποτελεσματικά, αλλά αυτό εξαρτάται κι από την συννοσηρότητα με άλλες διαταραχές ^48,50.

Εκτίμηση συνθηκών διαβίωσης

Στον ακόλουθο πίνακα γίνεται μία σαφής εκτίμηση για τις συνθήκες διαβίωσης του ζώου ή των ζώων που διαθέτει κάποιος. Παρατίθενται οι πέντε θεμελιώδεις ελευθερίες των ζώων και ανάλογα με το αν τηρείται η καθεμία από αυτές, μπορεί να προκύψει εάν η ποιότητα ζωής τους είναι καλή ή κακή. Αντίστοιχα, προκύπτει και τι είδους φροντίδα παρέχεται κι αν οι ανάγκες του ζώου καλύπτονται. Ο εν λόγω πίνακας περιγράφεται από τον Patronek (2010), προσαρμόστηκε από την Farm Animal Welfare Committee (2009) και αποτελεί ένα σαφές διαγνωστικό εργαλείο για την ευζωία των ζώων γενικότερα.

Στατιστικά στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ.

Σύμφωνα με στοιχεία που παρασχέθηκαν από την ΕΛ.ΑΣ. και το Γραφείο Τύπου του Υπ. Προστασίας του Πολίτη στη σελίδα Report Animal Abuse Greece για το έτος 2017 και 2018 (έως 31/10) υποβλήθηκαν στις Αστυνομικές Υπηρεσίες συνολικά 6.191 καταγγελίες, ενώ συνελήφθησαν 487 άτομα, για περιπτώσεις κακοποίησης, βασανισμού και θανάτωσης ζώων.

Τι βλέπουμε στην παρασυσσώρευση

Με έγκριση της δημοσιογράφου Ελένης Ηλιοπούλου παρατίθενται κάποιες φωτογραφίες από τις περιπτώσεις στην Ελλάδα ⁵⁷. Αποκλείεται η προβολή κάποιων εξαιρετικά σκληρών εικόνων. Ωστόσο, με μία σχετική αναζήτηση, θα καταλάβετε πλήρως τις αποτρόπαιες συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων και των ζώων.

Ευχαριστώ θερμά την Ελένη Ηλιοπούλου, δημοσιογράφο και διαχειρίστρια της ιστοσελίδας zoosos για την παραχώρηση του σημαντικού υλικού για τις περιπτώσεις στην Ελλάδα, την Αστυνομικό Chase Siobhan, Αξιωματικό του Αστυνομικού Τμήματος της κομητείας του Fairfax (FCPD) στην πολιτεία της Βιρτζίνια των Η.Π.Α., υπεύθυνη για την προστασία των ζώων στην αντίστοιχη Μονάδα, την Αγγελική Μπαρτσιώκα, μέλος του Δ.Σ. της Πανελλαδικής & Περιβαλλοντκής Ομοσπονδίας και Αντιπρόεδρο του Φιλοζωικού Συλλόγου Φθιώτιδας, για τη σημαντική βοήθειά τους στο θέμα της παρασυσσώρευσης.

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Allen, J., G. (2006). Mentalizing in practice. In: Allen JG, Fonagy P, eds. Handbook of Mentalization-Based Treatment. Chichester, UK: Wiley.
2. Allen, J., G., Fonagy, P. (2006). Handbook of Mentalization-Based Treatment. Chichester, UK: Wiley.
3. Arluke, A., & Killeen, C. (2009). Inside Animal Hoarding: The Case of Barbara Erickson and Her 552 Dogs. West Lafayette, IN: Purdue University Press.
4. Bateman A, Fonagy P. Mentalization-Based Treatment for Borderline Personality Disorder: A Practical Guide. Oxford, UK: Oxford University Press; 2006.
5. Bernstein, M., & Wolf, B., M. (2005)Time to feed the evidence: what to do with seized animals. Environmental Law Reporter, 35, 10679-10689. http://elr.info/sites/default/files/articles/35.10679.pdf . Accessed March 7, 2015.
6. Berry, C., Patronek, G., J., & Lockwood, R. (2005). Animal hoarding: a study of 56 case outcomes. Animal Law, 11, 167-194.
7. Brown, S., E. (2004).The human-animal bond and self-psychology: toward a new understanding. Soc Animals, 12, 67-86.
8. Brown, S., E. (2007). Companion animals as self-objects. Anthrozoos, 20, 329-343.
9. Brown, S., E. (2011). Theoretical concepts from self-psychology applied to animal hoarding. Soc Animals, 19, 175-193.
10. Calvo, P., Duarte, C., Bowen, J., Bulbena, A., & Fatjó, J. (2014). Characteristics of 24 cases of animal hoarding in Spain. Animal Welfare, 23(2), 199-208. doi:10.7120/09627286.23.2.199
11. Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5. (2013). Washington, DC: American
12. Douwes, J., Thorne, P., Pearce, N., & Heederik, D. (2003). Bioaerosol health effects and exposure assessment: progress and prospects. Ann Occup Hyg., 47, 187-200.
13. Ferreira, E. A., Paloski, L. H., Costa, D. B., Fiametti, V. S., Oliveira, C. R., Argimon, I. I., Irigaray, T. Q. (2017). Animal Hoarding Disorder: A new psychopathology? Psychiatry Research, 258, 221-225.
14. Flores, P., J. (2004). Addiction as an Attachment Disorder. Lanham, MD: Jason Aronson.
15. Fonagy, P., Gergely, G., Jurist, E., & Target, M. (2002). Affect Regulation, Mentalization, and the Development of the Self. New York: Other Press.
16. Fonagy, P., Target, M. (2006). The mentalization-focused approach to self-pathology. J Pers Disord, 20, 544-576.
17. Fonagy P, Bateman A, Bateman A. 2011. The widening scope of mentalizing: a discussion. Psychol Psychother,84, 98-110.
18. Frost, R., (2000). People who hoard animals. Psychiatr Times, 17(4), 25-29.
19. Frost, R., O., Patronek, G., & Rosenfield, E., (2011). Comparison of object and animal hoarding. Depress Anxiety, 28, 885-891.
20. Frost, R. O., Patronek, G., Arluke, A., & Steketee, G. (2015). The Hoarding of Animals: An Update. Psychiatric Times, 32(4), 1-8. www.psychiatrictimes.com/
21. Frost, R. O., Steketee, G., & Williams, L. (2000). Hoarding: A community health problem. Health and Social Care in the Community, 8(4), 229-234. doi:10.1046/j.1365-2524.2000.00245.x
22. Frost, R., O., & Steketee, G., (2010). Stuff: Compulsive Hoarding and the Meaning of Things (pp. 118-133). New York: Houghton Mifflin Harcourt.
23. Health implications of animal hoarding, (2002). Health Soc Work., 27, 125-136.
24. Joffe, M., O’Shannessy, D., Dhand, N., K., Westman, M., & Fawcett, A. (2014). Characteristics of persons convicted for offences relating to animal hoarding in New South Wales. Aust Vet J, 92, 369-375.
25. Levitt L, Grisso T, Patronek GJ, eds. Animal Maltreatment: Forensic Mental Health Issues and Evaluations. New York: Oxford University Press. In press.
26. Mataix-Cols, D., (2014). Clinical practice. Hoarding disorder. N Engl J Med, 370, 2023-2030.
27. Miller, S.,C., Kennedy, C., DeVoe, D. Hickey, M., Nelson, T., & Kogan, L. (2009). An examination of changes in oxytocin levels in men and women before and after interaction with a bonded dog. Anthrozoos, 22, 31-42.
28. Nathanson, J., N., & Patronek, G. (2012). Animal hoarding: how the semblance of a benevolent mission becomes actualized as egoism and cruelty. In: B. Oakley, A. Knafo, G .Madhavan & D. S. Wilson (Eds). Pathological Altruism (pp. 107-115). New York: Oxford University Press.
29. Ockenden, E. M., Groef, B. D., & Marston, L. (2014). Animal Hoarding in Victoria, Australia: An Exploratory Study. Anthrozoös, 27(1), 33-47. doi:10.2752/175303714x13837396326332

30. Patronek, G. (1999). Hoarding of animals: an under-recognized public health problem in a difficult-to-study population. Public Health Rep,114, 81-87.
31. Patronek, G. (2006). Animal hoarding: its roots and recognition. DVM360. veterinarymedicine.dvm360.com
32. Patronek, G., Loar, L., & Nathanson, J., N. (2006). Animal Hoarding: Structuring Interdisciplinary Responses to Help People, Animals, and Communities at Risk. Hoarding of Animals Research Consortium.. http://www.tufts.edu/vet/hoarding/pubs/AngellReport.pdf. Accessed March 7, 2015.
33. Patronek, G., & Nathanson, J., N. (2009).A theoretical perspective to inform assessment and treatment strategies for animal hoarders. Clin Psychol Rev., 29, 274-281.
34. Patronek, G., & Weiss, K., J. (2012). Animal hoarding: a neglected problem at the intersection of psychiatry, veterinary medicine, and law. Findings from the Henderson House Workgroup. Poster presented at: American Psychology-Law Conference; San Juan, Puerto Rico. Poster 117-64. http://www.tufts.edu/vet/hoarding/pubs/APLS2012.pdf . Accessed March 7, 2015.
35. Pierrehumbert, B., Torrisi, R., Laufer, D., Halfon, O., Ansermet, F., Beck Popovic, M. (2010). Oxytocin response to an experimental psychosocial challenge in adults exposed to traumatic experiences during childhood or adolescence. Neuroscience,166, 168-177.
36. Ramos D, da Cruz NO, Ellis SLH, et al. Early stage animal hoarders: are these owners of large numbers of adequately cared-for cats? Hum Animal Interact Bull. 2013;1(1):55-69.
37. Rasmussen, J.,L., Steketee, G., Frost, R.,O., Tolin, D.,F., Brown, T., A. (2014). Assessing squalor in hoarding: the Home Environment Index. Community Ment Health J, 50, 591-596.

38. Reinisch, A., I. (2009). Characteristics of six recent animal hoarding cases in Manitoba. Can Vet J., 50, 1069-1073.
39. Steketee, G., Gibson, A., Frost, R. O., Alabiso, J., Arluke, A., & Patronek, G. (2011). Characteristics and antecedents of people who hoard animals: An exploratory comparative interview study. Review of General Psychology, 15(2), 114-124. doi:10.1037/a0023484
40. Steketee, G., Frost, R., O. (2014). Phenomenology of hoarding. In: R. O. Frost, G. Steketee (Eds). Handbook of Hoarding and Acquiring (pp. 19-32). New York: Oxford University Press.
41. Svanberg, I. (2011). The social construction of the swan lady: a case of animal hoarding in Sweden. Unpublished paper. Uppsala Centre for Russian and Eurasian Studies.
42. Taylor, S.,E., Klein, L., C., & Lewis, B., P, Gruenewald, T., L., Gurung, R., A., Updegraff, J., A. (2000). Biobehavioral responses to stress in females: tend-and-befriend, not fight-or-flight. Psychol Rev, 107, 411-429.
43. Vucinic, M., Radisavljevic, K., & Vukmirovic, N., (2009). Some cases of animal hoarding from Serbia. In: Proceedings from the 21st International Conference on Animal Protection and Welfare, Brno, Czech Republic.
44. Worth, D., & Beck, A., M. (1981). Multiple ownership of animals in New York City. Trans Stud Coll Physicians Phila, 3, 280-300.
45. Zak, P. (2014). Dogs (and cats) can love. The Atlantic. http://www.theatlantic.com/health/archive/2014/04/does-your-dog-or-cat-a.... Accessed March 7, 2015.
46. Kogan, L., & Blazina, C. (2019). Clinicians guide to treating companion animal issues: Addressing human-animal interaction. London, United Kingdom: Academic Press.

47. Mcmillan, F. D., Vanderstichel, R., Stryhn, H., Yu, J., & Serpell, J. A. (2016). Behavioural characteristics of dogs removed from hoarding situations. Applied Animal Behaviour Science, 178, 69-79.
48. Saldarriaga-Cantillo, A., & Nieto, J. C. (2014). Noah Syndrome: A Variant of Diogenes Syndrome Accompanied by Animal Hoarding Practices. Journal of Elder Abuse & Neglect, 27(3), 270-275.
49. Fond, G., Jollant, F., & Abbar, M. (2010). The need to consider mood disorders, and especially chronic mania, in cases of Diogenes syndrome (squalor syndrome). International Psychogeriatrics, 23(3), 505-507.
50. Koeck, A., Bouckaert, F., & Peuskens, J. (2007). [Hoarding as the core symptom of the Diogenes Syndrome. A case study]. Tijdschr Psychiatr, 49(3), 195-199.
51. Steketee, G., Gibson, A., Frost, R. O., Alabiso, J., Arluke, A., & Patronek, G. (2011). Characteristics and Antecedents of People who Hoard Animals: An Exploratory Comparative Interview Study. Review of General Psychology, 15(2), 114-124. doi:10.1037/a0023484
52. Neave, N., Jackson, R., Saxton, T., & Hönekopp, J. (2015). The influence of anthropomorphic tendencies on human hoarding behaviours. Personality and Individual Differences, 72, 214-219.
53. Timpano, K. R., & Shaw, A. M. (2013). Conferring humanness: The role of anthropomorphism in hoarding. Personality and Individual Differences, 54(3), 383-388.
54. Woody, S. R., Kellman-Mcfarlane, K., & Welsted, A. (2014). Review of cognitive performance in hoarding disorder. Clinical Psychology Review, 34(4), 324-336.
55. Svanberg, I. & Arluke, A. (2016). The Swedish Swan Lady: Reaction to an Apparent Animal Hoarding Case. Society & Animals, 24, 63-77.

56. Weintraub, M. J., Brown, C. A., & Timpano, K. R. (2018). The relationship between schizotypal traits and hoarding symptoms: An examination of symptom specificity and the role of perceived cognitive failures. Journal of Affective Disorders, 237, 10-17.
57. Zoosos.gr- Ελληνική ενημερωτική ιστοσελίδα για όσα συμβαίνουν στα ζώα στην Ελλάδα. Φωτογραφίες και στοιχεία από άρθρα της σελίδας με την ετικέτα «Συλλέκτης», «Συλλέκτες»