Ποιες είναι οι βασικές δεξιότητες συμβουλευτικής;

Ακρόαση άρθρου......

Τι εννοούμε όταν λέμε «δεξιότητες συμβουλευτικής»; Μια σημασία της λέξης «δεξιότητες» σχετίζεται με τους τομείς των δεξιοτήτων: αφορά, για παράδειγμα, δεξιότητες ακρόασης ή δεξιότητες αυτοαποκάλυψης. Μια άλλη σημασία του όρου αναφέρεται στο επίπεδο επάρκειας: αφορά δηλαδή το κατά πόσο είναι κανείς καταρτισμένος ή όχι σε έναν συγκεκριμένο τομέα.

Ωστόσο, η επάρκεια σε μια δεξιότητα είναι καλύτερο να μη γίνεται αντιληπτή με όρους διωνυμικής επιλογής («είτε - είτε»), με βάση δηλαδή το αν οι βοηθοί κατέχουν ή δεν κατέχουν μια δεξιότητα. Αντίθετα, σε έναν τομέα δεξιοτήτων είναι πιο ορθό να σκεφτόμαστε ότι ένας βοηθός μπορεί να έχει επαρκείς/καλές ή περιορισμένες/φτωχές δεξιότητες ή κάτι μεταξύ αυτών των δύο.

Για τους σκοπούς του άρθρου, ο όρος βοηθός θα αναφέρεται σε όλους όσοι χρησιμοποιούν δεξιότητες συμβουλευτικής ως επαγγελματίες ή οιονεί σύμβουλοι στα πλαίσια των βασικών επαγγελματικών τους ρόλων που δεν έχουν συμβουλευτικό χαρακτήρα, στα πλαίσια εθελοντικής εργασίας σε υπηρεσίες συμβουλευτικής και βοήθειας, ή σε δίκτυα υποστήριξης ομηλίκων/συναδέλφων. 

Ο όρος βοηθούμενος χρησιμοποιείται για τα αναρίθμητα άτομα με τα οποία αλληλεπιδρούν οι βοηθοί όταν χρησιμοποιούν δεξιότητες συμβουλευτικής. Κάποια από αυτά τα άτομα μπορεί να αναφέρονται και ως «πελάτες» ή «συμβουλευόμενοι». Και βέβαια, όπως ακριβώς ο βασικός ρόλος των βοηθών δεν είναι ο ρόλος του συμβούλου, έτσι και οι συμβουλευόμενοι/βοηθούμενοι ή πελάτες μπορεί να έχουν άλλους βασικούς ρόλους, όπως μαθητές, φοιτητές, ασθενείς, κάτοικοι, νέοι, ηλικιωμένοι, συνάδεφοι και συνομήλικοι.

Βασικές δεξιότητες συμβουλευτικής

Η λέξη «βασικές», όταν συνδυάζεται με τις δεξιότητες συμβουλευτικής, υποδηλώνει ένα σύνολο κεντρικών δεξιοτήτων συμβουλευτικής πάνω στις οποίες οι βοηθοί μπορούν να στηρίξουν την άσκηση παροχής βοήθειας. Μια άλλη σχετική ερμηνεία του όρου «βασικές» είναι ότι πρόκειται για στοιχειώδεις ή πρωταρχικές και όχι για προχωρημένες ή εξειδικευμένες δεξιότητες. Η ποιότητα της σχέσης βοηθού-βοηθούμενου είναι σημαντική για την επιτυχία των μεταξύ τους συναντήσεων.

Συνακόλουθα, πολλές είναι και οι βασικές δεξιότητες που θα ενισχύσουν το πόσο καλά οι βοηθοί και οι βοηθούμενοι συνδέονται μεταξύ τους. Τέτοιες δεξιότητες αφορούν την κατανόηση του εσωτερικού πλαισίου αναφοράς των συμβουλευόμενων και την αντανάκλαση των αισθημάτων τους. Άλλες αφορούν την υποστήριξη των βοηθούμενων έτσι ώστε να κατανόησουν τα προβλήματά τους και τις καταστάσεις με σαφήνεια.

Ενημερωθείτε για το ασύγχρονο σεμινάριο Εισαγωγή στην ψυχολογία από την πλατφόρμα του PSYVERSITY

Για παράδειγμα, οι βοηθοί μπορούν να θέσουν βασικές ερωτήσεις για τα αισθήματα, τις φυσικές αντιδράσεις, τις σκέψεις, την επικοινωνία και τις δράσεις.

Άλλες βασικές δεξιότητες πάλι μπορούν να επικεντρωθούν σε απλούς και άμεσους τρόπους υποστήριξης των συμβουλευόμενων προκειμένου αυτοί να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο σκέπτονται, νιώθουν, επικοινωνούν και δρουν.

Σε όλους τους τομείς δεξιοτήτων οι βοηθοί είναι πιθανό να διαθέτουν έναν συνδυασμό δυνάμεων και αδυναμιών. Για παράδειγμα, στον τομέα των δεξιοτήτων ακρόασης, ένας βοηθός μπορεί να είναι ικανός να κατανοεί τα βοηθούμενα άτομα, αλλά λιγότερο κανός να δείχνει την κατανόησή του. Κατά παρόμοιο τρόπο και οι βοηθούμενοι σχεδόν σε όλους τους τομείς της λειτουργίας τους διαθέτουν έναν συνδυασμό περιορισμένων/φτωχών και επαρκών/καλών δεξιοτήτων.

Μια τρίτη σημασία της λέξης «δεξιότητα» σχετίζεται με τη γνώση και την αλληλουχία των επιλογών που συνεπάγεται η εφαρμογή μιας δεδομένης δεξιότητας. Το σημαντικό στοιχείο οποιασδήποτε δεξιότητας είναι η ικανότητα του ατόμου να υλοποιεί και να εφαρμόζει κάποιες επιλογές για να επιτυγχάνει τους στόχους που θέτει. Για παράδειγμα, αν οι βοηθοί πρέπει να είναι ικανοί να ακούν εις βάθος και με ακρίβεια τους βοηθούμενους, θα πρέπει να κάνουν αποτελεσματικές επιλογές σε αυτό τον τομέα δεξιοτήτων και να τις εφαρμόζουν με επιτυχία.

Ο σκοπός της κατάρτισης στις δεξιότητες συμβουλευτικής

Ο σκοπός της κατάρτισης στις δεξιότητες συμβουλευτικής, όπως ο σκοπός της εποπτείας είναι να μάθουν οι εκπαιδευόμενοι να λαμβάνουν επιτυχημένες αποφάσεις στους τομείς δεξιοτήτων τους οποίους αφορούν τα προγράμματα της κατάρτισής τους. Για παράδειγμα, στον τομέα δεξιοτήτων ενεργητικής ακρόασης, ο στόχος θα είναι η διευκόλυνση των φοιτητών ώστε να κάνουν καλές επιλογές όχι μόνο στη διαδικασία της κατανόησης των συμβουλευόμενων, αλλά και σε σχέση με τον τρόπο με τον οποίο τους δείχνουν την κατανόησή τους.

Υπάρχουν δύο βασικά στοιχεία που πρέπει να αναζητούμε σε οποιονδήποτε τομέα επικοινωνίας βοηθών ή βοηθούμενων: πρώτον, ποια είναι τα συσταστικά της καλής εξωτερικής συμπεριφοράς και δεύτερον, τι παρεμποδίζει και τι ενισχύει την εκδήλωση αυτής της συμπεριφοράς.

Μια δεξιότητα συμβουλευτικής λοιπόν, όπως η ενεργητική ακρόαση, αφορά τόσο την ικανοποιητική διαπροσωπική επικοινωνία όσο και την ικανοποιητική ενδοπροσωπική νοητική επεξεργασία.

Ένας τρόπος για να κατανοήσουμε την παραπάνω πρόταση είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι η εξωτερική συμπεριφορά έχει την προέλευσή της στον νου και, κατά συνέπεια, τόσο η σκέψη όσο και η συμπεριφορά αποτελούν κατά βάση νοητικές διεργασίες. Στο σημείο αυτό ωστόσο πρέπει να γίνει η διάκριση μεταξύ δυο βασικών κατηγοριών δεξιοτήτων των βοηθών και των βοηθούμενων.

Πρώτον, υπάρχουν δεξιότητες επικοινωνίας και δράσης ή δεξιότητες που συνεπάγονται εσωτερική συμπεριφορά. Οι αναγνώστες μπορεί να αναρωτιούνται γιατί δεν αναφερόμαστε σε δεξιότητες αισθημάτων και σε δεξιότητες φυσικών ή σωματικών αντιδράσεων. Ο λόγος είναι ότι τα αισθήματα και οι φυσικές αντιδράσεις είναι ουσιαστικά στοιχείο της ενστικτώδους ή ζωώδους φύσης του ατόμου και δεν συνιστούν από μόνες τους δεξιότητες. Παρ' όλα αυτά, βοηθοί και βοηθούμενοι είναι σε θέση να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο αισθάνονται και αντιδρούν σωματικά μέσω του τρόπου με τον οποίο επικοινωνούν, δρουν και σκέπτονται.

Δεξιότητες επικοινωνίας και δράσης

Οι δεξιότητες επικοινωνίας και δράσης αναφέρονται σε παρατηρήσιμες συμπεριφορές. Αφορούν αυτά που κάνουν τα άτομα και τον τρόπο με τον οποίο τα κάνουν, παρά το τι και πώς νιώθουν και σκέπτονται. Για παράδειγμα, είναι διαφορετικό οι βοηθοί να ανησυχούν για τους βοηθούμενους και διαφορετικό να ενεργούν βάσει αυτού του αισθήματος.

Πώς επικοινωνούν οι βοηθοί με τους βοηθούμενους και δρουν για να τους δείξουν συμπάθεια και συμπόνια;

Πρέπει να το κάνουν με τις λέξεις, με τη φωνή και τη γλώσσα του σώματος. Οι δεξιότητες επικοινωνίας και δράσης ποικίλλουν ανάλογα με τον τομέα εφαρμογής τους: για παράδειγμα, υπάρχουν δεξιότητες ακρόασης, δεξιότητες ερωτήσεων και δεξιότητες πρόκλησης-αμφισβήτησης.

Τρεις κεντρικές δεξιότητες του νου

Ανάπτυξη συνομιλίας με τον εαυτό (αυτοομιλία)

Αντί να μιλούν αρνητικά στον εαυτό τους πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από συγκεκριμένες καταστάσεις, οι άνθρωποι μπορούν να αναγνωρίσουν ότι έχουν επιλογές και μπορούν να κάνουν δηλώσεις αντιμετώπισης προς τον εαυτό τους, που τους βοηθούν να παραμείνουν ήρεμοι και ψύχραιμοι, να καθορίσουν τους στόχους τους, να εξασκηθούν στο τι πρέπει να κάνουν, καθώς και να επιβεβαιώσουν τις δυνάμεις τους, τις δεξιότητές τους και τους υποστηρικτικούς τους παράγοντες. Επιπλέον, μπορούν να χρησιμοποιούν την αυτοομιλία για να δημιουργούν νοερές εικόνες που υποστηρίζουν τις λεκτικές δηλώσεις προς τον εαυτό τους.

Δημιουργία κανόνων

Οι μη ρεαλιστικοί κανόνες που θέτουν οι άνθρωποι επιβάλλουν μη ρεαλιστικές απαιτήσεις στους ίδιους, στους άλλους και στο περιβάλλον. Για παράδειγμα «Πρέπει πάντα να είμαι χαρούμενη», «Οι άλλοι πρέπει να με προσέχουν», «Το περιβάλλον μου δεν πρέπει να περιέχει πόνο». Αντί γι' αυτό, μπορούν να διαμορφώσουν ρεαλιστικούς ή προτιμητέους κανόνες. Για παράδειγμα: «Προτιμώ να είμαι χαρούμενη τον περισσότερο καιρό, αλλά δεν είναι ρεαλιστικό να προσδοκώ κάτι τέτοιο συνεχώς».

Διαμόρφωση αντιλήψεων

Οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν να ελέγχουν κατά πόσο οι αντιλήψεις τους είναι αληθινές, αντί να σπεύδουν να βγάλουν συμπεράσματα. Μπορούν να μάθουν να διακρίνουν μεταξύ γεγονότων και συναγωγών, έτσι ώστε να οδηγούνται σε όσο το δυνατόν πιο ακριβή συμπεράσματα.

Αισθήματα και φυσικές αντιδράσεις

Σε μεγάλο βαθμό, οι άνθρωποι είναι ό,τι αισθάνονται. Τα σημαντικά αισθήματα είναι η χαρά, το ενδιαφέρον, η έκπληξη, ο φόβος, η λύπη, ο θυμός και η αποστροφή ή η περιφρόνηση. Οι ορισμοί της λέξης «αισθήματα» στα λεξικά τείνουν να χρησιμοποιούν λέξεις όπως «σωματική αίσθηση», «συναισθήματα» και «επίγνωση». Και οι τρεις αυτοί όροι προβάλλουν μια διάσταση των αισθημάτων. Τα αισθήματα ως φυσικές αισθήσεις ή σωματικές αντιδράσεις αντιπροσωπεύουν τη βαθύτερη ζωώδη φύση του ατόμου. Οι άνθρωποι είναι κατ' αρχάς ζώα και μετά πρόσωπα.

Ως τέτοια, πρέπει να μάθουν να εκτιμούν και να ζουν με τη βαθύτερη ζωώδη φύση τους. Η λέξη συναισθήματα υπονοεί κίνηση. Τα αισθήματα είναι διεργασίες. Οι άνθρωποι υπόκεινται σε μια συνεχή ροή βιολογικών εμπειριών.

Η επίγνωση υπονοεί ότι τα άτομα μπορούν να έχουν συνείδηση των αισθημάτων τους. Παρά ταύτα, σε διάφορα επίπεδα και με διαφορετικούς τρόπους, είναι δυνατόν να μη βρίσκονται σε επαφή με τα αισθήματά τους.

Οι φυσικές αντιδράσεις αναπαριστούν και ταυτόχρονα συνοδεύουν τα αισθήματα, και κατά μια έννοια είναι σχεδόν αδύνατον να διακριθούν από αυτά. Για παράδειγμα, στις σωματικές αλλαγές που συνδέονται με το άγχος είναι δυνατόν να περιλαμβάνονται η γαλβανική αντίδραση του δέρματος (εντοπίσιμες ηλεκτρικές αλλαγές που συμβαίνουν στο δέρμα), η αυξημένη πίεση του αίματος, η ταχυκαρδία και ο έντονος σφυγμός, η ρηχή και γρήγορη αναπνοή, η μυϊκή ένταση, η ξηροστομία, τα στομαχικά προβλήματα όπως έλκος, οι δυσκολίες στον λόγο όπως τραύλισμα, οι δυσκολίες ύπνου και τα σεξουαλικά προβλήματα όπως ολική ή μερική απώλεια της σεξουαλικής επιθυμίας.

Άλλες φυσικές αντιδράσεις περιλαμβάνουν επιβράδυνση των κινήσεων του σώματος σε περιπτώσεις κατάθλιψης και διεσταλμένες κόρες σε στιγμές θυμού ή σεξουαλικής έλξης. Κάποιες φορές τα άτομα αντιδρούν στις φυσικές τους αντιδράσεις. Για παράδειγμα, σε κρίσεις άγχους και πανικού μπορεί πρώτα να νιώσουν ένταση και άγχος, και στη συνέχεια να αισθανθούν ακόμη μεγαλύτερη ένταση και άγχος εξαιτίας αυτού του αρχικού τους αισθήματος.

Τα αισθήματα και οι φυσικές αντιδράσεις κατέχουν κεντρική θέση στη διαδικασία της παροχής βοήθειας.

Οι βοηθοί πρέπει να έχουν την ικανότητα να βιώνουν και να κατανοούν τόσο τα δικά τους αισθήματα όσο και εκείνα του ατόμου που βοηθούν. Το γεγονός όμως ότι τα αισθήματα αντανακλούν τη ζωώδη φύση του ανθρώπου δεν σημαίνει ότι οι βοηθοί και οι βοηθούμενοι δεν μπορούν να επενεργήσουν σε αυτά. Στην παροχή βοήθειας, τρεις εν μέρει αλληλοεπικαλυπτόμενες περιοχές, στις οποίες τα αισθήματα και οι συνοδές φυσικές αντιδράσεις έχουν σημασία, είναι η βίωση, η έκφραση και η διαχείριση των αισθημάτων.

Σε καθεμία από αυτές τις περιοχές οι βοηθοί θα εργαστούν με την επικοινωνία-δράση, τις σκέψεις και τις νοητικές διεργασίες των βοηθούμενων προκειμένου να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο αυτοί νιώθουν και αντιδρούν.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Βασικές δεξιότητες Συμβουλευτικής που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.