Μπορεί να αλλάξει ένας άνθρωπος; Απαντά ο Erich Fromm

Ακρόαση άρθρου......

Έχοντας ως προϋπόθεση ότι μόνο μια θεμελιακή αλλαγή στον ανθρώπινο χαρακτήρα, που θα τον προσανατολίσει από τον κυρίαρχο σήμερα τρόπο του «να έχεις» στον τρόπο του «να είσαι», μπορεί να μας σώσει από την ψυχολογική και οικονομική καταστροφή, τίθεται το ερώτημα: είναι δυνατή μία ευρείας κλίμακας αλλαγή του χαρακτήρα και, αν ναι, πώς θα επέλθει;

Υποστηρίζω πως ο ανθρώπινος χαρακτήρας μπορεί να αλλάξει, αν υπάρξουν αυτές οι συνθήκες:

• Υποφέρουμε και έχουμε επίγνωση αυτού του γεγονότος
• Αναγνωρίζουμε την αιτία της δυστυχίας μας
• Αναγνωρίζουμε ότι υπάρχει τρόπος να υπερβούμε τη δυστυχία μας
• Αποδεχόμαστε ότι προκειμένου να υπερβούμε τη δυστυχία μας, πρέπει να ακολουθήσουμε κάποιους συγκεκριμένους κανόνες ζωής και να αλλάξουμε τη μέχρι τώρα πρακτική μας.

Αυτά τα τέσσερα στοιχεία ανταποκρίνονται στις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες που συγκροτούν τη διδασκαλία του Βούδα, όσον αφορά τη γενική συνθήκη της ανθρώπινης ύπαρξης, χωρίς όμως να ασχολείται εδώ με τις περιπτώσεις της ανθρώπινης δυστυχίας που προκαλούνται από συγκεκριμένες και ειδικές ατομικές ή κοινωνικές περιστάσεις.

Η θεραπευτική μέθοδος του Φρόιντ

Η θεραπευτική μέθοδος του Φρόιντ στην ουσία της ήταν παρόμοια. Οι ασθενείς συμβουλεύονταν τον Φρόιντ επειδή υπέφεραν και είχαν επίγνωση του γεγονότος ότι υπέφεραν. Αλλά συνήθως δεν είχαν επίγνωση της αιτίας που τους έκανε να υποφέρουν. Κατά κανόνα, η πρώτη δουλειά του ψυχαναλυτή είναι να βοηθήσει τους ασθενείς να εγκαταλείψουν τις ψευδαισθήσεις τους σχετικά με τη δυστυχία τους και να αντιληφθούν σε τι πραγματικά συνίσταται αυτή.

Η διάγνωση της φύσης μιας ατομικής ή κοινωνικής δυστυχίας είναι ζήτημα ερμηνείας, και οι ερμηνείες μπορεί να ποικίλουν μεταξύ τους. Αλλά το λιγότερο αξιόπιστο στοιχείο για μια διάγνωση είναι συνήθως η εικόνα που έχει ο ίδιος ο ασθενής για αυτό απ' το οποίο υποφέρει.

Η ουσία της ψυχαναλυτικής διαδικασίας είναι να βοηθήσει τους ασθενείς να συνειδητοποιήσουν τις πραγματικές αιτίες της δυστυχίας τους.

Ως συνέπεια αυτής της γνώσης, οι ασθενείς είναι πια έτοιμοι να προχωρήσουν στο επόμενο βήμα: να καταλάβουν σε βάθος πως η δυστυχία τους μπορεί να θεραπευτεί, με την προϋπόθεση ότι θα απαλλαγούν από τις αιτίες που την προξενούν. Κατά την άποψη του Φρόιντ, αυτό ισοδυναμούσε με το να φύγει το βάρος του καταναγκασμού που είχαν ασκήσει συμβάντα κατά την παιδική ηλικία.

Η παραδοσιακή ψυχανάλυση, παρ' όλα αυτά, δείχνει να μη συμφωνεί στην αναγκαιότητα του τέταρτου βήματος. Πολλοί ψυχαναλυτές μοιάζουν να νομίζουν πως από μόνη της η συνειδητοποίηση του καταναγκασμού επιφέρει το θεραπευτικό αποτέλεσμα. Και πράγματι, αυτό ισχύει συχνά, κυρίως όταν ο ασθενής πάσχει από κάποια συγκεκριμένα συμπτώματα, όπως η υστερία ή οι εμμονές.

Δεν πιστεύω όμως ότι έτσι μπορούν να επιτευχθούν σταθερά και μόνιμα αποτελέσματα σε άτομα τα οποία υποφέρουν γενικά και αόριστα από μια δυστυχία και για τα οποία είναι απαραίτητη μια αλλαγή στη δομή του χαρακτήρα τους, εκτός αν αλλάξουν την πρακτική της ζωής τους προς την κατεύθυνση της αλλαγής του χαρακτήρα, που είναι και το ζητούμενο.

Για να δώσουμε ένα παράδειγμα: μια γυναίκα, της οποίας η δυστυχία προέρχεται από την εξάρτησή της από τον πατέρα της, ακόμη και όταν συνειδητοποιήσει τις βαθύτερες αιτίες αυτής της εξάρτησης, δεν πρόκειται να αλλάξει πραγματικά παρά μόνο αν αλλάξει και στην πράξη τη ζωή της, αν, λόγου χάριν, απομακρυνθεί από τον πατέρα της, απαρνηθεί την εύνοιά του και πάρει το ρίσκο και την οδύνη που φέρνουν πάντοτε μαζί τους τα βήματα προς την ανεξαρτησία.

Η συνειδητοποίηση, αποκομμένη από την πράξη, παραμένει χωρίς αποτέλεσμα.

Οι ιδιότητες του Νέου Ανθρώπου που προτείνονται από τον Erich Fromm

1. Ασφάλεια, αίσθηση ταυτότητας και εμπιστοσύνη βασισμένες στην πίστη του ατόμου για ό,τι είναι αυτό το ίδιο, στην ανάγκη του για ανθρώπινες σχέσεις, στο ενδιαφέρον, στην αγάπη του και στην αλληλεγγύη του προς τον κόσμο γύρω του, αντί για την επιθυμία της κτήσης και της κατοχής ή του ελέγχου επάνω στον κόσμο που θα το καθιστούσαν σκλάβο της ιδιοκτησίας του.

2. Αποδοχή του γεγονότος ότι κανείς και τίποτε έξω από τον ίδιο τον εαυτό του δεν μπορεί να δώσει νόημα στη ζωή του, και ότι μόνο αυτή η ριζοσπαστική ανεξαρτησία και η αποδέσμευση από τα υλικά πράγματα μπορεί να αποτελέσει τη συνθήκη για μια ολοκληρωμένη δραστηριότητα, αφιερωμένη στη φροντίδα και στο μοίρασμα.

3. Το να είναι κάποιος πλήρως παρών εκεί όπου κάθε φορά βρίσκεται.

4. Βίωμα χαράς που πηγάζει από την προσφορά και τη μοιρασιά, όχι από τη συσσώρευση και την εκμετάλλευση.

5. Αγάπη και σεβασμός για τη ζωή σε όλες τις εκδηλώσεις της, μέσω της γνώσης ότι τα υλικά πράγματα και η εξουσία είναι απονεκρωμένα, ενώ η ζωή και το καθετί που σχετίζεται με την ανάπτυξή της είναι ιερά.

6. Προσπάθεια για μείωση της απληστίας, του μίσους και των ψευδαισθήσεων σε όσο μεγαλύτερο βαθμό μπορεί ο καθένας.

7. Ανάπτυξη της ικανότητας για αγάπη, σε συνδυασμό με ανάπτυξη της ικανότητας για κριτική σκέψη πέρα από συναισθηματισμό.

8. Απαλλαγή από τον ναρκισσισμό και αποδοχή των ορίων που είναι εγγενή στην ανθρώπινη φύση.

9. Η πλήρης ανάπτυξη του εαυτού και των συνανθρώπων να γίνει ο υπέρτατος σκοπός της ζωής.

10. Γνώση του ότι, για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός, είναι απαραίτητο να υπάρχει πειθαρχία και σεβασμός στην πραγματικότητα.

11. Επίσης γνώση του ότι καμία ανάπτυξη δεν είναι υγιής αν δεν προκύπτει μέσα σε μια δομή αλλά παράλληλα και επίγνωση της διαφοράς ανάμεσα στη δομή ως γνώρισμα της ζωής και στο «σύστημα» ως γνώρισμα της απουσίας ζωής, του θανάτου.

12. Η ανάπτυξη της φαντασίας όχι ως μέσο δραπέτευσης από αφόρητες καταστάσεις αλλά ως προσδοκίας ρεαλιστικών πιθανοτήτων ή και ως μέσο για την αντιμετώπιση των αφόρητων καταστάσεων.

13. Να μην εξαπατά τους άλλους ούτε όμως να εξαπατάται από αυτούς. Ο άνθρωπος μπορεί να αποκαλείται αθώος, όχι όμως και αφελής.

14. Η αυτογνωσία, ως γνώση όχι μόνο του εξωτερικού εαυτού που γνωρίζει ο άνθρωπος αλλά και του εαυτού που δεν γνωρίζει -ακόμη και αν έχει κανείς μια αόριστη γνώση και για αυτό που δεν ξέρει.

15. Αίσθηση της ενότητας του ανθρώπου με τη ζωή στο σύνολό της και συνεπώς παραίτησή του από κάθε στόχο κατάκτησης της φύσης, υποταγής της, εκμετάλλευσής της, βιασμού της, καταστροφής της. Αντίθετα, μάλιστα, προσπάθεια να κατανοήσει ο άνθρωπος τη φύση και να συνεργαστεί μαζί της.

16. Ελευθερία που δεν είναι αυθερεσία αλλά η δυνατότητα να είναι κανείς ο εαυτός του όχι ως ένα δεμάτι από άπληστες επιθυμίες, αλλά ως μια λεπτά ισορροπημένη δομή που, ανά πάσα στιγμή, βρίκεται αντιμέτωπη με την επιλογή ανάμεσα στην ανάπτυξη ή στην παρακμή, στη ζωή ή στον θάνατο.

17. Επίγνωση ότι η φαυλότητα και η καταστροφικότητα είναι αναπόφευκτες συνέπειες της αποτυχίας του ανθρώπου να αναπτυχθεί.

18. Επίγνωση ότι λιγοστοί μόνο άνθρωποι έφτασαν στην τελιότητα με όλες αυτές τις ιδιότητες αλλά και παράλληλα γνώση ότι αυτο οι λιγοστοί δεν είχαν τη φιλοδοξία να «πετύχουν τον στόχο» καθώς ήξεραν ότι μια τέτοια φιλοδοξία δεν θα ήταν παρά μια ακόμη όψη της απληστίας, της επιθυμίας «να έχουν».

19. Ευτυχία μέσα στη διαδικασία της όλο και αυξανόμενης ζωτικότητας, όποιο και αν είναι το απώτατο σημείο που το πεπρωμένο επιτρέπει στον καθένα να φτάσει -διότι το να ζει ο άνθρωπος με όσο μεγαλύτερη πληρότητα μπορεί να είναι τόσο ικανοποιητικό ώστε τελικά δεν προλαβαίνουμε καν ν' ανησυχήσουμε για το ποιους στόχους θα κατορθώσουμε και ποιους όχι.

20. Ζωή χωρίς λατρεία ειδώλων και χωρίς ψευδαισθήσεις, καθώς αυτός ο άνθρωπος έχει φτάσει στο επίπεδο να μην τις χρειάζεται.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο του Erich Fromm Να έχεις ή να είσαι; που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.