Ψυχιατρικές δυσκολίες, κοινωνική απομόνωση και μοναξιά

Ακρόαση άρθρου......

Η εργασία στον χώρο της πρωτοβάθμιας Κοινωνικής Φροντίδας και ευρύτερα στον τομέα της ψυχικής υγείας, αποτελεί εκ των πραγμάτων μια ιδιαίτερη μορφή δράσης. Η ιδιαιτερότητά της οφείλεται στον σκοπό της που είναι: η υποστήριξη ανθρώπων που ωθούνται στην απομόνωση, η στήριξη εκείνων που κινδυνεύουν να βιώσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό και τον στιγματισμό.

Πρόκειται για λέξεις που όλοι χρησιμοποιούμε έστω και μηχανιστικά μερικές φορές. Χωρίς δηλαδή να φανταζόμαστε πώς μεταφράζονται σε καθημερινές πρακτικές και ποια είναι τα συναισθήματα που παράγονται μέσα σε αυτές.

Κοινωνικός αποκλεισμός, κοινωνική απομόνωση, προσωπικός και οικογενειακός στιγματισμός είναι στοιχεία ενός φαύλου κύκλου μεταξύ σημασιών, κυρίαρχων αντιλήψεων και των μηχανισμών αναπαραγωγής τους, που εμείς οι ίδιοι, ως κάτοικοι της γειτονιάς μας, μέλη της τοπικής κοινότητας ή της ευρύτερης εθνικής μας κοινωνίας, υφαίνουμε και συντηρούμε σε δημόσιο και ιδιωτικό επίπεδο. Συμμετέχουμε ή διευκολύνουμε με την ανοχή μας, πίσω από κλειστά παράθυρα, την συντήρηση αυτής της φαυλότητας.

Ο αποκλεισμός και η περιθωριοποίηση περιγράφουν εκδοχές της ίδιας πραγματικότητας. Οι άνθρωποι που βιώνουν δυσκολίες στην ψυχική τους υγεία κινδυνεύουν να απομονωθούν στο περιθώριο της κοινωνίας μας, μιας κοινωνίας που η ίδια τους βάφτισε «τρελούς» και τους έντυσε με πολλούς ακόμη αρνητικούς προσδιορισμούς η θέση τους στην οικογένεια και ο ρόλος τους μέσα σε αυτή σταδιακά παύει να υφίσταται, στερούνται το δικαίωμα στην εργασία, στην απασχόληση, το δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση, το δικαίωμα στον έρωτα και την αγάπη, κι ακόμη χειρότερα, μέχρι πρόσφατα η θέασή τους, και μόνον, σε δημόσιο χώρο δεν ήταν κοινωνικά αποδεκτή κι υπήρχαν γι αυτούς τα γνωστά μας «ιδρύματα» ή «άσυλα».

Μεγαλώνοντας θυμάμαι τους δικούς μου να συζητούν χαμηλόφωνα μέσα στο σπίτι για κάποιους γείτονες: «ο αδερφός της είναι άρρωστος και τον έχουν σε ίδρυμα, πάνε μια φορά τον μήνα και του αφήνουν ρούχα..».

Έτσι, η πορεία της νόσου προκαταβάλλεται καθώς το «περιθώριο» στο οποίο καλείται να ζήσει ο ασθενής, οδηγεί στην επιδείνωση της κατάστασής του. Με λίγα λόγια αποκλεισμός σημαίνει να στερείσαι το δικαίωμα στη ζωή συνολικά.

Η συγκεκριμένη πρακτική επιτελείται στη βάση ορισμένων κυρίαρχων αντιλήψεων, οντολογικών πεποιθήσεων για τον άνθρωπο, την κοινωνία και τη φύση. Δηλαδή από νοήματα και σημασίες που εμπεριέχονται σε συμβολικές δημόσιες αναπαραστάσεις και στερεότυπα αναφορικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά και τις «παρεκτροπές» της: τι είναι η ψυχή; τι είναι φυσιολογικό; τι δεν είναι; τι είναι ανθρώπινο; τι υπερφυσικό, θεϊκό ή σατανικό; τι είναι ηθικό, τι όχι;

Και ποιος τα ορίζει όλα αυτά;

Η κοινωνική απομόνωση βρίσκει τα απαραίτητα συστατικά της στο αξιακό σύστημα της «τιμής» και της «ντροπής» μιας οικογένειας. Το κύρος και η αποδοχή της από ένα δεδομένο κοινωνικό σύνολο στο οποίο ανήκει,  εξαρτάται και από την ψυχική υγεία των μελών της. Ο αποκλεισμός από τον κόσμο του «ηθικά και βιολογικά υγιούς» αντλεί τις πρώτες ύλες του από θρησκευτικές δοξασίες που πάντοτε επινοούν τρόπους να επιβιώνουν και να «βαφτίζουν» ανθρώπους «φυσιολογικούς» ή «δαιμονισμένους» ανά τους αιώνες.

Αυτός είναι πολύ συνοπτικά ο «στιγματισμός»: είναι το συστατικό στοιχείο και το εργαλείο νομιμοποίησης του κοινωνικού αποκλεισμού και ταυτόχρονα το καύσιμο των μηχανισμών αναπαραγωγής του.

Σε μια πρώτη ανάγνωση φαίνεται ως μία διαδικασία ετεροκαθορισμού των ατόμων που ασθένησαν και των οικογενειών τους από ένα απρόσωπο κοινωνικό σύνολο που τους ωθεί στο περιθώριο παρά τη θέλησή τους. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι καθώς περιπλέκονται κίνητρα και δράσεις.

Σημειώνω τρεις βασικούς παράγοντες λιγότερο ή περισσότερο συγκεκριμένους: οικογένεια και τοπική κοινωνία, Ψυχιατρική κοινότητα, κράτος και κεντρική διοίκηση.

 
H ανθρώπινη συμπεριφορά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, ερμηνεύεται εντός ενός συστήματος αντιλήψεων το οποίο θέτει αυστηρά όρια και δεν δέχεται αποκλίσεις ή «παρεκτροπές» από εκείνο που θεωρείται παραδοσιακά «υγειές». Με άλλα λόγια, στερεί το δικαίωμα στην διαφορετικότητα και περιορίζει με αυστηρούς όρους τα περιθώρια της αλληλεγγύης.

Έτσι, η λεκτική ή μη συμπεριφορά ενός ανθρώπου που βιώνει μια ψυχιατρική κατάσταση εντός της οικογένειας, στις ευρύτερες φιλικές του σχέσεις ή στη σχέση με τον ερωτικό του σύντροφο, γίνεται αντιληπτή ως αλλόκοτη και συνήθως περνά τα εξής στάδια νοηματοδότησης.

Αρχικά επικρατεί η άρνηση από το οικείο περιβάλλον καθώς
α. Η ψυχική υγεία πρόσφατα εισήλθε στο νοητικό οπλοστάσιο της καθημερινής μας ζωής και
β. σε πολλές περιπτώσεις, τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας αισθάνονται κάποιου είδους ευθύνη ή ντροπή αδυνατώντας να παραδεχτούν ότι κάτι συμβαίνει.

Η προκατάληψη οδηγεί στην απόκρυψη και στη σιωπή. Ακριβώς «για να μη μαθευτεί», οι άμεσα εμπλεκόμενοι αυτολογοκρίνονται και αυτό-περιθωριοποιούνται. Δηλαδή οδηγούν οι ίδιοι τους εαυτούς τους στη μοναξιά για να προλάβουν τους άλλους. Στη βάση αυτή αναζητούνται λύσεις που θα εμπεριέχουν τα χαρακτηριστικά της εχεμύθειας και της απομόνωσης. Κατά συνέπεια, με την βοήθεια των ιατρών οι ασθενείς μέχρι πρόσφατα απομονώνονταν στον υλικό και κοινωνικό χώρο μιας κλειστής κλινικής μαχόμενοι να επιβιώσουν.

Το ιδιαίτερο στοιχείο εδώ είναι ότι ακόμη κι όταν η «ασθένεια» γίνει αποδεκτή ως γεγονός και ζητηθεί η βοήθεια του ιατρού ή του ειδικού ψυχολόγου, δηλαδή αναδειχθούν δείγματα μιας ορθολογικής αντιμετώπισης, η οικογένεια συνεχίζει να διαπραγματεύεται τον στιγματισμό της ο οποίος εδράζεται σε λιγότερο ορθολογικά κριτήρια.

Ομοίως συμβαίνει και με ασθένειες όπως το ΑΙDS ή λιγότερο όπως ο καρκίνος. Αυτό που ενώνει στον ελάχιστο κοινό παρονομαστή τέτοιες αντιδράσεις είναι ότι πρόκειται για νόσους που τα αίτια των οποίων ανάγονται σε «ανήθικες» σχέσεις κι αλλόκοτες πράξεις μη αποδεκτές. Η οικογένεια αισθάνεται πρώτα η ίδια ότι στιγματίζεται και κατακρίνεται καθώς η ερμηνεία της κατάστασης που βιώνει στο εσωτερικό της, αναζητείται στο πεδίο του υπερφυσικού όπου εκεί συναντάται με κάθε είδους θρησκευτικές δοξασίες, κανόνες ηθικής και πρότυπα «υγιούς» συμπεριφοράς.

Παράλληλα, μέχρι και τις τελευταίες δεκαετίες, η ψυχιατρική κοινότητα ανταποκρινόταν στην πολιτική του «ασύλου» με ελάχιστες εξαιρέσεις και καμία υποστήριξη από την κρατική διοίκηση. Το κοινωνικό κράτος, οι τοπικές δομές κοινωνικής μέριμνας και φροντίδας δεν λειτουργούσαν.

Στη στροφή του 21ου αιώνα ωστόσο, στο πλαίσιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης τα πράγματα φαίνεται να αλλάζουν.  Η ενσωμάτωση των ψυχιατρικών κλινικών στα γενικά νοσοκομεία, η ανάπτυξη τοπικών δομών υποστήριξης και φιλοξενίας, οι νέες αρχές της από-ιδρυματοποίησης και της επιστροφής των ανθρώπων που βιώνουν μια ψυχιατρική κατάσταση στον κόσμο των «φυσιολογικών» αποτελούν τους βασικούς άξονες αυτής της αλλαγής.

Ταυτόχρονα για το κράτος, η πρόνοια υπέρ των μέχρι τώρα περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων όπως οι φορείς του ΑΙDS, τα ΑμΕΑ κλπ, θεωρήθηκε δείκτης πολιτισμού κι έτσι, ευτυχώς για μας, εντάχθηκε στις σχετικές πολιτικές.

Πώς, εντούτοις, αυτές οι νέες αρχές, οι νέες επιστημονικές και πιο ανθρώπινες πεποιθήσεις θα γίνουν πραγματικότητα; Μη γελιόμαστε, η προσπάθεια γίνεται εκ των άνω και δεν πρόκειται για μια μεταρρύθμιση που απαιτήθηκε από την ευρεία βάση της κοινωνικής ιεραρχίας.

Η απάντηση βρίσκεται σε μια ισχυρή, καλά οργανωμένη και αποτελεσματική κοινωνική υπηρεσία η οποία θα στελεχώνεται από ειδικούς κοινωνικούς επιστήμονες με θεωρητική, ερευνητική και πρακτική εμπειρία. Στόχος της θα είναι η ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης, της συλλογικής συνείδησης και της συνοχής, έτσι ώστε οι ψυχικά ασθενείς να επιστρέφουν στην καθημερινότητα της οικογένειάς τους, της πόλης, της κωμόπολης και του χωριού τους «προστατευμένοι».

Μόνον έτσι, κατά την διαδικασία της κοινωνικής αποκατάστασης της ζωής τους θα ολοκληρώσουν την προσπάθεια για την θεραπεία τους. Η μοναξιά των συνανθρώπων μας που βρέθηκαν σε αδυναμία δεν είναι επιλογή τους αλλά ευθύνη μας. Τα στερεότυπα του «τρελού», του «σχιζοφρενή δολοφόνου» κλπ, θα αφανιστούν μόνο όταν εμείς οι ίδιοι πάψουμε να τα συντηρούμε. Κάθε φορά που έχουμε την ευκαιρία αλλά δεν αντιστεκόμαστε, γινόμαστε φορείς και υπαίτιοι μιας χρόνιας κατάστασης.