Ευθύνες του θεραπευτή στο εδώ και τώρα στην ομαδική ψυχοθεραπεία

Ακρόαση άρθρου......

Στο πρώτο στάδιο του εστιασμού στο εδώ και τώρα τη φάση της ενεργοποίησης - ο στόχος του θεραπευτή είναι να μεταφέρει την ομάδα στο εδώ και τώρα. Με μια ποικιλία από τεχνικές, πολλές από τις οποίες θα συζητήσω σε λίγο, οι συντονιστές ομάδων κατευθύνουν τα μέλη της ομάδας μακριά από το εξωτερικό υλικό, για να επικεντρωθούν αντίθετα στη μεταξύ τους σχέση.

Οι ομαδικοί θεραπευτές αφιερώνουν περισσότερο χρόνο και προσπάθεια στο έργο αυτό στα αρχικά στάδια της ομάδας απ' ό,τι στα επόμενα, γιατί, καθώς η ομάδα εξελίσσεται, τα μέλη αρχίζουν να μοιράζονται μεγάλο μέρος αυτού του έργου, και ο εστιασμός της προσοχής στο εδώ-και-τώρα γίνεται συχνά ένα φυσικό μέρος της ομαδικής ροής που δεν απατεί προσπάθεια. Μάλιστα πολλές από τις νόρμες που πρέπει ο θεραπευτής να καθιερώσει μέσα στην ομάδα, καλλιεγούν τον εστιασμό στο εδώ-και-τώρα.

Παραδείγματος χάριν, ο συντονιστής που ορίζει τις νόρμες διαπροσωπικής αντιπαράθεσης, συγκινησιακής εκφραστικότητας, αυτορρύθμισης, αξιολόγησης της ομάδας ως μιας σημαντικής πηγής πληροφόρησης, στην πραγματικότητα ενισχύει τη σημασία του εδώ-και τώρα. Προοδευτικά αρχίζουν και τα μέλη να εκτιμούν το εδώ-και-τώρα, να εστιάζουν και τα ίδια σ'αυτό και, με διάφορα μέσα, να ενθαρρύνουν τα άλλα μέλη να κάνουν το ίδιο.

Η δεύτερη φάση του προσανατολισμού προς το εδώ-και-τώρα

Η δεύτερη φάση του προσανατολισμού προς το εδώ-και-τώρα όμως, η επισήμανση της διαδικασίας, είναι ένα εντελώς διαφορετικό ζήτημα. Υπάρχουν δυνάμεις που εμποδίζουν τα μέλη να μοιραστούν πλήρως αυτό το έργο με τον θεραπευτή. όταν ένα μέλος της ομάδας κάνει κάποιες παρατηρήσεις για το τι συμβαίνει στην ομάδα, οι άλλοι συχνά δυσανασχετούν με την ξιπασιά του, να υψώσει τον εαυτό του πάνω από τους άλλους.

Αν ένα μέλος σχολιάσει, για παράδειγμα, ότι «σήμερα δεν συμβαίνει τίποτα» , ή ότι «η ομάδα έχει κολλήσει», ή ότι «κανείς δεν αυτοαποκαλύπτεται», ή ότι «φαίνεται να υπάρχουν έντονα συναισθήματα προς τον θεραπευτή», τότε αυτό το μέλος παίζει με τον κίνδυνο. Η αντίδραση των άλλων μελών είναι προβλέψιμη. Θα προκαλέσουν το μέλος που προκαλεί: «Κάνε εσύ να συμβεί κάτι σήμερα», ή «Αποκάλυψε εσύ τον εαυτό σου», ή «Μίλα για τα δικά σου συναισθήματα για τον θεραπευτή». Μόνο ο θεραπευτής εξαιρείται εν μέρει από αυτή την επίθεση. Μόνο ο θεραπευτής έχει το δικαίωμα να προτείνει στους άλλους να δουλέψουν, ή να ανακαλύψουν τον εαυτό τους, χωρίς να πρέπει να εκτελέσει ο ίδιος την πράξη που προτείνει.

Τα μέλη εμπλέκονται σ' έναν αγώνα για μια κυρίαρχη θέση στην ιεραρχία

Σε όλη τη διάρκεια ζωής μιας ομάδας, τα μέλη εμπλέκονται σ' έναν αγώνα για μια κυρίαρχη θέση στην ιεραρχία. Κάποιες φορές, η σύγκρουση για τον έλεγχο και την κυριαρχία είναι κατάφωρη. Άλλες φορές είναι πιο ήπια. Ποτέ όμως δεν εξαφανίζεται και θα πρέπει να διευρενάται στη θεραπεία, τόσο επειδή είναι μια πλούσια πηγή υλικού, όσο και για να την εμποδίσει κανείς να μετατραπεί σε μια πηγή συνεχούς διασπαστικής σύγκρουσης.

Κάποια μέλη αγωνίζονται φανερά για δύναμη, αλλά αγωνίζονται υπόγεια. Κάποια την επιθυμούν αλλά φοβούνται να το δηλώσουν. Άλλα μονίμως υιοθετούν μια στάση δουλοπρεπή και πειθήνια. Κάποιες δηλώσεις μελών που υπαινίσσονται πως θέτουν τον εαυτό τους πάνω ή έξω από την ομάδα προκαλούν συνήθως αντιδράσεις, οι οποίες αναδύονται μέσα από τον αγώνα για την κυριαρχία και όχι τόσο από το περιεχόμενο της δήλωσης.

Ακόμα και οι θεραπευτές δεν είναι εντελώς προστατευμένοι από την πρόκληση τέτοιων αντιδράσεων. Κάποιοι θεραπευόμενοι εκδηλώνουν υπερβολική ευαισθησία στον έλεγχο ή στο χειρισμό τους από τον θεραπευτή. Βρίσκονται στην παράδοξη θέση να στρέφονται στον θεραπευτή για να ζητήσουν βοήθεια κι όμως να μην μπορούν να δεχτούν τη βοήθειά του, γιατί βλέπουν οτιδήποτε πει ο θεραπευτής μέσα από το φίλτρο της δυσπιστίας. Αυτή είναι μια λειτουργία της συγκεκριμένης παθολογίας κάποιων θεραπευόμενων (και αποτελεί φυσικά υλικό για την ψυχοθερεπεία). Δεν είναι καθολική αντίδραση ολόκληρης της ομάδας. 

Ο θεραπευτής είναι ένας παρατηρητής-συμμέτοχος

Μέσα στην ομάδα ο θεραπευτής είναι ένας παρατηρητής-συμμέτοχος (observer-participant). Η θέση του παρατηρητή τον εφοδιάζει με την απαραίτητη αντικειμενικότητα για να αποθηκεύει πληροφορίες, να κάνει παρατηρήσεις για τις ακολουθίες ή για τα κυκλικά μοτίβα της συμπεριφοράς, να συνδέει γεγονότα που τα χωρίζει μεγάλη χρονική απόσταση. Οι θεραπευτές δρουν σαν ιστορικοί της ομάδας. Μόνο σ' αυτούς επιτρέπεται να διατηρούν μια χρονική προοπτική, μόνο αυτούς δεν προσβάλλει η μομφή ότι δεν αποτελούν μέρος της ομάδας, ότι υψώνουν τον εαυτό τους πάνω από τους άλλους. Επίσης μόνο οι θεραπευτές κρατούν στο μυαλό τους τους αρχικούς στόχους των μελών της ομάδας και τη σχέση ανάμεσα στους στόχους αυτούς και στα γεγονότα που ξεδιπλώνονται σταδιακά μέσα στην ομάδα.

10 Βιωματικά Εργαστήρια για Γονείς (Νοέμβριος 2024 – Απρίλιος 2025) | Διοργάνωση: PSYCHOLOGY.GR | Συμμετοχή: 35 ευρώ για εγγραφές που θα γίνουν έως Κυριακή 17 Νοεμβρίου. Με αυτό το κόστος, έχετε πρόσβαση στο σύνολο των 10 σεμιναρίων που θα διεξαχθούν.

Ο ομαδικός θεραπευτής είναι ο κυριότερος φορέας της ομαδικής κουλτούρας, υποστηρίζει και συντηρεί την ομάδα και την ωθεί προς τα εμπρός στο έργο της.

Κλινική εφαρμογή

Δυο μέλη μιας ομάδας, ο Τιμ και η Ματζόρι, είχαν μια σεξουαλική σχέση που τελικά ήρθε στο φως στην ομάδα. Τ άλλα μέλη αντέδρασαν με διάφορους τρόπούς, κανείς όμως δεν τους καταδίκασε με τόσο πάθος όσο η Νταϊάνα, μια σαρανταπεντάχρονη νεοηθικολόγος, η οποία κατέκρινε και τους δυο επειδή παρέβησαν τους κανόνες της ομάδας: τον Τιμ γιατί «παραήταν έξυπνος για αν φέρεται σαν ηλίθιος», τη Ματζόρι για την «ανεύθυνη περιφρόνιση για τον άντρα και το παιδί της» και τον Εωσφόρο θεραπευτή (εμένα) που «δεν έκανε τίποτα για να το εμποδίσει να συμβεί». Στο τέλος εγώ επισήμανα ότι μέσα στην τρομερή ηθικολογική φραστική ομοβροντία της είχε σβήσει κάποιους ανθρώπους, ότι η Ματζόρι και ο Τιμ που γνώριζε η Νταϊάνα εδώ και τόσο καιρό, με τους αγώνες τους, με τις αμφιβολίες τους και με τους φόβους τους, είχαν ξαφνικά αντικατασταθεί από απρόσωπα μονοδιάστατα στερεότυπα. 

Επιπλέον, ήμουν ο μόνος που θυμήθηκε και θύμισε στην ομάδα τους λόγους για τους οποίους η Νταϊάνα είχε ζητήσει θεραπεία (που τους είχε εκφράση στην πρώτη συνάντηση της ομάδας): επειδή χρειαζόταν βοήθεια για να διαχειριστεί την οργή της απέναντι στην επαναστατημένη δεκαεννιάχρονη κόρη της, που ξυπνούσε σεξουαλικά και βρισκόταν καταμεσής στην αναζήτηση της ταυτότητας και της αυτονομίας της! Από το σημείο αυτό αρκούσε ένα μικρό βήμα για να κατανοήσει η ομάδα, και στη συνέχεια η ίδια η Νταϊάνα, ότι στο εδώ-και-τώρα της ομάδας είχε παιχτεί η σύγκρουση με την κόρη της.

Ο θεραπευτής έχει μεγαλύτερη δυνατότητα να πει αυτό που δεν λέγεται

Υπάρχουν πολλές περιστάσεις, όπου η διαδικασία είναι προφανής σε όλα τα μέλη της ομάδας αλλά δεν μπορεί να σχολιαστεί, για τον απλό λόγο ότι η κατάσταση είναι υπερβολικά τεταμένη: τα μέλη αποτελούν σε τόσο μεγάλο βαθμό μέρη της διάδρασης, ώστε δεν μπορούν να διαχωρίσουν τον εαυτό τους από αυτήν. Συχνά μάλιστα και ο ίδιος ο θεραπευτής, παρότι βρίσκεται σε κάποια απόσταση, νιώθει την ένταση και φοβάται να πει τα πράγματα με το όνομά τους. Μερικές φορές ένας άπειρος θεραπευτής μπορεί να θεωρήσει αφελώς ότι είναι καλύτερο, ένα θέμα που ο ίδιος αισθάνεται μεγάλο άγχος να το αγγίξει, να το θίξει κάποιο μέλος της ομάδας.

Αυτό συνήθως είναι λάθος: ο θεραπευτής έχει μεγαλύτερη δυνατότητα να πει αυτό που δεν λέγεται και να βρει εύπεπτους τρόπους να εκφράσει δυσάρεστα πράγματα. Η γλώσσα είναι για τον θεραπευτή ότι το νυστέρι για τον χειρουργό.

Αποκτήστε το βιβλίο του Irvin D. Yalom Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο Ψυχολογίας της Πύλης μας.

Ένας νεοφωτιστός θεραπευτής που συντόνιζε μια βιωματική ομάδα νοσηλευτριών ειδικευμένων στην παιδιατρική ογκολογία (μια ομάδα υποστηριξής που είχε σκοπό να βοηθήσει τα μέλη της να μειώσουν το στρες που βιώναν στη δουλειά τους), έμαθε στην πρώτη συνάντηση, από τις συνομωτικές ματιές ανάμεσα στα μέλη, ότι υπήρχε σημαντική εντάση που δεν εκφραζόταν με λόγια ανάμεσα στις νέες, προοδευτικές νοσηλεύτριες και στις μεγαλύτερες, συντηρητικές προϊστάμενες που υπήρχαν στην ομάδα. Ο θεραπευτής ένιωσε ότι το ζήτημα, που έφτανε βαθιά σε περιοχές ταμπού εξουσίας και παράδοσηε, ήταν εξαιρετικά ευαίσθητο κσι δυνάμει εκρηκτικό, αν κανείς το άγγιζε.

Ο επόπτης του τον διαβεβαίωσε ότι ήταν ένα ζήτημα εξαιρετικά σοβαρό, για να το αφήσει ανεξερεύνητο, και ότι θα έπρεπε να το ανοίξει, γιατί ήταν εντελώς απίθανο να μπορούσε κάποιος άλλος στην ομάδα να κάνει αυτό που ο ίδιος δεν τολμούσε.

Στην επόμενη συνάντηση ο θεραπευτής άνοιξε το θέμα μ' έναν τρόπο που είναι σχεδόν πάντα αποτελεσματικός στην ελαχιστοποίηση της αμυντικότητας: περιέγραψε το ίδιο του το δίλημμα σχετικά με το θέμα. Είπε στην ομάδα ότι διαισθανόταν έναν αγώνα ιεραρχίας ανάμεσα στις νεότερες νοσηλεύτριες και στις ισχυρές προϊστάμενες νοσηλεύτριες, οι οποίες μπορεί να πληγώνονταν τόσο πολύ, ώστε ν'αποφάσιζαν να φύγουν τρέχοντας από την ομάδα. Το σχόλιό του ήταν εξαιρετικά βοηθητικό και βύθισε την ομάδα σε μια ανοιχή και δημιουργική εξερεύνηση ενός ζωτικού θέματος.

Το να αρθρώσει κανείς το δίλημμα με τρόπο ισορροπημένο και χωρίς να κατηγορεί κανέναν, είναι συχνά ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να μειώσει την ένταση που παρεμποδίζει το έργο της ομάδας. Οι συντονιστές της ομάδας δεν είναι απαραίτητο να είναι σε θέση να δώσουν στο δίλημμα μια ολοκληρωμένη απάντηση- χρειάζεται όμως να μπορούν να το αναγνωρίζουν και να μιλήσουν γι αυτό.

Δεν εννοώ ότι μόνο ο συντονιστής πρέπει να κάνει σχόλια διαδικασίας. Όπως θα συζητήσω αργότερα, και τα άλλα μέλη είναι απολύτως ικανά να επιτελέσουν αυτή τη λειτουργία, για την ακρίβεια κάποιες φορές οι δικές τους παρατηρήσεις για τη διαδικασία θα γίνουν πιο εύκολα αποδεκτές από τις παρατηρήσεις των θεραπευτών.

Μια μεγαλύτερη ικανότητα να αναγνωρίζει κανείς τη διαδικασία στις αλληλεπιδράσεις, ίσως μια μορφή συναισθηματικής ευφυϊας, είναι ένα σημαντικό αποτέλεσμα της ομαδικής θεραπείας που θα αποδειχτεί πολύ χρήσιμο στα μέλη για τη ζωή τους. (Συχνά οι φοιτητές που παρακολουθούν μια ώριμη ομάδα να δουλεύει, μένουν κατάπληκτοι από το υψηλό επίπεδο ψυχολογικής σκέψης των μελών της.) Επομένως, είναι καλό για τα μέλη να μάθουν να αναλαμβάνουν τη λειτουργία αυτή για λόγους αμυντικούς - για να αποφύγουν, λόγου χάρη, το ρόλο του θεραπευόμενου ή για να εξαιρέσουν με οποιονδήποτε άλλο τρόπο τον εαυτό τους από τη δουλειά της ομάδας.

Η εμπειρία του εδώ-και-τώρα και η επισήμανση της διαδικασίας του εδώ-και-τώρα

Ως τώρα στη συζήτηση αυτή έχω υπερτονίσει, για παιδαγωγικούς λόγους, δυο βασικά σημεία που τώρα πρέπει να τα μετριάσω.

Τα σημεία αυτά είναι :

• ότι η προσέγγιση του εδώ-και-τώρα είναι ανιστορική, και
• ότι υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στην εμπειρία του εδώ-και-τώρα και στην επισήμανση της διαδικασίας του εδώ-και-τώρα.

Για να ακριβολογούμε, η ανιστορική προσέγγιση είναι κάτι αδύνατο: κάθε σχόλιο διαδικασίας αναφέρεται σε μία πράξη που ανήκει ήδη στο παρελθόν. (Ο Sarte είπε κάποτε: «Η ενδοσκόπηση είναι ανασκόπηση».) Και ο σχολιασμός της διαδικασίας αναφέρεται όχι μόνο σε κάποια συμπεριφορά που μόλις έλαβε χώρα αλλά συχνά και σε κύκλους συμπεριφοράς ή σε επαναληπτικές πράξεις που έχουν συμβεί στην ομάδα σε μια διάρκεια εβδομάδων ή μηνών. Έτσι, τα προηγούμενα συμβάντα της θεραπευτικής ομάδας είναι ένα κομμάτι του εδώ-και-τώρα και αναπόσπαστο τμήμα των δεδομένων, πάνω στα οποία βασίζεται ο σχολιασμός της διαδικασίας.

Συχνά βοηθάει να ζητάμε από τους θεραπευόμενους να κάνουν μια ανασκόπηση των προηγούμενων εμπεριών τους μέσα στην ομάδα. Αν μια θεραπευόμενη νιώθει ότι, κάθε φορά που εμπιστεύεται κάποιον ή αποκαλύπτει τον εαυτό της, πέφτει θύμα εκμετάλλευσης, ρωτώ συχνά το ιστορικό της εμπειρίας αυτού του συναισθήματος μέσα σ'αυτή την ομάδα. Άλλοι θεραπευόμενοι, ανάλογα και με τα ζητήματα που συζητιούνται , ίσως ενθαρρυνθούν να μιλήσουν για τις φορές που ένιωσαν πιο κοντά στους άλλους, πιο θυμωμένοι, πιο αποδεκτοί ή πιο αγνοημένοι από την ομάδα.

Ο μετριασμός της ανιστορικής προσέγγισης προχωρεί ακόμα μακρύτερα.

Καμία ομάδα δε μπορεί να διατηρήσει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στο εδώ-και-τώρα. Θα υπάρχουν συχνές εξορμήσεις στο εκει-και-τότε - δηλαδή, στην προσωπική ιστορία και στις τρέχουσες καταστάσεις της ζωής των μελών. Για την ακρίβεια, οι εξορμήσεις αυτές είναι τόσο αναπόφευκτες, ώστε αν δεν συμβαίνουν μπαίνουμε σε σκέψεις.

Δεν είναι ότι η ομάδα δεν ασχολείται με το παρελθόν :

το ουσιαστικό έργο δεν είναι να ξεσκεπάσουμε, να συγκολλήσουμε, να κατανοήσουμε πλήρως το παρελθόν, αλλά να χρησιμοποιήσουμε το παρελθόν για τη βοήθεια που προσφέρει στην κατανόηση (και στην αλλαγή) του τρόπου με τον οποίο σχετίζεται το άτομο με τους άλλους στο παρόν.

Η διάκριση μεταξύ της εμπειρίας του εδώ-και-τώρα  και του σχολιασμού της διαδικασίας του εδώ-και-τώρα δεν είναι πολύ ξεκάθαρη.

Για παράδειγμα, ο σχολιασμός που περιλαμβάνει μόνο μικρή εξαγωγή συμπερασμάτων (ανατροφοδότηση) είναι ταυτόχρονα εμπειρία και σχολιασμός. Όταν μια θεραπευόμενη επισημαίνει ότι κάποια άλλη θεραπευόμενη αρνείται να την κοιτάξει ή ότι είναι έξαλλη με κάποιο άλλο μέλος επειδή την αποδοκιμάζει συνεχώς, σχολιάζει τη διαδικασία και ταυτόχρονα συμμετέχει στη συγκινησιακή εμπειρία του εδώ-και-τώρα της ομάδας. Ο σχολιασμός της διαδικασίας υπάρχει μόνο για σύντομο χρονικό διάστημα, όπως οξυγόνο σε στοιχειακή μορφή. Γρήγορα ενσωματώνεται στη βιωματική ροή της ομάδας και γίνεται μέρος των δεδομένων, από τα οποία θα ξεπηδήσουν μελλοντικά σχόλια διαδικασίας.

Για παράδειγμα, σε μια βιωματική ομάδα εκπαιδευόμενων επαγγελματιών ψυχικής υγείας, ένα μέλος, ο Τζων, ξεκίνησε τη συνεδρία περιγράφοντας κάποια ακραία συναισθήματα κατάθλιψης και αποπροσωποίησης. Αντί να διερευνήσει τη δυσφορία του, η ομάδα άρχισε αμέσως να του προσφέρει πρακτικές συμβουλές για τα προβλήματα της ζωής του. Ο συντονιστής σχολίασε τη διαδικασία - το γεγονός ότι η ομάδα απέφυγε να κάνει περισσότερες ερωτήσεις για τα όσα ένιωθε ο Τζων. Η παρέμβαση του συντονιστή έμοιαζε ωφέλιμη: Τα μέλη της ομάδας άρχισαν να συμμετέχουν πιο συναισθηματικά, και διάφοροι είπαν πόσο θαύμασαν τον Τζων που πήρε τέτοιο ρίσκο και ποσο οι ίδιοι φοβούνταν να αυτοαποκαλυφθούν.

Σε λίγο όμως δυο αντιεξαρτητικά μέλη διαφώνησαν με την παρέμβαση του συντονιστή. Ένιωσαν ότι ο συντονιστής δεν ήταν ικανοποιημένος με την απόδοσή τους στην ομάδα, ότι τους επέκρινε και ότι, με τον συνηθισμένο του έμμεσο τρόπο, χειριζόταν την ομάδα, για να την προσαρμόσει σ'αυτό που είχε προκαταβολικά στο μυαλό του ως σωστή διεξαγωγή μιας συνεδρίας. Άλλα μέλη αντιτάχτηκαν στην τάση κάποιων μελών να αμφισβητούν κάθε κίνηση του θεραπευτή. Έτσι, τα σχόλια της διαδιακασίας του θεραπευτή έγιναν μέρος της βιωματικής παλίρροιας της ομάδας. Ακόμα και η κριτική που άσκησαν τα μέλη στον συντονιστή (που στη αρχή ήταν ένας σχολιασμός της διαδικασίας), έγινε σε λίγο κι αυτή μέρος της ομαδικής εμπειρίας, αποτελώντας η ίδια θέμα για σχολιασμό της διαδικασίας.

Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του Irvin D. Yalom Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας