Σώμα: Ατομική υπόθεση ή μάλλον κοινωνικό μέσο επιβολής;

Ακρόαση άρθρου......

Σώμα, κορμί, βάρος, καλούπι · παχύσαρκος, χοντρός, αδύνατος, κοκαλιάρης. Τόσες λέξεις περιγράφουν και προσπαθούν να κατηγοριοποιήσουν τον τύπο του σώματος προσθέτοντας «ετικέτες» σα να πρόκειται για προϊόν προς πώληση. Μήπως τελικά όσο κυνικά κι αν ακούγεται, το σώμα μας αποτελεί μια ιδέα άκρως αξιοποιήσιμη και κερδοφόρα για το χώρο του καταναλωτισμού και του μάρκετινγκ;

Γυμναστήρια, νέες τάσεις εκγύμνασης, light προϊόντα, ινστιτούτα αδυνατίσματος, δίαιτες express · τη σημερινή εποχή η περιποίηση του σώματος αποδεικνύεται μείζονος σημασίας καθώς συγκαταλέγεται στη φροντίδα της υγείας και συνάμα στην εξυπηρέτηση του καλλωπισμού.

«Υγιές μυαλό σε υγιές σώμα» βροντοφώναζαν οι αρχαίοι καθιστώντας γνωστή τη συνταγή της αρμονίας και της ευζωίας. Η ικανότητα διαχείρισης του σώματος και διαμόρφωσής του όπως εσύ ακριβώς θέλεις κι ονειρεύεσαι μυρίζει ανεξαρτησία, ιδιωτικοποίηση, ατομική ευθύνη, αυτοεκτίμηση και αγάπη προς τον εαυτό.

Όμως, πόση ανεξαρτησία και πρωτίστως πόσο «υγιές μυαλό» κρύβεται πίσω από τη σημερινή αυτή λαχτάρα για fit?

Παρατηρώντας τις κοινωνικές αναπαραστάσεις του σώματος ανά τους αιώνες , εστιάζοντας στα πρότυπα ομορφιάς , οι αλλαγές και οι απότομες διακυμάνσεις στους διάφορους τύπους σώματος ως το ιδανικό ή το απορριπτέο δείχνουν ότι το σώμα παραπέμπει περισσότερο σε ένα επιχειρηματικό σχέδιο προς υλοποίηση & σε ένα κοινωνικό πλάνο ομοιογένειας παρά σε  ατομική υπόθεση.

Από την πλατωνική εξύμνηση του σώματος ως ναού της ψυχής και τη διονυσιακή αρχή του Νίτσε σύμφωνα με την οποία το σώμα λειτουργεί ως αντίσταση στους περιορισμούς κι εξυπηρετεί την ηδονή, την απόλαυση και το παιχνίδι, περάσαμε στον πλήρη έλεγχο και την οριοθέτησή του. Πρόκειται για το λεγόμενο «Πανοπτισμό» του Φουκώ κατά τον οποίο ο έλεγχος στοχεύει στην καλύτερη δυνατή παραγωγική ικανότητα του ατόμου. Σαφώς, αν το σώμα διατηρούσε την εξιδανικευμένη ιδιότητα του ιερού, η συμμετοχή του στην παραγωγή θα απαγορευόταν γιατί θα το βεβήλωνε, κάτι που δε συνέφερε την κοινωνική ευημερία και τον καπιταλισμό.

Συνεπώς, ο διαχωρισμός ψυχής-σώματος κι η υποβάθμιση του σώματος σε κάτι ευτελές και παθητικό εξυπηρετούσε και εξυπηρετεί(!) τη μεγαλύτερη δυνατή απόδοση στην παραγωγή. Ο πρώτος έλεγχος του σώματος σε χώρο και σε χρόνο πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της εργασίας στις βιομηχανίες(κατόπιν της ελεύθερης αγροτικής δουλειάς) με το σαφές ωράριο και την ανάθεση ευθυνών.

Ύστερα, διευρύνθηκε μέσω των σχολείων, των φυλακών, του στρατού. Με την εισαγωγή των μηχανών, την αύξηση του ελεύθερου χρόνου, το σώμα συμπεριλήφθηκε στη γενικότερη φροντίδα και την αποδέσμευση του εαυτού · δυνατότητα που ορίστηκε από την κοινωνία παρά την ψευδαίσθηση του ελεύθερου.  Τώρα , το ίδιο το άτομο αποζητά τον έλεγχο και τον περιορισμό με προγράμματα, δίαιτες , μηνιαία τσεκ απ , επεμβάσεις(...) γιατί η ελευθερία είναι πλέον περιβάλλον… ανοικείο.

Με την ανάπτυξη της ιατρικής και την εμφάνιση νέων επιστημών και τεχνικών όπως η γενετική, η ικανότητα μεταμόσχευσης, η πλαστική, τα λέιζερ, η διατροφολογία, το coaching,  στο γενικότερο κόνσεπτ της αναστήλωσης της υγείας , η υγεία πήρε τη μορφή του αβέβαιου , του απειλούμενου και του αγαθού προς κατάκτηση. Δεν προσδιορίζει πλέον το δεδομένο αγαθό που καλείται κάθε άνθρωπος να προστατεύσει όπως στο παρελθόν.

Η φιλοσοφία είναι καινούρια · πλέον το άρρωστο-κακό είναι το βέβαιο και το αναζητούμε. Από μικροί υποβαλλόμαστε σε εξετάσεις παρακολούθησης του βάρους – ύψους μας υπό τον έλεγχο του κανονικού που ορίζει η νόρμα  αγνοώντας ότι το κανονικό εξαρτάται από τις ατομικές διαφορές και τα υποκειμενικά χαρακτηριστικά. Μεγαλώνοντας, η εποπτεία της υγείας συνεχίζεται · οι γιατροί έχουν το ρόλο του ντετέκτιβ που μέσω των εξετάσεων και των συμπτωμάτων αποκαλύπτουν το κρυμμένο πρόβλημα. Με την αποκωδικοποίηση του γενετικού υλικού και αργότερα την εξωσωματική γονιμοποίηση, οι απαιτήσεις αυξήθηκαν απίστευτα αγγίζοντας ακόμα και τη διαμόρφωση απογόνων με επιλεγόμενα χαρακτηριστικά από τους γονείς.

Ο έλεγχος από επιβολή έγινε επιλογή.

Στο στόχαστρο τοποθετείται κυρίως η γυναίκα η οποία αντιστοιχεί στο πρώτο μέρος του δίπολου «φύση – πολιτισμός» (με τον άντρα στο δεύτερο) κι έτσι ταυτίζεται με το τρωτό, το φθαρτό (Ortner). Για του λόγου το αληθές, από τα περιοδικά και τις διαφημίσεις μέχρι τα γυναικοπρεπή παιχνίδια τύπου Μπάρμπι καθίστανται σαφή τα χαρακτηριστικά & ο ρόλος της με ολοφάνερη την προσπάθεια χειραγώγησής της υπό το πέπλο της αγάπης και του ενδιαφέροντος για την υγεία και τον καλλωπισμό της.

Τα πρότυπα ομορφιάς του γυναικείου σώματος στο πέρασμα των χρόνων είναι κατάμεστα από αντιφάσεις: Μέχρι και τα μισά του 19ου αιώνα, οι αναφορές που έχουμε από πίνακες ζωγραφικής και γλυπτά μας παραπέμπουν σε σώματα πιο παχουλά με στρογγυλεμένους γοφούς και μεγάλα στήθη. Σε εποχές που ο πλούτος ήταν συγκεντρωμένος στα χέρια των λίγων αριστοκρατών, το «γεμάτο» σώμα φανέρωνε, συνήθως, ευγενική καταγωγή και οικονομική ευμάρεια.

Κατά το τέλος της βιομηχανικής επανάστασης, το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, άρχισε να μεταβάλλεται το πρότυπο του ιδανικού σώματος, επιτάσσοντας μια πιο λεπτή μέση, αλλά διατηρώντας το πλούσιο μπούστο και τους έντονους γοφούς. Στις αρχές του 20ου αιώνα, με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, έχουμε την εμφάνιση του «αγορίστικου» προτύπου. Μια σειρά κοινωνικών αλλαγών (δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες, γυναικεία δικαιώματα κτλ.) δίνουν ώθηση στη γυναίκα για μια πιο χειραφετημένη εμφάνιση. Είναι η πρώτη φορά που οι γυναίκες αποκαλύπτουν τα μπράτσα και τα πόδια τους. Τα ιδανικά σώματα είναι πιο λεπτά, χωρίς καμπύλες και με κοντά μαλλιά. Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι γυναίκες έπρεπε να δείχνουν δυνατές, για να ανταπεξέλθουν στις αντίξοες συνθήκες. Με το τέλος του Πολέμου, το γυναικείο πρότυπο άλλαξε καθοριστικά. Οι γυναίκες γύρισαν στα καθήκοντα του σπιτιού και δε χρειαζόταν πια να μοιάζουν με τους άντρες. Έκαναν ξανά την εμφάνισή τους οι πολυπόθητες καμπύλες με σημείο αναφοράς τη Μέριλιν Μονρόε στη χρυσή εποχή του Χόλλυγουντ!

Από το ’50 και μετά, τα πράγματα άλλαξαν ξανά. Μέχρι το τέλος του '90 η βιομηχανία της μόδας χρησιμοποιούσε ως ιδανικό, το ισχνό, σχεδόν καχεκτικό σώμα, που προσομοίαζε στο άρρωστο σώμα των χρηστών ηρωίνης (εξ ου και το στυλ «heroin chic»).Τη σημερινή εποχή αναγνωρίζεται ως ιδανική η δυναμική, αθλητική γυναικεία εικόνα από την οποία δε λείπουν όμως τα θηλυπρεπή χαρακτηριστικά .Οι αναλογίες είναι ανεξήγητες κι αντιφατικές· οι αυστηρές γωνίες του προσώπου δεν συνταιριάζουν με τις επιθυμητές ζουμερές καμπύλες · οι καμπύλες κι οι πλούσιοι γοφοί δε συνάδουν με τα λιποβαρή προσδιοριστικά του σώματος, αυτά που πλασάρονται ως πρότυπα . Ακόμα παραπέρα , ακόμα και ως προς το ιατρικό κομμάτι , οι ορμονικές εξετάσεις , τα τεστ ΠΑΠ , τα ινστιτούτα καλλωπισμού θέτουν τη γυναίκα στο βάθρο του ελαττωματικού προς αποκατάσταση!

Μήπως λοιπόν , το –σύμφωνα με την κοινωνία- κανονικό & όμορφο αντιπροσωπεύει το μαζικό και «πολυφορεμένο» ; Είναι κανονική και πρωτίστως υγιής η εμμονή κι η ανασφάλεια με το σώμα σου; Από πότε το control freak και η καταστροφική συμπεριφορά της αφαγίας, του εμετού κατόπιν τροφής και το labeling «Χοντρός/Κοκαλιάρης» σημαίνουν φροντίδα και κυρίως ΓΝΩΣΗ του σώματος;

Μάλλον από τότε που κι οι διατροφικές διαταραχές -με αυτή την νευρικής ανορεξίας να ηγείται όλων ,  έγιναν της μόδας. Πριν βγουν οι αθλητικοί τύποι κι οι θιασώτες ενός υγιεινού τρόπου ζωής με τα μαχαίρια, να αποσαφηνιστεί ότι είναι δικαίωμα κι επιθυμία του καθενός να αγαπά και να φροντίζει τον εαυτό του με κάθε τρόπο. Μα πρώτα να καταλάβει ότι η (φαινομενική) επιθυμία είναι κοινωνικά προσανατολισμένη. Και πώς να μην είναι εξάλλου, αφού το άτομο είναι αναπόφευκτα κοινωνικό ον; Να το κάνει συνειδητά και να καταλαβαίνει ότι το σωστό ρήμα για να συνοδεύσεις τη λέξη «σώμα» δεν είναι το «κατέχω ένα σώμα» αλλά το « είμαι το σώμα μου» . Και το σώμα είναι κάτι παραπάνω από κόκαλα , λίπος κι εμφάνιση. Είναι μοναδικό όπως η προσωπικότητα του ιδιοκτήτη του … όπως το δακτυλικό αποτύπωμα. Βάζοντας το σε κουτάκια , το υποβαθμίζεις και το πληγώνεις. Ας δώσουμε το λόγο λοιπόν στον κάτοικο αυτού του ναού κι ας τον ακούσουμε προσεκτικά .