Eco-anxiety & solastalgia εντός του σύγχρονου, ναρκισσιστικού κόσμου

Ακρόαση άρθρου......

Για πολλές δεκαετίες οι δυτικές κοινωνίες στα πλαίσια του κερδοσκοπικού τρόπου ζωής απομακρύνονται ολοένα και περισσότερο από την φύση.

Μάλιστα, σύμφωνα με την οικοψυχολογία (ecopsychology), αυτή η στάση μάς οδήγησε στην αδιαφορία για την συνειδητοποίηση των απειλών του φυσικού κόσμου.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια γινόμαστε όλο και περισσότερο μάρτυρες των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, με τον μύθο του “ανέμελου, απόλυτου ελληνικού καλοκαιριού” να συγκρούεται με την σύγχρονη τραυματική πραγματικότητα, καθώς ξεσπάσματα πυρκαγιών αποτελούν πλέον σχεδόν καθημερινότητα που αφορά τη χώρα σε όλη της την έκταση.

Οι πυρκαγιές αυτού του καλοκαιριού σε Ανατολική και Δυτική Αττική, Λουτράκι, Ρόδο, Κέρκυρα, Μαγνησία, Εύβοια και Έβρο, μας απευθύνονται κατά πρόσωπο και μας αποδεικνύουν ότι η κλιματική αλλαγή και κρίση (παρατίθενται ορισμοί στο τέλος του άρθρου) μας αφορούν όλους. 

Ενδεικτικές ψυχικές επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών

Καθώς η κλιματική αλλαγή & κλιματική κρίση χαρακτηρίζονται ως από τις κορυφαίες απειλές για την παγκόσμια υγεία του 21ου αι., η επιστήμη της ψυχολογίας, ακολουθώντας τις εξελίξεις, προσαρμόζεται και ανταποκρίνεται ερευνητικά αλλά και πρακτικά σε αυτό το πεδίο.

Μάλιστα, το 2021 το Πανεπιστήμιο Alberta του Καναδά εκπόνησε έρευνα με στόχο να συνοψίσει τα ευρήματα 254 ερευνών σχετικών με τις ψυχικές επιπτώσεις των πυρκαγιών.

Από την μελέτη προέκυψε επιγραμματικά ότι η άμεση ή έμμεση εμπειρία φυσικών καταστροφών σχετίστηκε με: διαταραχή μετατραυματικού στρες, μείζονα καταθλιπτική διαταραχή και αγχώδεις διαταραχές.

Όπως σε κάθε στρεσογόνο κατάσταση, έτσι και στην επί του παρόντος αναλυόμενη, η ένταση των επιπτώσεων κρίνεται από μια σειρά παραγόντων.

Ενδεικτικά αναφέρονται:

• η απώλεια αγαπημένου προσώπου,
• απώλεια σπιτιού,
• φόβος για τη ζωή του ιδίου ή αγαπημένων προσώπων,
• σημαντική υλική ζημιά,
• αίσθημα ελλιπούς υποστήριξης από την οικογένεια, τους φίλους, την Πολιτεία,
• προσωπική μαρτυρία/άμεση έκθεση στο γεγονός.

Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι ακόμη και στην περίπτωση που τα συμπτώματα απλώς αφορούν: αυξημένη ευερεθιστότητα, απώλεια όρεξης, αδυναμία, αλλαγές στη συγκέντρωση, στον ύπνο, την απόδοση, κτλ. δε θα πρέπει να παραβλέπονται.

Σε αυτές τις περιπτώσεις επινοήθηκε νέος όρος για να καλύψει τις σύγχρονες ανάγκες των επιστημών της ψυχικής υγείας. Συγκεκριμένα, γίνεται λόγος για το “eco-anxiety” (οικολογικό άγχος), το οποίο ορίζεται ως “η αυξημένη συναισθηματική, διανοητική ή/ και σωματική δυσφορία ως απάντηση σε επικίνδυνες αλλαγές στο κλιματικό σύστημα”.

Όπως αναμένεται, οι επιπτώσεις του eco-anxiety αφορούν την ευζωία σε όλες της τις διαστάσεις, με σημαντική διευκρίνηση της επιδείνωση υπαρχουσών ψυχικών διαταραχών, ιδιαιτέρως σε παιδιά και εφήβους, που παρουσιάζονται ως ευπαθέστερες ομάδες στις ψυχικές συνέπειες.

Ωστόσο, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι το eco-anxiety δεν αποτελεί ψυχική διαταραχή, αλλά περισσότερο -θα λέγαμε- ότι πρόκειται για μία “αργοπορημενη” εκρηκτική αντίδραση λογικής σε μία αντικειμενική πραγματικότητα που έως τώρα αρνούμαστε στην πλειονότητά μας σε διεθνές επίπεδο.

Μάλιστα, ως τέτοια (ενν. λογική αντίδραση) θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται, προς αποφυγή των αμυντικών στάσεών (άρνηση) μας στο άκουσμα των “διαταραχών”, καθώς μια τέτοια τοποθέτηση θα μας καθιστούσε ες αεί ευθυνόφοβους κι αναποτελεσματικούς.

Έτσι, καταλήγουμε ότι η εστίαση της προσοχής σε αυτό που συμβαίνει είναι μια πιο υγιής αντίδραση σε σχέση με την άρνησή του. 

Ανάλυση Eco-anxiety (Οικολογικό άγχος) - Γιατί;

Προχωρώντας προς την ανάλυση των αιτιών, προκύπτει ότι βιώνουμε το οικολογικό άγχος ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης μεταξύ της αντικειμενικής μας αδυναμίας για τον έλεγχο των περιβαλλοντικών εξελίξεων, και της γενικευμένης στρεβλής μας πεποίθησης -ως ανήκοντες στον σύγχρονο δυτικό κόσμο- για αυτοδυναμία και αυτάρκεια.

Πιο συγκεκριμένα, για την πρώτη παράμετρο, αποδομώντας το άγχος προκύπτει ότι συνίσταται από την ανασφάλεια και τον φόβο για το άγνωστο, από την αδυναμία μας να ελέγξουμε τις συνθήκες που νιώθουμε ότι είναι πάνω από εμάς.

Το eco-anxiety έχει την ιδιότητα εξ ορισμού να επιβεβαιώνει αντικειμενικά αυτές τις παραμέτρους, καθώς δεν είναι δυνατόν να ελέγξουμε προσωπικά την ενδεχόμενη πλημμύρα, τις πυρκαγιές, την αύξηση της θερμοκρασίας, κτλ. Αυτή η συνειδητοποίηση έχει τις προεκτάσεις της. Συγκεκριμένα, το πλήγμα έγκειται στην συγκρουσιακή δυναμική σχέση, ότι αυτό που αποκαλούμε “περιβάλλον” και το αντιλαμβανόμαστε ως μια βασική σταθερά, καθώς αποτελεί το ευρύτερο κοινό μας “σπίτι”, αποδεικνύεται τελικά όχι και τόσο “σταθερό”, αλλά εύθραυστο κι ευάλωτο στην κακομεταχείρισή μας, βάλλοντας σημαντικά την αίσθηση ασφάλειάς μας  (υπενθυμίζουμε ότι το άγχος βιώνεται ως φόβος για το άγνωστο).

Αφετέρου, για την δεύτερη παράμετρο, αυτή η ναρκισσιστική στρεβλή πεποίθηση της απολύτου αυτάρκειας του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου, βρίσκει τις ρίζες της στο πηγαίο άγχος του αφανισμού.

Επεξηγηματικά, στην προσπάθεια του δυτικού πολιτισμού να διαχειριστεί και να επιβληθεί αυτού του εγγενούς και ενστικτώδους φόβου, ανέπτυξε μια κοινωνική προσωπικότητα ναρκισσισμού, που δυσφορεί στην συνειδητοποίηση της κατωτερότητάς της (κατά Adler) ως μέρος της φύσης, της οποίας τις συνέπειες δε μπορεί παρά απλώς να ανεχθεί.

Ωστόσο, η συγκρουσιακή μας σχέση με την φύση δεν είναι κάτι νέο. Είναι γεγονός ότι είμαστε αμφίθυμοι έναντι της φύσης, και η αμφιθυμία μας αυτή περιλαμβάνει συναισθήματα αγάπης προς τη φύση, δέους μπρος στην ομορφιά της, σεβασμού λόγω της δύναμής της, δυσφορίας, πικρίας, θλίψης και πόνου έναντι των καταλυτικών απαντήσεών της. Βιώνουμε συγκρουόμενα συναισθήματα αγάπης και μίσους προς αυτή.

Αυτή η αμφιθυμία προτείνεται ότι  βρίσκει τις ρίζες της στο γεγονός ότι η φύση οφείλεται για την ίδια τη ζωή, αλλά και τον θάνατο. Μάλιστα, ο Freud υποστήριξε ότι ο τρόμος που βιώνουμε οφείλεται στη δυσκολία μας να νιώθουμε ευγνωμοσύνη απέναντι στη “μητέρα Γη” που μας δίνει ζωή και μετά μας την αφαιρεί (σύγκρουση).

Σε αυτό το πλαίσιο γίνεται αντιληπτό το ψυχικό παράδοξο και το πλήγμα που δημιουργεί η συνειδητοποίηση της κλιματικής κρίσης και των προεκτάσεών της. Ενώ, εντοπίζονται δύο βασικοί τρόποι αντίδρασης εμπρός αυτού του άγχους έναντι των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Αφενός, εντοπίζεται υπερβολική αίσθηση αισιοδοξίας, η οποία προκύπτει αμυντικά στα -ασυνείδητα- δυσφορικά συναισθήματα (άρνηση).

Στον αντίποδα αυτού, μπορεί να κατακλυστούμε από τις αγωνίες και τις ανασφάλειες για την επιβίωση, καταλήγοντας ακόμη και στην απελπισία, ενώ ως συνέπεια αυτών ενδέχεται να προκύψουν συναισθήματα ενοχής.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμη και η οικολογική ενοχή φαίνεται να έχει ναρκισσιστική αφόρμηση, καθώς αν ερμηνεύαμε το ίδιο φαινόμενο σε προγενέστερες κοινωνίες, θα διαπιστώναμε ότι οι οικολογικές κακοτοπιές θα αποδίδονταν σε ανώτερες ιδέες π.χ. η φύση, ο θεός, η ζωή, κ.α.

Το αίσθημα ενοχής για τέτοια οικουμενικά και ανώτερα γεγονότα αποδεικνύει την εγωκεντρικά ναρκισσιστική αντίληψη της ανθρώπινης παντοδυναμίας.

Τέλος, πρέπει να ληφθεί υπόψη η ένταση της ενοχής και η τοποθέτηση του εαυτού σε αυτήν. Εννοώντας ότι η ενοχή σε βαθμό αναγνώρισης της ευθύνης ως μέρος του συνόλου μαρτυρά περισσότερο μια ενδοπροσωπική (internal locus of control) εστίαση των προβλημάτων. 

Solastalgia

Με τον όρο “solastalgia” περιγράφεται ο ψυχικός πόνος (“-algia” < άλγος) και το πένθος, ως αποτέλεσμα της φθοράς ή/και καταστροφής του περιβάλλοντος, είτε της “κλιματικής μετανάστευσης”, εννοώντας τον εξαναγκασμό εγκατάλειψης της περιοχής.

Όσοι έχουν υποστεί τις συνέπειες της καταστροφής βιώνουν την αίσθηση της “υφαρπαγής” του μέλλοντος, της επιβεβλημένης απώλειας, χωρίς αυτή να μπορεί να αποδοθεί στην δική τους ευθύνη.

Τέτοιες συνθήκες είναι ικανές να οδηγήσουν σε μια σειρά ψυχολογικών επιπτώσεων, με το άγχος, την θλίψη, τον θυμό και την απελπισία να προκύπτουν πρώτα. Αυτή η επώδυνη συναισθηματική κατάσταση εντείνεται εμπρός στην αδυναμία των υπευθύνων να αντιδράσουν με τον ρυθμό που απαιτούν οι συνθήκες.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η πολιτική αποτελεί την ύψιστη μορφή κοινωνικότητας, γεγονός που μαρτυρά την επιδραστικότητά της. Καθώς, όμως, πλέον ζούμε στην εποχή που η πολιτική είναι μετά-την-αλήθεια, δηλαδή “απαλλαγμένη” από την υποχρέωση της αλήθειας, βάλλει την σχέση εμπιστοσύνης πολίτη-κράτους, με το πλήγμα στην αίσθηση ασφάλειάς μας αναπόφευκτο. 

Έπειτα, η διαχείριση του ίδιου του πένθους βιώνεται διαφορετικά εντός της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας της τοξικής θετικότητας. Καθώς, ό,τι είναι υπόμνηση της συστατικής ατέλειας της ανθρώπινης κατάστασης είναι απορριπτέο. Αυτή η ναρκισσιστικά δομημένη κοινωνική πεποίθηση επαυξάνει τις ψυχικές συνέπειες και την δυσφορία της διαχείρισης του πένθους στον σύγχρονο άνθρωπο, καθώς έρχεται αντιμέτωπος με τις τοξικές ερμηνείες που προκύπτουν ως αποτέλεσμα των σύγχρονων τοξικών διατάξεων της “θετικότητας”. 

Παρόλα αυτά, η διαδρομή προς την ορθοπόδηση είναι διαχρονική, χωρίς να παύει να είναι εξατομικευμένη.

Αντίδοτο της απώλειας είναι η ανάμνηση. Και αξίζει να επισημανθεί η διφασικότητα της φύσης των αναμνήσεων.

Η πρώτη είναι η προσωπική ανάμνηση, και είναι σημαντική και καθησυχαστική μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας του πένθους, και την αποδοχή της απώλειας, Είναι αυτή που αποτελεί έκτοτε τον συνδετικό κρίκο μεταξύ της ύπαρξης (νοητής) και της ανυπαρξίας.

Η δεύτερη είναι η ανάμνηση των άλλων. Αυτή είναι απαραίτητη κατά την διαδρομή του πένθους. Συγκεκριμένα, αποτελεί την αίσθηση ότι κάποιος, κάπου μας νοιάζεται. Είναι δίπλα μας αν τον χρειαστούμε. Μας θυμάται. Αν θέλουμε να δούμε άνθρωπο, θα τον δούμε.

Η ασφάλεια που μας παρέχει η ύπαρξη των αγαπημένων προσώπων αποτελεί το κίνητρο που θα τραβήξει τον πενθούντα από την εσωτερικότητα της αποστροφής του για όσα πριν το συμβάν τον ενδιέφεραν, και θα τον επαναφέρει στην ενεργό ζωή. 

Επιλογικά

Αυτές τις στιγμές εμπιστευόμαστε την ψυχή μας στον χρόνο και την αγάπη. Σύμφωνα με τον Bucay “καμιά φορά, το να μην εγκαταλείπεις κάτι είναι θάνατος”. Μέσα από τον πόνο μας δεχόμαστε ότι ο κόσμος δεν είναι στα μέτρα μας. Έχει τα δικά του μέτρα κι εμείς προσπαθούμε να εναρμονιστούμε μαζί του.

“Μία από τις λίγες ευχάριστες και εξυψωτικές εντυπώσεις που μπορεί να προσφέρει η ανθρωπότητα είναι όταν, μπροστά σε μια στοιχειώδη καταστροφή, ξεχνά τις ασυμφωνίες του πολιτισμού της και όλες τις εσωτερικές δυσκολίες και εχθρότητες της και θυμάται το μεγάλο κοινό καθήκον της διατήρησης του εαυτού της έναντι της ανώτερης δύναμης της φύσης.” Sigmund Freud, Το μέλλον μιας αυταπάτης.

*Σε περίπτωση ψυχικής δυσφορίας υπάρχει δυνατότητα υποστήριξης δωρεάν κι ανώνυμα για όλο το 24ωρο στο 10306 (1-Ψυχολογική υποστήριξη, 2-Ψυχοκοινωνική μέριμνα, 3-Ψυχολογική υποστήριξη σε μαζικές κρίσεις και καταστροφές)

* Ορισμοί: Στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τις Κλιματικές Μεταβολές, η “κλιματική αλλαγή” ορίζεται ως η μεταβολή στο κλίμα που οφείλεται άμεσα ή έμμεσα σε ανθρώπινες δραστηριότητες,, διακρίνοντας τον όρο από την “κλιματική μεταβλητότητα” που έχει φυσικά αίτια. Εμείς ζούμε πλέον στην εποχή της “κλιματικής κρίσης” η οποία χαρακτηρίζεται από τις καταστροφικές συνέπειες της ανθρώπινης ασύδοτης δραστηριότητας.